Tíminn - 03.06.1922, Blaðsíða 2

82
T 1 M I N N
Gráðaostagerðin.
Eftir Halldór Vilhjálmsson, skólastjóra á Hvanneyri.
Jón Guðmundsson ostagerðar’-
maður hefir í mars og aprílblaði
Freys gefið yfirlit yfir ostagerð-
ina í pingeyjarsýslu síðastliðið
sumar. pegar þess er gætt, að
þetta er byrjunarárið þar norður
frá, að Jón verður frá verki í 10
daga þegar verst gegnir, að hann
hefir tóma viðvaninga sér til að-
stoðar og vantar töluvert af nauð-
synlegum áhöldum og útbúnaði,
þá virðist árangur ætla að verða
glæsilegur, því þetta stendur alt
til bóta og lagast smámsaman.
Gráðaostarnir eru eiginlega
þrennskonar: Gorgonzola-ostur,
búinn til í Ítalíu; Stilton-ostur,
búinn til í Englandi, báðir úr kúa-
mjólk, og Roquefort-osturinn,
búinn til í Suður-Frakklandi,
Aveyron, úr sauðamjólk. Af þess-
um þremur gráðaostategundum
þykir Roquefort-osturinn venju
lega bestur.
Roquefort-osturinn hefir verið
þektur í 20 aldir, en það er fyrst
í byrjun síðastliðinnar aldar, sem
Frakkar fara að reka ostagerð-
ina af krafti og kynbæta mjólkur-
fé sitt. Um 1800 áttu þeir um
150 þús. mjólkurær og fengu 6
kg. af osti eftir hverja á. J>ar
mun þurfa í kring um 5 lítra af
mjólk í ostkílógram, hafa þá ærn-
ar óræktaðar mjólkað í kring um
30 lítra yfir sumarið, eða líkt og
hér hjá okkur nú, og það heldur
á kostarírari jörðunum.
Árið 1851 halda Frakkar fyrstu
sýninguna á mjólkurfé sínu. pá
var meðalærin farin að mjólka
um 60 lítra. 1867 eiga þeir 300
þús. ær, er mjólka um 70 lítra.
pá fyllast Frakkar eldmóði og eft-
ir 10 ár eru ærnar orðnar 450
þús. Um 1890 voru þær orðnar
um 500 þús., en síðar hefir þeim
heldur fækkað.
1908 áttu þeir 450 þús. mjólk-
urær, sem hafa mjólkað í kring
um 100 lítra meðalærin, því þeir
fengu 19,845,000 pund af osti,eða
í’étt um 10.000.000 kg.' — tíu
miljón kg. Með 6 kr. verði á kg.
eru þetta 60 miljónir króna, sem
Frakkar fá fyrir ost úr 450 þús.
ám, eða um 130 kr. eftir ána í
6 mánuði, sem þær eru mjólkaðar.
Getum við nú gert okkur nokkra
von um að keppa við þennan
gamla, volduga og viðurkenda
framleiðanda suður við Miðjarð-
arhaf, þar sem veðurblíðan er
framúrskarandi ? Vínviður og
vafningsjurtir vaxa þar jöfnum
höndum, allskonar korntegundir
auðvitað og annar jarðargróði,
jörðin prýðilega ræktuð. Ærnar
eru orðnar kynbættar og kynfast-
ar, framieiðslan er viss og nógar
starfandi hendur með fullkomnum
tækjum og kunnáttu. Og þá má
ekki gleyma: Franski bóndinn er
sparsamur og iðjusamur, ogy þar
mjólka allir, karlar, konur og
börn. Mjaltastarfið þykir sæmd-
arstarf, eins og í Holllandi og
víðar, auðvitað. Hjá menningar-
þjóðum þykja öll störf sæmdar-
störf, og þá ekki síst höfuðstörf-
in, eins og mjaltastarfið er við
gi’áðaostagerðina.
petta alt saman hjálpar nú
Frökkum vitanlega stórkostlega
við ostagerðina, en þeir sleppa
heldur ekki við alla örðugleika.
Jafnvel þó að ostagerðarsvæðið
sé um 900 m. há háslétta, er þó
hitinn oft á sumrin yfir 20 stig
C. í skugganum, en það er alt of
mikill hiti fyrir ostagerðina yfir-
leitt. þeir verða því með miklum
kostnaði að grafa löng göng og
hella inn í kalkfjöllin, og með dýr-
um vélaútbúnaði og árlegum
kostnaði að fá þann hæfilega
hita, 6—8 stig C., sem nauðsyn-
legur er fyrir aðalostagerðina.
