Tíminn - 05.01.1924, Blaðsíða 1

(Sjaíbferi
oq, afgcetfeslur-'aíiut Ctmans er
Stgurgeir ^ri&rtfsfon,
Samban&sþásmu, Keyfjatnf.
^fjgteifcsía
íiraans er i Sambanbsljúsmu.
®pin öaglega 9—\2 f. I|.
Sími 49«.
TIII. ár.
Fyrir skömmu hefir verið sagt
frá gengishruninu í pýskalandi.
Gjaldmiðill landsins var orðinn svo
verðlaus, að nokkra miljarða
marka þurfti til að borga undir
bréf til útlanda. Erlendir menn
höfðu lifað ríkismannalífi í land-
inu fyrir sama sem ekki neitt.
Fasteignir, jarðir og hús lentu í
eigu útlendinga fyrir hlægilega lágt
verð. Embættismenn og verka-
menn lifðu við hörmulegustu kjör.
Tímunum saman varð að halda
hungruðum lýðnum í skefjum með
vélbyssum og sprengikúlum til að
hindra það, að matvælabúðir og
vöruhús væru rænd. Lággengið
olli mestu um þessar hörmungar.
þýska þjóðin var að verða ánauð-
ugur þræll þjóðanna með heilbrigð
peningamál.
En fyrir nokkrum vikum gerðu
þjóðverjar merkilega stórbreyt-
ing. peir byrja að gefa út „gull-
trygða“ seðla, sem þar af leiðandi
halda alstaðar gildi sínu. þjóð-
verjar verða þá alt í einu í farar-
broddi Evrópuþjóðanna á þessu
sviði, þar sem þeir rétt áður voru
„aumastir allra“. Hvaða gull hafa
þjóðverjar? það er að mestu leyti
seðlar annara þjóða, sem hafa
hátt og nokkumveginn stöðugt
gengi. Gullmörkin þýsku eru trygð
með enskum pundum, amerískum
dollurum, hollenskum gyllinum,
sænskum krónum 0. s. frv. Og seðl-
ar þessara þjóða eru eins og nú
stendur á í heiminum engu lakari
trygging en gull. í sumar ákvað
þýska þingið, að stjórnin skyldi fá
full umráð yfir öllum útlendum
gjaldeyri, sem borgarar landsins
kynnu að fá fyrir þýskan, útflutt-
an varning. þessu fé er síðan skift
þannig, að framleiðendurnir fá
nokkuð til sinna þarfa beinlínis, til
að kaupa óunna vöru erlendis, en
afgangurinn gengur til „gullbank-
ans“ í Berlín. Útflytjendur fá
„gullmörk", þ. e. trygða seðla í
staðinn. Og á fáum vikum varð
breytingin svo algjör, að öll við-
skifti og verðlag voru bundin við
hina nýju mynt. Gömlu mörkin eru
þó gjaldgeng eftir sínu gengi.
Hver starfsmaður ríkisins og hvert
atvinnufyrirtæki verður að taka
við gömlu föllnu seðlunum, en hver
miljarður er ekki nema agnarbrot
úr einu gullmarki. Með þessu eru
allar gömlu skuldimar innanlands
„gefnar upp“ og þjóðin byrjar nýtt
tímabil. þjóðverjar segja, að árið
1928 hafi verið örðugast af öllum
þeirra vandræðaárum síðan stríðið
byrjaði.
En umskiftin með myntina
ganga ekki sársaukalaust. Með
„gullmörkunum“ kom fastur
mælikvarði á viðskiftalífið. En sá
mælikvarði er erfiður í fyrstu.
Fyrir útlendinga óx dýrtíðin svo,
að námsmenn úr öllum löndum og
„gengisgestir“ hópast nú úr landi,
því að þýskaland er nú orðið jafn-
dýrt Englandi og Svíþjóð sem
dvalarstaður. Fyrir landið var
þessi breyting æskileg. þjóðverj-
um hafði verið mikið tjón og þá
ekki síður skapraun að langdvölum
útlendinga úr gengisháum löndum.
