Tíminn - 09.04.1921, Page 2

44
T í M I N N
Útdráttur
úr ræðum Gunnars Sigurðssonar
alþm. í umræðunum um dagskrá
hans um traust til stjórnax-innar.
Háttvirtri deild mun það full-
kunnugt, að eg flyt ekki þá rök-
studda dagskrá sem hér liggur
fyrir af því, að eg beri traust til
þess að henni takist að ráða fraixi
úr þeim umfangsnxiklu og vand-
ráðnu stórmálum sem nú liggja
fyrir til úi’lausnar.
Eg hefi flutt dagskrána af tveim
aðalástæðum.
í fyi’sta lagi til þess, að halda
uppi þeii’ri sjálfsögðu þingræðis-
reglu, að stjórnin styðjist við fult
fylgi meiri hluta þingsins. I öðru
lagi til þess að vai’na því að al-
þingi fari nú á þessunx örlaga-
þrungnu tímum að eyða þingtím-
anum og fé landsins í langar um-
ræður um vantraustið, sem búast
má við að standi lengi yflr, jafn-
vel dögum saman.
Hvað þingræðið snertir, sem fyr-
ir mér er aðalati’iðið, þá er það
föst og sjálfsögð venja allra land-
stjórna, sem styðjast við fylgi þinga
að leyta traustsyfirlýsingar undir
eins og þær grunar að sig bresti
fylgi. Þetta er og á að vera óhagg-
anleg og sjálfsögð regla.
Eins og alþingi er skipað nú lá
það i augum uppi þegar i þing-
byrjun, að stjórnin átti sárlitlu
trausti að fagna í þinginu, og bar
henni því tvímælalaus skylda til
að heimta traustsyfii’lýsingu þegar
í stað eða segja af sér að öðrunx
kosti. Hvorttveggja hefir hún van-
í’ækt. Þess vegna neyðist eg til,
sem andstæðingur stjói’naxýnnar,
að bera fram dagskrá þá sem hér
liggur fyrir, til þess, að fá skýrar
línur, fá vissu fyrir því hvort hæst-
virt stjóm hefir traust meiri hluta
deildarinnar eða ekki.
Pari nú svo sem mig uggir, að
hæstv. stjórn reynist ekki hafa
ti’aust meiri hluta deildarinnar,
geng eg að þvi sem gefnu, að hún
segi af sér þegar í stað, því að
öðrum kosti er óhugsandi samvinna
milli deildarinnar og hæstv. stjórn-
ar, og verður til niðurdreps fyrir
starfhæfi hvorttveggja. Með þessu
hugsa eg mér að gefa fordæmi til
varnar því, að það geti nokkurn-
tíma framar hcnt alþingi íslend-
inga, að stjórn sitji í trássi við
meiri hluta þess.
Hitt aðriðið, að rétt sé að spoi’xxa
við því að tírnar þingsins og fé
landsins sé eytt til að ræða van-
traust á stjórn sem vitanlegt er
Fasteignaláns-
stofnun.
„1 öði’um löndum er talið nauð-
synlegt að hafa sérstakar lánsr
stofnanir, er annaðhvoi’t starfa
eingöngu að lánveitingum út á
fasteignir til langs tíma, eða hafa
slíkar lánveitingar að aðalmark-
miði. Ef reglulegar fasteignaláns-
stofnanir eru ekki til eða eru ófull-
nægjandi, verða eigendur fast-
eigna að sætta sig við almenn
lánskjör í venjulegum bönkum,
sparisjóðum og slíkum peninga-
stofnunum, er eigi geta fest fé
sitt nema til stutts tíma í einu og
verða að áskilja, að geta heimt
lán sín iixn hvenær sem vera skal,
með stulturn fyrixvára. Með þessu
fyrirkomulagi fasteignalána enx
bæði lántakendur og lánsstofnan-
imar í sífeldri hættu. Skuldin get-
ur orðið krafin af lánþega á ó-
hentugasta tíma, er hann annað-
hvoxt getur alls eigi borgað eða
eigi nema með stórtjóni, og láns-
stofnunin á á hættu að ná eigi fé
sínu inn, þegar hún þarf á því að
halda. Auk þessara galla eru lán
slíkra stofnana einatt með hærxi
vöxtum en reglulegar fasteigna-
lánsstofnanir geta boðið, og vext-
imir geta orðið hækkaðir hvenær
sem er.
Hentug fasteignalán til langs
um, að ekki hefir traust háttvirtrar
deildar, þarf engrar sérstakrar
skýringar við, það nægir að benda
á öll þau vandamál sem fyrir þing-
inu liggja og verður þá fyrst fyrir
mönnum fjármálaástandið.