þarna höfum við með okkar
norðlægu legu einmitt mjög stórt
hagfræðisatriði fram yfir þá, því
í góðum jarðkjöllurum fæst hér
einmitt þessi hiti kostnaðarlítið
venjulega.
Málnytahorfur.
Ef marka má eldri frásagnir,
lítur út fyrir, að hlutföllin séu
orðin alveg öfug hér á landi og
hjá Frökkum. Um 1800: 100 lítrar
hér gegn 30 þar. Nú 30 hér gegn
100 lítrum þar. Sé þetta rétt,
verður það að teljast þjóðar-
skömm og skaði. í betri málnytu-
sveitum landsins mun þó ennþá
mega telja meðalærnytina í kring
um 45—50 lítra yfir sumartímann
og einstöku ær eru nefndar sem
jafnvel mjólka 100 lítra og meira
(sbr. Lýsing Islands eftir p. Th.
Sauðfjárrækt).
Á Vestfjörðum hafa víða verið
til, og eru sennilega enn, ágætar
mjólkurær. Set eg hér að gamni
mínu stutta frásögu, er eg skrif-
aði í vasabók mína beint eftir
viðtali við Rögnvald heitinn Ól-
afsson byggingarmeistara:
„Eg (Rögnvaldur) var smali í
Skáladal í Aðalvík 1882—86 (þá
á 8.—12. ári). þar var engin kýr,
eingöngu sauðfé, prýðilega alið á
töðu og útheyi, allskonar fiskmeti
og kornmat, ef ekki voru nógar
birgðir af öðru fóðri. Féð var kyn-
gott og mjólkuðu ær fram á vet-
ur, sumar árið um kring, feldu
saman nytjar. Altaf var til mjólk
í kaffi og við og við til matar.
Bestu ær af Hornstrandakyni
komust í 4—5 merkur í mál eftir
fráfærur.
Uppáhaldsærin í Skáladal var
hvítkollótt og hét „Bletta“. Stór,
sérlega löng og bolmikil, óvenju-
lega kviðmikil, lagðsíð og feldi
saman nytjar á hverju ári. Síð-
asta (8.) sumarið sem hún lifði
var hún geldmjólka. Skorin um
haustið með 29 eða 30 merkur af
mör“. —
Mundi nú ekki vera ráð að
safna saman leyfunum af þessum
ágæta mjólkurkynstofni, áður en
hann hverfur alveg, og mynda
sérstök mjólkurkynbótabú í sauð-
fjárræktinni ? Ilver lítri, sem
þannig vinst, er hreinar tekjur,
því fyrstu lítrarnir, sem ærin
mjólkar, fara í kostnað.
Með þennan góða mjólkurkyn-
stofn að baki virðist það engin
fjarstæða að vona, að við með
ströngu vali og góðri meðferð á
mjólkurfénu getum aukið nythæð-
ina töluvert frá því sem nú er
alment, og það jafnvel svo, að
litlu muni og á frönsku ánum. En
það er fleira en mjólkurmagnið,
sem hefir þýðingu. Mjólkurgæðin
verða aðalatriðið. Og upp til
fjalla, þar sem gróður er smáger
og ilmríkur, er mjólkin 'vafalaust
líka bragðmikil og bragðhrein.
þetta atriði hefir mikla þýðingu
fyrir ostagerðina. Vel á haldið
ætti það að hjálpa okkur til að
ná föstum og vissum viðskiftum
erlendis, þegar neytendur hafa
vanist ostinum.
Mjaltir.
það er sorglegur sannleikur, að
víða urðu bændur að hætta við
fráfærur eingöngu vegna þess, að
þeir fengu enga manneskju til
þess að gæta ánna og mjólka þær.
Mun það reynast eríitt, að koma
yfirsetu og mjaltastarfinu í gott
horf aftur, því nú eru flestir
unglingar aldir upp sem hvítvoð-
ungar og handa slíku fólki full-
orðnu eru mjaltir alt of erfiðar
og sóðalegar. En mjaltir eru líka
vandasamt verk og þýðingarmik-
ið trúnaðarstarí. Til þess að leysa
það starf vel af hendi, þarf veru-
lega samviskusaman mjaltara,
sem þar að auki þekkir hið lifandi
samstarf mjaltarans og skepnunn-
ar. Góða, hámjólka kýrin mynd-
ar mikinn hluta mjólkurinnar á
meðan verið er að mjólka hana.
