Tíminn - 23.04.1921, Blaðsíða 2

52
T í M I N N
Ávalt fyrirliggjandi: Reiðtýgi, aktýgi, klyfjatöskur, hnakk- og
söðultöskur og allar mögulegar ólar tilheyrandi reiðtýgjum. Listvagns-
aktýgi eftir pöntun. Allskonar lausir hlutar í aktýgi. Ennfremur: Tjöld,
vagnayfirbreiðslur, keyrsluteppi o. íi., svo og ýmiskonar járnvörur svo
sem: ístöð, margar tegundir, beislisstangir, beislismél, þar á meðal
Schradersmél, beisliskeðjur, taumalásar, keyri og nýsilfursbeislisstangir
mjög vandaðar.
Áreiðanlega stærsta, fjölbreyttasta, besta og ódýrasta úrval á öllu
landinu.
Stærri og smærri viðgerðir á aktýgjum og reiðtýgjum, afgreiddar
með mjög stuttum fyrirvara.
Fyrsta fiokks efni og vinna.
Pantanir afgreiddar hvert á land sem er.
Söðlasmíðabúðin Sleipnir, Klapparstig 6.
£. Kristjánsson.
t
Óli Þorsteinsson
8. júli 1915 — 2. febr. 1921.
Eftirfarandi kvæði sendi Sigfús Sigfús-
son þjóðsagnafræðingur Þorsteini M. Jóns-
syni alþingisinanni, í tilefni af sonarmissi
hans. Þegar Sterling- tók þingmenn fyrir
austan i vetur, var Oli sonur Þorsteins,
mesti efnisdrengur á 6. ári, rúmfastur,
en ekki álitinn mjög hættulega veikur.
Það reyndist þó að vera skæð lungna-
bólga, og þegar Þorsteinn kom til Vopna-
fjarðar beið hans skeyti, um að barnið
væri andað. Borgfirðingar fylgdu drengn-
um til grafar i stað íoreldranna. Móðirin
var veik heirna, en faðirinn nýkominn í
land i Reykjavík. Likfylgdin var hin
fjölmennasta sem menn muna eftir i
Borgarfirði.
Mig nisti höfug hrygð og böl
Er heyrði’ eg frændi minn,
Að lagður yrði lik á fjöl
Minn litli vinurinn.
Það mikil sorg og missir var
Að missa drenginn þinn.
Hann mjög af flestum börnum bar —
Sá bliði frændi minn.
Þar fanst mér efni mikils manns
Og margt þvi vakti’ i hug.
Sér lýstí æskueðli hans
I öflgum hetju dug.
En iiætt er lifi’ á hálum veg
Hann héðan mistur er.
Ef gæti’ af söknuð grátið eg
Eg gréti nú með þér.
En handan brosir Rærra svið
Sem hann mun ná fú reynt.
Eg get vel séð hvað gráti þið,
Eg gleyrni lionum seint.
----0-----
Nýtt mentamála-
nefndarálit.
i.
Meiri hluti mentamálanefndar
neðri deildar alþingis hefir nú
birt álit sitt um frv. til laga um
hinn lærða skóla. Um nokkur at-
riði er nefndin öll að mestu sam-
mála og skal fyrst geta þeirra.
Nefndin vill nema burtu efra
aldurstakmarkið fyrir inntöku í
skólann, fella niður ákvæðin um
skólagjald og ákvæðið um embætt-
ispróf sem ófrávíkjanlegt skilyrði
fyrir kennarastöðu. Eru þetta alt
góðar tillögur og óþarft meira um
að ræða.
Nefndin fellir niður ákvæði um
65 ára aldurshámark kennara. Má
það óátalið vera meðan engin
aldurstakmörk éru sett öðrum em-
bættismönnum, þó mest ástæða sé
Kafli
úr framsöguræðu Sigurjóns alþm.
Friðjónssonar við 2. umr. í Ed.
um frumvarp til laga um sam-
vinnufélög.