Þá nxá og nefna eina ástæðu
enn fyrir því að eg fiyt marg-
nefnda dagskrá, þá, að mér er
kunnugt unx að hér á að koma
fram „loðmullu“-tilaga í þeiixx ein-
um tilgangi, að forða mönnum frá
því að greiða beint atkvæði nxeð
vantrausti eða mót. Eg vil verða
fyrri til og varna þessu. Þingmenn
hljóta að vera búnir að átta sig
á því, hvort þeir vilja aðhyllast
stjórnina eða ekki. Við sein erum
andstæðingar stjórnarinnar heimt-
unx þingræðisreglunx fylgt. Við
heimtum skýrar línur.
það er dálítið undai'legt, hvem
úlfaþyt, ugg og æsingar dagskx’á
sú, er eg flutti, hefir vakið í hátt-
virtri deild. það kom mér að vísu
ekki svo á óvart, að það, að nefna
traust í sambandi við hæstv.
stjórn myndi láta illa í eyrum
manna, og vissi, að það var eins
og að nefna snöru í hengds manns
húsi. En hitt er aftur á móti
skringilegt, hve margir af þeim
háu þingherrum verða alt í einu
svo kvikukærir fyrir virðingu og
sóma þingsins í sambandi við dag-
skrána, og ætla að ganga af göfl-
unum yfir því, hve hún sé óþing-
leg, þar sem eg hefi lýst yfir, að
eg greiði atkvæði á móti henni.
þetta er því undarlegra, sem einn
af ráðherrunum hafði í næstu
ræðu áður en eg bar fram dag-
skrána, lýst hátíðlega yfir því, að
hann mundi greiða atkvæði með
sjálfum séi’. Er þetta þinglegt?
það er að minsta kosti ekki dæmi
til þess á alþingi fyr. þetta ýtti
undir mig með dagskrána, eg vildi
ekki bíða eftir fleiri þesskonar yf-
irlýsingum.
Mér er nú spum: Dettur nokkr-
um manni í hug, að þessi úlfaþyt-
ur sé af umvöndun fyrir virðingu
og sóma þingsins, sé af því, að
dagskráin sé ósæmilega óþingleg?
Nei, nei. það er af því, að þeir sár-
fáu menn, sem vilja greiða atkv.
með trausti, eru svo fáir, að það
kæmi sér illa að það kæmi fram.
Hinum kemur aftur á móti óþægi-
lega að greiða atkvæði með eða
móti, svo eg noti væg orð. það er
einkar vel til fallið, að velja háttv.
3. þm. Rvíkur (Jón þorláksson)
til foringja í þessu skyni. það
kynni að vera, að það liti kynlega
xxt í augum kjósenda hans, ef hann
greiddi stjórninni traustsatkvæði.
tíma geta aðeins þær lánsstofnan-
ir veitt, er sjálfar fá fé sitt til
jafn langs tíma og lánin eiga að
standa, og með óbreytilegum
vöxtum. En þetta geta aðeins þær
lánsstofnanir gert, er afla sér
veltufjár með því að gefa út og
selja veðvaxtabréf. Allar regluleg-
ar veðlánsstofnanir nú á dögum
afla sér veltufjár á þennan hátt.
þeim er venjulega ekki lagt neitt
veltufé upp í hendux-nar af ríkis-
sjóði né annarstaðar frá, en að-
eins stofnfé,tryggingarfé eðaríkis-
ábyrgð, til þess að þær hafi örugg-
an grundvöll á að byggja og geti
náð lánstrausti almennings.