Kýrin selur. Fer það, eins og
allir vita, mikið eftir mjaltalagi,
viðmóti og vellíðan skepnunnar.
Markaðsþörfin.
En hér er um alvörumál að ræða,
sem allir verða að skilja. Af mörg-
um samtvinnuðum ólánum, sem
byrjuðu 1918 (grasleysi, harðæri,
fóðurkaupum, kauphækkun,spreng
ing á afurðasölu og þar af leið-
andi verðhruni á vörum og pen-
ingum, okurvöxtum í bönkum o.
fl.), hefir landbúnaðurinn tapað.
stórfé á síðustu árum, og því mið-
ur lítur helst út fyrir, að hann
muni tapa miklu enn. Ullin okk-
ar er komin ofan í sitt venjulega
lága verð, enda léleg, það gerir
veðráttan og húsvistin; og kjöt-
ið okkar, sem vafalaust er ágætt,
verður með núverandi saltverkun
að þoka fyrir nýju. eða kældu
kjöti stórframleiðendanna, sem
gómur menningarinnar kýs heldur
og við eigum erfitt að keppa við.
Markaðurinn virðist líka altaf
vera að minka, og er nú þegar
orðinn svo þröngur, að til vand-
ræða horfir. Enda er sennilegast,
að hann hverfi alveg með tíman-
um. Áður en svo er komið, verð-
um við að hafa fundið nýjar leið-
ir. Ástandið er orðið svo slæmt,
að úr þessu má það ekki versna.
Menn hafa gert sér góðar von-
ir um, að geta flutt lifandi fé til
Englands. En þrátt fyrir ítarleg-
ar tilraunir eru þar nú öll sund
lokuð. þá tala menn um að sjóða
kjötið niður, reykja það, búa til
pylsur úr því og jafnvel kæfu.
Hið síðasta er ekki ólíklegra en
annað, ef vel væri vandað og verð-
ur nú að reyna flest, sem nokkurt
vit er í.
Menn hrópa í sífellu á meiri
framleiðslu og leggja nú út í
miljónafyrirtæki á erfiðustu tím-
um í því skyni. En hvað stoðar
það, ef markaðinn vantar. Aðal-
atriðið fyrir okkur nú er það, að
finna einhverjar vörutegundir,
sem við með hagnaði getum fram-
leitt svo ódýrar og góðar, að selj-
anlegar séu innanlands og utan
og staðist geti harðvítuga sam-
kepni, þá mun framleiðslan koma
af sjálfu sér strax og batnar í
ári, og við rétta fljótt við aftur.
Vakning.
það þarf þjóðarvakningu,svo að
„fjósaverkin“, sem nú virðast
vera svo mörg með þjóðinni, verði
að ljúfvirkum sæmdarstörfum. En
hún fæst tæplega, nema með
meiri og almennari mentun, og
er það þó sérstaklega kvenþjóð-
in, sem þarf þess með, eins og
líka er eðlilegt. Við mentastofn-
anir landsins hefir hún verið oln-
bogabarnið, setið í öskustónni. Að
vísu hafa þær nú frjálsan aðgang
að kennaraskólanum og menta-
skólanum, en eg gef lítið fyrir
það, meðan þær vantar mjög til-
finnanlega sinn sérskóla, þar sem
þær læra að verða fyrirmyndar
eiginkonur, mæður, húsfreyjur.
Konan verður aldrei karlmaður,
og á ekki að verða það, og þjóð-
félagið hefir ekkert að gera við
karlmannlega kvenstúdenta, þegar
undii’stöðuna vantar, sérskóla-
námið. Ef löggjafar og leiðandi
menn íhuguðu og skildu virki-
lega hvað það er, sem við frúum
konunni fyrir, —■ það er alt
okkar strit og stríð, heimilisafl-
inn, — og hvað við af henni heimt
um, barnauppeldi og hjúkrun, þá
mundu þeir líka skilja, hve störf
hennar eru fjölbreytt og vanda-
söm, þýðingarmikil og ómissandi,
og til þess að geta leyst þau vel
af hendi, þyrfti kvenþjóðin að
geta fengið miklu fjölbreyttari,
almennari mentun og æfingu í
störfum sínum en hún á nú kost á.
Tökum lítið dæmi, sem fyrir
liggur: það eru um 90 þúsund
sálir á fæði á þjóðarbúinu dag-
lega. Árangurinn væri lítill af
Komandí ár.
iii.
Áveitur.