þetta mál, sem hér er til um-
ræðu, hefir nokkuð verið skýrt áð-
ur fyrst og fremst í hinni upphaf-
legu greinargerð sem fylgdi frum-
varpinu, og síðan í flutningsræðu
og nefndaráliti. En þó er tæplega
gerð full grein fyrir sumum aðal-
atriðum þess enn, og vil eg því
leyfa mér að fara um það nokkr-
um orðum, sérstaklega þá hlið-
ina, sem veit að sjóðstofnunum
samvinnufélaganna og skattamál-
um.
Sjóðstofnanir samvinnufélaga
skiftast aðallega í tvent: séreigna-
sjóði og sameignarsjóði. Séreigna-
sjóðimir eru eign einstakra
manna og eru, jafnframt því að
vera veltufé félaganna, trygging
fyrir viðskiftum hlutaðeigandi
einstaklinga. Sameignarsjóðimir
era hinsvegar sameign allra
þeirra, sem í hverju félagi era.
Aðalséreignasjóður hvers félags
er „stofnsjóður", og eru innlög í
hann skyldukvöð (smbr. 6. tölul.
8. gr. frumv.) og útborganir úr
honum mjög takmarkaðar (sbr.
25. gr.). Stofnsjóðseign hvers fé-
að vísu til að koma í veg fyrir að
kennarar sitji lengur en aldur
leyfir.
Nefndin vill ekki vita af neinni
„bókmentafræði“, og telur það
jafnvel skaðlega námsgrein, þar
sem ekki sé að vænta „þeirrar
dómgreindar og sjálfstæðis í hugs-
un, sem þarf til að hafa þess not“,
og myndu nemendur taka við skoð-
unum kennarans ómeltum. Er
þetta einkennileg niðurstaða, þar
eð bókmentafræði er sjálfsögð
í sambandi við alla málakenslu,
og er málakensla því betri sem
meiri bókmentafræði fylgir. Hún
ein gefur nemendum áhuga,
því fæstir læra málið vegna máls-
ins frekar en stafrófið vegna
stafrófsins. Hefði það verið skilj-
anlegt, ef nefndin hefði talið
heppilegast að skilja bókmenta-
fræðin ekki frá málakenslunni á
sama hátt og hún vill ekki skilja
félagsfræðina frá sögunni. Er það
og einkennileg fullyrðing, að ekki
sé að vænta „þeirrar dómgreind-
ar og sjálfstæðis í hugsun“ hjá
nemendum, að þorandi sé að láta
þá lesa gullaldarrit með leiðsögn
góðs kennara. Á hverju eiga nem-
endur að þroskast? Mega þeir ekki
snerta á gullaldarbókmentum fyr
en þeir era fullþroskaðir ? það er
hætt við að þá næðu þeir seint full-
um þroska.
Skyndiprófin fellir nefndin
burtu, þar eð hún telur þau „nýja
og óreynda aðferðö'.. Hún nefnir
ekki höfuðkost þeirra, að milli-
þinganefndin hefir lagt áherslu á
að þau séu fyrirvaralaus. Að öðra
leyti eru slík próf hvorki ný eða
óreynd, hjálpa mjög kenslunni og
leysa kennarann undan fargi
mánaðareinkunnanna.
Nefndin fellir niður skólaráðið.
það er að vísu þarft verk að fella
niður skólaráð milliþinganefndar-
innar. En nefdnin hefði í þessu
sambandi átt að gera grein fyrir
skoðunum sínum á yfirstjórn allra
ríkisskóla. Mun það flestra mál,
að nauðsyn sé á sameiginlegri,
sérfróðri yfirstjórn fyrir skóla-
kerfi landsins hér ekki síður en í
öðram löndum.
II.
Um tvö atriði hefir nefndin
ekki orðið sammála: frestun máls-
ins og óskiftan skóla. Vill meiri
hlutinn hafa mentaskólann óskift-
an og afgreiða lögin á þessu þingi.
Meiri hlutinn telur það aðalbreyt-
inguna til batnaðar, að gera skól-
ann að samfeldum skóla. Hann
dregur engar dulur á að „skólan-
um er þá þar með kipt úr sam-
lagsmanns er fyrst og fremst
trygging fyrir viðskiftum eigand-
ans, og er sjóðeigninni ætlað að
vaxa, uns hún, t. d. í vörakaupa-
félagi, nær að upphæð árs kaupa-
þörf hlutaðeiganda (sbr. 3.málsgr.