Hér á landi er þegar kominn á-
litlegur vísir til reglulegrar fast-
eignalánsstofnunar, þar sem veð-
deild Landsbankans er. Henni er
ábótavant í því, að útlánsstai'f-
semi hennar er ekki nálægt því
svo fjölbreytileg sem krefjast
verður af einni veðlánsstofnun
fyrir alt landið og allar tegundir
veðlána, enginn greinarmunur
gerður á lánveitingum eftir því,
til hvers lánið á að nota, og láns-
stofnunin yfir höfuð ekki vel fall-
in til þess, að geta lagað sig eftir
mismunandi ki’öfum tímanna og
tekið upp þau hlutverk, sem mest
er þörf á í hvert sinn og horfa til
mestra framfara í landinu. Annar
og meiri galli á veðdeildinni er sá,
hve henni gengur illa fjársöfnun
til útlánanna, svo að nú er þvínær
Annars er fyrirslátturinn um,
að dagskrá mín sé óþingleg, firra
hin mesta. það er öldungis sama,
hvort vantraust kemur fram já-
kvætt eða neikvætt. Mörg lík
dæmi eru i þingsögunni*), og er
skemst á að minnast, að sjálfur
merkisbei’inn, háttv. 3. þingmaður
Reylcv. (J. þorl.) er nú flutnings-
maður að frumvaxrpi í deildinni,
sem hann sjálfur hefir lýst yfir,
að hann sé á móti. Sörnu skoðunar
og eg í þessu máli eru forsetar
beggja deilda og sá forseti neði’i
deildar, er lengst hefir verið for-
seti. Og til þess að sýna enn skýr-
ar, að það er ekki óþinglega hlið-
in á dagskránni sem áherslan er
lögð á, þá skal það tekið fram, að
eg bauð að taka aftur dagskrána,
ef engin „loðmullu“-dagski’á kæmi
fram, en vanti’austið fengi að
koma hreint undir atkvæði.
það þurfa að myndast skýrar
línur í þinginu. þeir menn þurfa,
eins og eg hefi tekið fram áður í
ræðu, að sámeinast, sem vilja gera
sitt ýtrasta til að komast yfir þá
erfiðleika, sem nú standa yfir,
með því að halda uppi framleiðsl-
unni eins og mögulegt er, og reyna
að finna úri-æði til þess að bank-
arnir geti yfirfæi’t fé til útlanda,
sem þá yrði með því, að fá geng-
islán, eins og Norðurlandaþjóðirn-
ar hafa gert. því ef lengur verður
látið reka á reiðanum með að
greiða skuldir ei’lendis, vei’ðum við
álitnir gjaldþrota. En meðan sú
stjórn situr að völdum, sem hefir
vanrækt að hefjast handa í tíma,
og sér nú engin önnur bjargráð
en innflutningshöft, aðgjörðaleysi
og úrræðaleysi á öllum sviðum, og
lánleysi í tvöföldum skilningi, er
ekkert hægt að gera. Eina ráðið
er að taka rösklega í stýrið, ann-
ars fer alt í strand.
---o----
Mótblásturinn
gegn Sambandinu.
iii.
Sambandið og deildir þess eru
tryggustu verslunarfyrirtækin á
landinu. Aðalstarf kaupfélaganna
er að útvega félagsmönnum, sem
flestir eru bændur, og nokkrum
hluta verkamanna, nauðsynjavör-
*) Benedikt sól. Sveinsson tók upp
frumvarp Valtýs Guðmundssonar ár-
ið 1897, eftir að hann hafði tekið það
aftur, og greiddi atkv. á móti því.
tekið fyrir alla starfsemi hennar
af þeim ástæðum. þetta stafar að
nokkru af fjárkreppu þeirri, er
nú gengur yfir, en að nokkru má
rekja alla galla veðdeildarinnar til
skipulags hennar og sérstaklega
þess, að hún er deild af stofnun,
er hefir alt annarskonar banka-
störf að aðalrnarkmiði, og stjórn
hennar og starfræksla hlýtur því
ávalt að verða höfð í hjáverkum.
það fyrirkomulag getur ekki átt
sér stað til lengdar um aðalfast-
eignalánsstofnun þessa lands,
fremur en annara.
þrátt fyrir þetta er veðdeildin
góð byrjun, og upp úr henni ætti
að mega steypa reglulegan veð-
banka, sniðinn eftir bestu fyrir-
myndum annai’a landa, að sjálf-
sögðu þó með þeim breytingum,
er staðhættir hér gera æskilegar.
Annarsstaðar tíðkast það víða,
að hafa sérstakar veðlánsstofnan-
ir fyrir hverja tegund veðlána, t.
d. sérstakar stofnanir fyrir jarð-
eignir, aðrar fyrir húseignir í bæj-
um, fyrir jarðabótalán, smábýla-
lán, lán til sveita- og bæjafélaga o.
s. frv. þetta má ekki gera hér, til
þess er landið of lítið,hver stofnun
lítil og þær spiltu hver fyrir ann-
ari með óhollri samkepni.
Hér á landi verður stofnunin að
vera ein fyrir alt landið og allar
tegundir lána, fyrst um sinn að
minsta kosti, og störf hennar fjöl-
breytileg og sundurgreind í deild-
ur, fataefni, byggingarefni o. s.
frv. Kaupfélögin versla tiltölulega
lítið með glysvarning. þau útvega
félagsmönnum aðallega þær vör-
ur, sem hver starfandi maður get-
ur ekki án verið. þær þarfir má
sjá nokkumveginn fyrir, frá ári
til árs. þær eru litlum breyting-
unx undirorpnar. Kaupfélögin
selja ennfremur íslenskar afurðir
fyrir framleiðendur. Hvorttveggja
er umboðssala fyrir félagsmenn.