Nú hefir verið sýnt fram á þá miklu nauðsyn, að
skapa umgjörð. um gróðurlendið, mynda einskonar skjól-
veggi til að hlífa því landi, sem þjóðin lifir af. petta má
gera með vörnum móti sandfoki og landbroti, girðing-
úm, friðun móti ágangi búfjár og skóggræðslu. Hefir
þessu verið lýst í undangegnum köflum.
Aðalatvinna íslenskra bænda hlýtur jafnan að byggj-
ast á grasræktinni, á áveitum og túnum. Menn vita með
fullri vissu, að á söguöldinni voru -'allvíða stundaðar
vatnsveitingar, og túnrækt allmikil. En ó niðurlægingar-
öldunum hnignaði " túnræktinni og áveitur lögðust að
mestu leyti niður, nema það sem náttúran annaðist sjálf.
Með endurvakningu framfara á íslandi byrjaði vatns-
ræktin að nýju. Og um nokkur undanfarin ár hafa áveit-
urnar verið kjörorð þjóðarinnar. Menn hafa fullyrt, sem
lika er rétt yfirleitt, að með áveitunum mætti hraða mest
ræktuninni með minstum kostnaði. Áveiturnar skygðu
um stund á túnræktina. En þetta var stundarályktun
byrjendanna. Nú eru þeir, sem best hafa vit á áveitu-
málunum, eins og t. d. Sigurður Sigurðsson forseti Bún-
aðarfélagsins, og Valtýr Stefánsson áveitufræðingur tekn-
ir að halda þeirri trú að þjóðinni, að áveitumar séu að
visu góðar, en þó sé túnræktin betri.
þetta liggur í tvennu. Fyrst og fremst að áveitur
eru staðbundnar. þær koma ekki til greina nema á víð-
áttumiklum sléttlendum eins og Suðurláglendinu, eða i
hreiðum, hallalitlum dölum, þar sem hægt er að fá nægi-
legt vatn. En nú eru langflestar bygðir á íslandi annað-
hvort þröngir, hallamiklir dalir, eða hailandi strand-
lengjur með sjó fram. Og víða skortir heppilegt vatn til
áveitunnar, þó að önnur skiiyrði séu fyrir hendi, eða að
leiðslan verður of dýr, þó að hún sé framkvæmanleg.
þessvegna geta áveiturnar ekki verið ræktunarúrræði alls-
staðar og undir öilum kringumstæðum. Bestu áveitu-
svæðin eru á sléttum Suðurlands og hinum breiðu döl-
um á Norðurlandi. í minni stíl víðsvegar um land alt.
Hinn annmarkinn er það, að mörg af áveitusvæðun-
um þurfa til lengdar annan og meiri áburð en þann sem
fæst með áveitunni sjálfri. Er það í raun og veru sama
og að segja að með tímanum verði að breyta mörgum
áveitusvæðum í tún.
Áveiturnar eru eftir eðli sínu þrennskonar. þar sem
veitt er á frjóefnasnauðu vatni, t. 'd. tæru bergvatni, vex
gróðurinn oft mikið um stund. Ekki af því, að jurtunum
berist nokkur næringarefni, svo að teljandi sé, heldur
hitt, að vatnið leysir hundin frjóefni í jarðveginum. þau
efni bjarga gróðrinum um stund. En þetta er rányrkja.
Fyr en varir er jarðveguinn þursoginn og tæmdur, og
þá hættir áveitulandið að spretta, nema þvi sé breytt í
tún, ef það er þá hægt.
Önnur tegund áveitu er það, þar sem vatnið ber
með sér allmikil frióefni, eins og t. d. jökulvatnið á ís-
landi, en ekki nægilega mikið eða fjölhreytt til að halda
við varanlegri ræktun. þegar frá líður hættir áveitu-
landið að spretta. Ekki af því að áveituvatnið beri ekki
á hverju ári mikið af frjóefnum á jörðina, þar sem það
nær til. En sá áburður er ekki nógu fjölbreyttur, hæfir
ekki nákvæmlega þörfum jurtanna, eftir að næringar-
efnaforði jarðvegsins er eyddur. þar sem svo stendur á
verður að sameina áveitu og ræktun með húsdýra eða
tilbúnum áburði. Efnafræðingar reikna þá út nókvæm-
lega hver og hve mikið af frjóefnum þurfi að flytja að,
og bæta jarðveginum, til þess að uppskeran verði var-
anlega sem mest. Að áliti gróðurfræðinganna eru miklar
líkur til að fjölmargar áveitur á íslandi verði með tíð og
tíma að bæta upp á þennan hátt, og það sumar þæi',
sem nú eru taldar mjög álitlegar.