25. gr.). pegar sjóðeignareigand-
inn lendir í skuldum, stendur sjóð-
eignin fyrir þeim, það sem hún
nær, svo að til samábyrgðarinn-
ar kemur ekki fyr en sjóðeignin er
þrotin. þar sem upphæð sjóðeign-
arinnar er takmörkuð að ofan við
upphæð árlegrar úttektar, svo sem
3. málsgr. 25. gr. mælir fyrir um,
verður sjóðurinn í aðra röndina
nokkurskonar ellitryggingarsj óð-
ur, þ. e. a. s. það sem umfram
verður skuldtrygingu í hverju sér-
stöku tilfelli, því þeir menn, sem
lengi hafa safnað í sjóðinn, en
minka síðan verslunarviðskiftin,
eða hætta þeim, geta fengið eign
sína í honum útborgaða að nokkru
eða öllu leyti. Af öðrum séreigna-
sjóðum vil eg nefna innlánsdeild-
irnar, sem era sparifé einstakra
manna fengið félögunum til ávöxt-
unar sem rekstrarfé. Til sameign-
arsjóðanna heyra hinsvegar fyrst
og fremst „varasjóður“, sem eink-
um á að standa straum af stærri
sameiginlegum áföllum í verslun-
arrekstrinum, „skuldtryggingar-
sjóður“, sem er einskonar bak-
trygging fyrir skuldum einstakra
manna, og komið getur til kast-
bandi við aðra skóla landsins“.
Hann leggur til að latína verði
heimtuð til inntökuprófs og kend
gegn um allan skólann. þetta er
skýr afstaða og glögg. Eg verð að
lýsa yfir þakklæti mínu til nefnd-
arinnar fyrir að hún hefir komið
málinu inn á þessar brautir, og
ekki numið staðar við miðlunartil-
lögur milliþinganefndarinnar, sem
tóku alt af öllum og gáfu engum
neitt. Héðan af stendur deilan
milli tveggja ákveðinna stefna. Á
að kenna latínu í öllum mentaskól-
anum, heimta hana til inntöku-
prófs og slíta skólann úr sam-
bandi við skólakerfi landsins, —
eða á að halda tvískiftingu hans
og setja gagnfræðadeildina í náið
samband við alla aðra unglinga-
fræðslu. Stefna meiri hlutans er
skýr og ótvíræð. Hitt er annað mál
hvaða rökum hún er studd. þau
geta þar fyrir verið rýr og full af
mótsögnum.
Meiri hlutinn telur tvíverknað
að skiftingu skólans, og áætlar að
hann valdi eins árs töf fyrir nem-
endur. þó er engin grein gerð fyr-
ir því, í hverju tvíverknaðurinn
er fólginn. Ekki gleymist það í
tungumálum, sem lært hefir ver-
ið í gagnfræðadeild, þegar komið
er í lærdómsdeild. Eg hefi engan
tungumálakennarann við latínu-
skólann heyrt kvarta yfir tví-
verknaðinum. I náttúrufræðinni
er um engan tvíverknað að ræða.
Svo er og um aðrar námsgreinar.
Milliþinganefndin hefir helst bent
á tvíverknað við sögukensluna.
anna þegar stofnsjóðseign ein-
staklinga hrekkur ekki, og í
þriðja lagi „fasteignarsjóður“,
eða það fé félaganna, sem á einn
eða annan hátt er lagt í fasteign-
ir. Fé það, er rennur í sameignar-
sjóðina, er jafnan að mestu leyti
tekið af sameiginlegum hagnaði
(eða sparnaði) félaganna. En það
fé, sem rennur í séreignasjóðina,
er ýmist tekið beint úr reikning-
um félagsmanna eða af sameigin-
legum hagnaði. I pöntunarfélagi
er t.d. stofnsjóðsgjaldið tekið beint
úr reikningum félagsmanna, en í
kaupfélögum með ensku sniði er
það tekið af sameiginlegum
„brúttó“ hagnaði sem uppbót á
viðskifti félagsmanna, eins og ann-
ar einstaklingshagnaður af við-
skiftunum, sem í þeim félögum
kemur aðallega þannig fram.