Aðflutta nauðsynjavaran og inn-
lenda varan er keypt og seld á á-
byrgð félagsmannsins. Hann nýt-
ur sannvirðisins, hvort sem vel
gengur eða miður. Kaupfélagið
gi’æðir ekki á góðu árunum, eða
tapar á þeim erfiðu. það er ekkert
annað en óeigingjarn þjónn fé-
lagsmanna, sem annast verslun
þeirra, aðdrætti og sölu, á ábyrgð
hvei's félagsmanns.
Kaupfélögin, sem eru í Sam-
bandinu, og Sambandið sjálft,
geta þessvegna ekki farið á höfuð-
ið, nema af því að bændur á ís-
landi hætti að vera matvinnung-
ar. En hvei’ju yrði þá að bjarga
hér á landi? Hvað yrði þá um
kaupmennina, starfsmenn lands-
ins og spekúlantana ? En í hóp
þessara manna hefir látið hæst
um fjárhættu sambandsdeildanna.
IV.
Alt öðru máli er að gegna um
kaupmennina. þeir versla fyrir
eigin reikning. þeir hafa í sínum
höndum því nær alla verslun með
óþarfa og óhófsvöi’ur. þeir hafa
ennfremur alla síldina og mestall-
an fiskinn. Fjárhagur þeirra geng-
ur í bylgjum. Einn af þeim kaup-
mönnum, sem í’íkastur var talinn
og ráðsvinnastur í Rvík, á nú að
sögn minnaenekki neitt.Hann hef-
ir tapað öllum sínum auði, mörg
hundruð þúsundum, á síldarbraski,
tvö síðastliðin sumur. Kaupmenn
hafa áhættuna og gróðann, alt eft-
ir því hvernig veltur. Einn daginn
er samansafnaður miljónaauður.
Annan daginn er alt horfið út í
vindinn. þetta villir menn, sem
eru fáfróðir um Sambandið og
deildir þess. Menn halda að þess-
ar stofnanir græði og tapi eins og
kaupmenn. Hvoi’ugt á sér stað.
Einstakir félagsmenn hafa áhætt-
una og vinningsvonina við inn-
kaup á vörum til heimilanna, og
við sölu afurðanna. Ef hinir ein-
stöku félagsmenn væru stórbrask-
arar, gæti umboðsverslun fyrir þá
lent í vanda. En nú eru félags-
menn Sambandsins yfirleitt starf-
samir og sparsamir bændur og
ir, svo að engin tegund þarflegra
fasteignalána verði út undan.
Stofnunin verður að lána jöfnum
höndum xxt á jai’ðeignir og hús-
eignir, smábýli og stórbýli, til
sveita- og bæjafélaga o. s. frv. Sér-
staklega þax-f að sjá fyrir lánveit-
ingum til ræktunarfyrirtækja og
arðvænlegra mannvirkja til um-
bóta á fasteignum. Nefna 'má sem
dæmi félagsáveitur á engi og önn-
urs lík framfarafyrirtæki, sem
komið er í framkvæmd með sam-
tökum fleiri eigenda fasteigna, en
lánveitingar til slíks eru svo sér-
staks eðlis, að um þær verða að
gilda aðrar reglur en um venjuleg
fasteignalán. Sömuleiðis þarf
bankinn að vera svo úr garði gerð-
ur, að hann geti tekið að sér sér-
stök hlutverk, sem kann að vei’a
þörf á í bili, og styðja verður með
óvenjulegum lánveitingum. Sem
dæmi má nefna það, ef húsnæðis-
skortur kreppir svo að einhvers-
staðar, að ríkið þarf að taka í
taumana og vill sjá mönnum fyrir
lánveitingum með vildarkjörum til
húsagerðar, þar til bætt verður út
húsaskoi’tinum. þegar svo stend-
ur á, ætti bankinn að geta verið
verkfæri í höndum ríkisstjórnar
um slíkar fi’amkvæmdir.