þriðja tegundin er þar sem áveituvatnið flytur með
sér svo mörg áburðarefni, í hinum réttu samböndum,
að jörðin þarf ekki annars með til að spretta vel. þess-
ar áveitur eru sjálfsánir akrar. þær spretta jafnvel ára-
tug eftir áratug, og öld eftir öld. Slikar áveitur eru all-
víða hér á landi. Nokkrar mcðal hinna frægustu eru
Safamýri í Rangárvallasýslu, Ilúsabakkaflói í Skagafirði,
Laxárengjar í þingeyjarsýslu, og flæðilönd við Jökulsó
ó Fjöllum í Kelduhverfi og Axarfirði.
þau vonbrigði, sem þjóðin lilýtur að verða fyrir i
. óveitumálunum, eru aðallega fólgin í því, að menn
hafa blandað saman tveim fyrstu áveituflokkunum við
hinn siðasta, blandað saman rányrkju og verulegri rækt-
un. Menn liafa yfirleitt vonast eftir, að öll vatnsrækt-
un væri varanleg. Ef ný áveita skapaði á fyrtsu árun-
um mikinn grasauka, þá myndi hann lialdast
til lengdar. En reynslan hcfir nú þegar sannfært menn
allvíða ó landinu um mismun þann, sem hér hefir
verið skýrt frá.
En af þessari reynslu verða menn að draga hag-
nýtar ályktanir. þar sem áveituvatn er efnasnautt, eða
fullnægii' gróðurþörfinni aðeins að nokkru leyti, verða
þeir sem vinna slík lönd að gæta þess að þeir hafa aðeins
íengið bráðabirgðalán, sem fljótlega verður af þeim kraf-
ist. Undii' þau skuldagjöld geta þeir best búið sig með
þvi að auka á ineðan túnræktina, sem allra mest, með
þcim áburði, sem fó má með rányrkju-óveitunum. þá
standa landeigendur betur að vígi þegar áveitulöndin
hætta að spretta, nema með því að á þau verði borið,
það sem áveituvatnið nær ekki til.
Jafnvel bestu áveituvötnin frjóvga elcki varanlega
nema vissar tegundir jarðvegs. Svo er t. d. með Laxá
úr Mývatni. Hún er talin besta óveituvatn ó íslandi, al-
veg þrungin af frjóefnum, en aðeins fyrir harðvellis-
gróður. Sama vatnið sem gerir árlega síbreiðu á þunn-
um jarðvegi ó uppgrónu hrauni, er því nær áhrifalaust
á suma tegúhdir mýra. Búnaðarfélagið er nú sem stend-
ur að láta framkvæma tilraunir i Aðaldal, sem eiga að
ieiða i ljós, hvaða óburðarefni þurfi að bæta mýrlend-
inu til þess að Laxórvatn hæfi því. þannig má sjá, að
jafnvel hið besta ræktarvatn er ekki einlilítt, nema á
sumar tegundir af gróðurlendi. Víðast livar þarf manns-
vitið og mánnshöndin að koma til aðstoðar, ef um var-
anlega ræktun á að vera að ræða.
þetta eru í stuttu máli kostir og gallar áveitanna
hér á landi. þær eiga við á takmörkuðum svæðum. þar
sem skilyrði eru heppileg, er engin ræktun fljótgerðari
eða ódýrari. En þar sem vatn er fátækt að þeim frjó-
efnum sem jurtirnar þurfa til þroska og vaxtar, verður
gróðuraukinn skammvinnur. þeim áveitum þarf eftir
lengri eða skemmri tíma að breyta í gróðurlendi sem að
nokkru leyti er ræktað með aðfluttum áburði, öðrum en
þeim, sem vatnið flytur. Að síðustu eru hinar sífrjóu
varanlegu áveitur, þar sem vatnið veitir gróðrinum alt
sem liann þarf. Mannshöndin þarf aðeins að stýra vatn-
inu, beina því rétta leið. Enn er vatnsræktin hér á landi
svo ung, að víða er ekki hægt að fullyrta, hvort
hver einstök óveita verði varanlpga sjálfstæð, eða ekki.
Reynslan sker úr því. Hitt skiftir mestu máli, að sem
allra fyrst takist að koma vatnsræktun við sem allra
viðast, þar sem skilyrði leyfa. Vel gcrðar áveitur eru altaf
rétt spor í áttina. þær eru annar nðalþátturinn í gras-
rækt Islendinga.
-----0-----