þetta fé, sem rennur í stofnsjóð-
ina og annar sá hagnaður, sem
einstakir menn í'á af samvinnu-
verslun, álíta samvinnumenn yfir-
leitt að ekki eigi að skattast öðru-
vísi en sem einstaklingseign, og er
gengið inn á þá leið í frumv. því
um tekjuskatt og eignaskatt, sem
stjórnin hefir lagt fyrir þetta
þing. Um þá hlið málsins er því
líkara að ekki verði mikil deila í
þinginu. Um tekjur og eignir sam-
eignarsjóðanna er nokkuð öðra
máli að gegna. Meiri hluti sam-
vinnumanna mun líta svo á, að
Menn læri yfirlit yfir sögu mann-
kynsins fyrst undir skóla, þá í
gagnfræðadeild og loks í lærdóms-
deild. Annað ráð sér hún ekki við
þessu en að afnema tvískiíting
mentaskólans. En hvar stendur
það skrifað, að menn eigi altaf að
læra yfirlit? Eru ekki þessi sí-
feldu „systematisku“ yfirlit ein
höfuðsynd skólanna? I gagnfræða-
deildinni á að kenna yfirlit mann-
kynssögunnar, en í lærdómsdeild-
inni ætti að kenna ítarlega um ein-
staka þætti sögunnar eða sérstök
tímabil, sem til þess e.ra valin.
Tvískifting þarf engum tvíverkn-
aði að valda, sem teljandi sé. Ó-
skiftur lærður skóli veldur aftur
miklu meiri tvíverknaði vegna
hinna mörgu, er gengju upp í
lærða skólann og hefðu áður verið
á einhverjum öðrum skólum, sem
væru ósamstiltir við hann.
Enn segir í meiri hltua álitinu:
„Gagnfræðamentun er og á að
vera alls annars eðlis en undirbún-
ingsmentun manna undir vísinda-
nám í háskóla ....Annarsvegar
eru menn sem vilja afla sér hag-
nýtrar mentunar fyrir lííið, en
hins vegar menn, sem á þessum
sömu áram eiga að leggja sem
traustastan grandvöll undir langt
vísindanám“.Gagnfræðamentun og
lærð mentun er svart og hvítt! Eg
hélt þó að öll 19. öldin væri búin
að kveða þessa bábilju niður. Eg
hefi verið í gagnfræðadeild „til að
afla mér hagnýtrar mentunar fyr-
ir lífið“, svo eg noti orð meiri hlut-
ans. Síðan kom eg í lærdóms-
varasjóður og skuldtryggingar-
sjóðir og þeirra tekjur eigi að
vera skattfrjálsir á líkan hátt og
varasjóðir banka og sparisjóða, og
viðurkenna því aðeins skatt-
skyldu á fasteignúm félaganna. Á
þeim skoðanagrundvelli era bygð
skattaákvæði framvarps þess, sem
hér liggur fyrir, og fer breyting-
artillaga nefndarinnar ekki út af
honum. En þegar skattagrund-
völlur samvinnufélaganna er þann-
ig takmarkaður, leiðir af því að
skattar þeir, sem á hann eru
lagðir, verða að vera tiltölulega
háir. því er gengið inn á það af
nefndinni og öðrum þeim, sem að
frumvarpinu standa, að hækka
skatt þann af húsum, sem ráð-
gerður er í 28. gr. frumv., úr 1%
upp í 2%, sem að vísu er mjög hár
skattur sem húsaskattur, en þó
miklu hollari samvinnufélögunum
en þau handahófsgjöldtil sveita-
og bæjarsjóða, sem félögin eiga
nú við að búa. Mitt persónulega á-
lit er það, að réttara væri að færa
nokkuð af þessum skatti á lóðim-
ar, þó raunar komi í sama eða
líkan stað fyrir félögin, og mætti
athuga það á síðari stigum máls-
ins.