Sjálfsagt er að slík stofnun sé
eign ríkisins og sé eigi rekin í
gróðaskyni, en aðeins með það
fyrir augum, að útvega sem ódýr-
ust og sem hentugust lán til um-
verkamenn. Og umboðsverslun
þeirra er með hreinar og beinar
nauðsynjai’. Áhættan er þess-
vegna svo lítil, sem framast má
vei’ða. Engin önnur verslun á
landinu er í eðli sínu svo grunn-
múi’uð. Sambandið er þjónn nokk-
urra þúsunda sívinnandi og ráð-
deildarsamra manna.
Áhætta Sambandsins og deilda
þess er bundin við eldgos, eða sér-
stök harðindi, þ. e. þegar íslensk
alþýða er sjálf í hættu. Ef Ilekla
eða Katla feldu þykkan öskuhjúp
yfir landið, svo að kæmu ný móðu-
harðindi, myndu jafnvel sívinn-
andi og sparsamir menn hætta að
vera matvinnungar. Sj álfseignar-
verslun þeirra yrði þá að engu, um
leið og þeir hættu að vei’a sjálf-
bjarga menn.
Fyr á árum kom fyrir með ein-
stök kaupfélög, að þau keyptu
vöi’ur af félagsmönnum með á-
kveðnu verði, og lentu í nokkrum
vanda, eins og kaupmenn, með
vöru á fallandi markaði. En ein-
mitt síðan Sambandið stækkaði,
og hafði meiri áhrif, hefir það út-
i’ýmt þessai’i óvenju hjá þeim
fáu félagsdeildum, sem óviljandi
höfðu vilst inn á braut kaup-
menskunnar. Nú er umboðsversl-
unai’formið orðin alviðurkend
regla bæði í Sambandinu og deild-
um þess. Er þetta sagt til fi’óð-
leiks þeim, sem af ókunnugleika
halda kynnu fram gagnstæði’i
skoðun.
V.
Skuldaverslunin er af eðlilegum
ástæðum nxiklu meii’i hjá kaup-
mönnunx en kaupfélögum, auk
þess sem lán kaupfélaganna eru
margfalt betur trygð en lán kaup-
manna. Munurinn sést best, ef
borið er saman ástand fiskhi’ings-
ins og, Sambandsins. Fiskhringui’-
inn hefir aðalskifti sín í íslands-
banka. í fisthringnum voru fjöl-
margir helstu fiskispekúlantar
landsins. Ekki verður betur séð
en að þeir hafi sett fast meginið
af veltufé þess banka, er þeir
skiftu við, sett hann í vandræði
og lamað alt fjármálalíf landsins.
Alt öðru máli er að gegna um
Sambandið. það hefir verið góður
viðskiftavinur síns banka, eins og
vottoi'ð bankastjóranna ber vqtt
um. Á þessu ári, þegar aðrar versl-
anir hafa vei'ið í mestum vandi’æð-
um með að yfii’færa, hefir Sam-
bandið látið sínum banka í té pen-
inga erlendis, svo að nemur mörg
hundruð þúsundum, fyrir pen-
inga hér heima. Sú ,,valúta“ hef-
bóta á eignum og til þeixra fyrii-
tækja, er horfa til fi'amfara.
Stofnfé verður ríkissjóður að
leggja til, en til þess ætti að vera
nægilegt að bankinn fengi 3—31/2
miljón kr., útlagt í skuldabréfum
fyrir lánum tilheyrandi ræktunar-
sjóði, kii’kjujarðasjóði og viðlaga-
sjóði, eins og áður hefir vei’ið lagt
til, á þingi 1919.
Handbært fé gæti ríkissjóður
ekki lagt til á þessum tímum,
enda væri óhugsandi að slík fjár-
framlög til bankans yrðu svo stór,
að þau kæmu honum að gagni
rxema rétt í bili. Hann verður að
útvega sér veltufé sitt sjálfur, og
það á hann að geta smátt og
smátt, ef hann hefir óbundnar
hendur um vaxtagreiðslu og ann-
að, er með þai'f til þess að geta
gert vaxtabréf sín svo aðlaðandi
sem nauðsyn krefur á hverjum
tíma. Auðvitað má ekki gera ráð
fyi'ir, að bankinn geti sópað sam-
an stórfé til útlána á þessum tím-
um. það getur hann aldrei í byrj-
un, hvenær sem hann verður
stofnaður. Hann þarf ávalt tíma
til þess að koma sér fyrir áður en
starfræksla hans kemst í fult
gengi, kynna sig almenningi, afla
sér smátt og smátt álits sem
traust stofnun, er óhætt sé að
eiga fé sitt hjá, leita ýmsra ráða
til þess að vekja eftirtekt á vaxta-
bréfum sínum o. s. fxv. Á þessu
undirbúningsverki þarf bankinn