-----o----
deild samkvæmt sömu heimild „til
að leggja sem traustastan grund-
völl undir langt vísindanám“,og þó
fann eg ekki önnur viðbrigði en
að það skifti að nokkru um náms-
greinar. Síðan kom eg á háskóla
til að stunda hið „langa vísinda-
nám“, og fanst samt eg enn vera
að „leita mér hagnýtrar þekking-
ar íyrir lífið“ rétt eins og í gagn-
fræðadeildinni. þessar skilgrein-
ingar meiri hlutans era aðeins
orðagjálfur sem á sér enga fót-
festu í veraleikanum. Enda kemst
meiri hlutinn fljótt í mótsögn við
sjálfan sig. „Hægðarleikur á að
vera að gera gagníræðaskólann á
Akureyri svo úr garði, að ástund-
unarsamir og röskir námsmexm
geti staðist próf til 4. bekkjar
læðra skólans viðstöðulítið eða
jafnvel viðstöðulaust að loknu
gagnfræðanámi á Akureyri, með
því að leggja á sig nokkurt auka-
nám“. Hvað er hér orðið úr gjánni
á milli gagnfræða- og lærdóms-
mentunar? Hún hefir lokast sam-
an og það verður gengið viðstöðu-
laust þurrum fótum á milli. En er
meiri hlutinn þarna búinn að
gleyma að hann leggur til að
latína verði inntökuskilyrði í 1.
bekk mentaskólans ? þó enginn eðl-
ismunur sé námsins, þá mundi
samt latínan valda að minsta kosti
eins árs töf fyrir duglegustu
menn. Mótsögnin er skiljanleg.
Slíkt verður þeim er ósannar skil-
greiningar nota.
það sem slítur skólann út úr
skólakerfi landsins er ekki það, að
mentun sé þar annarar tegundar
er í öðrum skólum, heldur latín-
an ein. Nefndin vill gera hana að
inntökuskilyrði til 1. bekkjar. það
er hún sem kemst upp á milli skól-
anna. Hún er gott og göfugt mál,
þó nú eigi að hafa hana til þessa
ranglætis, og þó síst göfugri en
vort eigið móðurmál. Hún hefir
ýmsa kosti sem skólanámsgrein,
og þó enga sem aðrar hagnýtari
námsgreinar hafa ekki líka og
sumar í fyllri mæli. Auk þess
munu nú ýmsar torfærur á fyrir
foreldra að sjá börnum sínum fyr-
ir latínukenslu undir skóla, svo
sem Sigurður magister Guðmunds-
son hefir best sýnt í grein í Skóla-
blaðinu. Um latínuna hefir áður
verið ritað hér í blaðinu, og mun
þó betur seinna, ef með þarf. Er
nú því kostandi til vegna latínunn-
ar að slíta mentaskólann úr sam-
bandi við aðra skóla landsins ?
Eru kostir hennar svo miklir um-
fram alt annað, að vert sé að þjóð-
in kljúfi skólakerfi sitt hennar
vegna og baki námsmönnum og
Neíndarálit
um
samvinnufrumvarpíð
Allsherjamefnd hefir athugað
og rætt frv. þetta á allmörgum
fundum og orðið sammála um að
ráða til þess, að það verði gert að
lögum með nokkram breytingum.
I ástæðum fyrir dómi, kveðnum
upp í landsyfirrétti 22. jan. 1917,
er kveðið svo að orði, að íslensk
löggjöf þekki ekki samvinnufélög
sem sérstaka tegund félaga. Frá
sjónarmiði samvinnumanna er
þetta mikill galli á löggjöfinni og
auðsæ nauðsyn á að fyrirbyggja
til fulls, að svo geti álitist. Sam-
vinnufélög eru í svo mörgu frá-
brugðin öðrum almennum félags-
skap, að nauðsynlegt verður að
telja, að sérstök, skýr ákvæði séu
til um réttindi þeirra og skyldur.
þetta séreðli samvinnufélaganna
kemur ljósast fram við saman-
burð þeirra við almenn hlutafélög.
Er þá fyrst á það að líta, að þar
sem öll ábyrgð er takmörkuð í
venjulegu hlutafélagi við hið
framlagða hlutafé og persónu-
lega starfsemi, þá er ábyrgðin í
samvinnufélögunum almenn og
sameiginleg, þannig að hún tekur
til allra, sem í félögunum eru.
Gjaldþrot félags, sem er með full-