En fátæka fólkinu í þýskalandi
verða skiftin erfið meðan breyting-
in er að komast á. Atvinnuleysi
hefir aukist mikið, og hungurs-
neyðin um leið orðið tilfinnan-
legri. En þjóðin vonar samt, að
þessi nýi, grýtti og þröngi vegur
leiði til lífsins. Hitt var sannreynt,
að hinn breiði vegur mikillar
seðlaútgáfu og sívaxandi gengis-
lækkunar leiddi til glötunar. **
-----o----
Hvað n öðru lir.
Rómverjar gáfu fyrsta mánuði
ársins nafn eftir guðinum Janusi.
Janus og Vesta voru æðstu heimil-
isguðir rómversku bændanna. Jan-
us hafði tvö höfuð og horfði ann-
að aftur en hitt fram.
Vilji íslenski bóndinn nú á ára-
mótunum horfa bæði aftur og
fram, þá hafa undanfarin ár verið
erfið og fram undan er skuggsýnt
um afkomuna.
í tvö ár hefir íslenski bóndinn
beðið mikinn hnekki um afkomu
sína vegna skattaálaga norsku
frændanna á aðalframleiðsluvöru
bænda. Og orsökin er, a. m. k. með-
fram, löggjöf bændunum alveg
óviðkomandi.
Hefir það verið dregið í efa, af
Morgunblaðinu 0. fl., en allra ljós-
ast verður það af eftirfarandi:
í II. kafla af nefndaráliti norsku
tollanefndarinnar, sem nýlega er
komið út, á blaðsíðu 122, standa
þessi orð:
„I bréfi frá 11. ágúst 1922 til
verslunarráðuneytisins hefir fiski-
veiðastjórinn vakið eftirtekt á því,
að ný fiskiveiðalöggjöf hafi verið
samþykt á íslandi, sem segja má
að fyrst og fremst sé beint gegn
Norðmönnum. Muni lög þessi verða
mjög óþægileg fiskiveiðum Norð-
manna við ísland. þar sem hins-
vegar gera má ráð fyrir að hinn
hækkaði kjöttollur sé til óhagræð-
is fyrir innflutning íslands á salt-
kjöti til Noregs, áleit fiskiveiða-
stjórnin að hægt væri að hugsa sér
samninga um gagnkvæmar ívilnan-
ir á þessum fiskiveiðalögum og
tollinum á íslenskt kjöt“.
Og fram undan er það, að svo
hækkaður tollur er nú kominn á
þá vöru, að nemur helmingi af
verði vörunnar, í því landi, þar
sem langsamlega aðalmarkaðurinn
hefir verið.
Svo hár tollur er i rauninni sama
sem innflutningsbann á vörunni til
Noregs. Afleiðing þess, ef Norð-
menn þannig loka áfram landi sínu
fyrir þessari íslensku vöru er stór-
kostlegt verðfall á íslenska kjötinu,
því að utan Noregs er markaður
fyrir það mjög þx-öngur.
Fyrir íslenska bændur er lokun
noi’ska kjötmai’kaðsins jafnalvai-
legt mál og lokxm Spánarmarkaðs-
ins hefði verið fyrir sjómennina ís-
lensku. —
Eftir hálfan annan mánuð kem-
ur Alþingi saman. Norska þingið
mun sitja á sama tíma og fram eft-
ir vorinu.
Alþingi má ekki skiljast við mál-
ið öðruvísi en það sé til fulls til
lykta leitt. Verði það ekki, eru eng-
ar líkur til, fremur en áður, að
málinu verði ráðið til lykta fyrir
haustkauptíð. —
Frægt er það orðið um Cató
gamla, að hann endaði allar ræð-
ur sínar í öldungaráðinu rómverska
með þessum orðum: „Ilvað sem
öðru líður legg eg til að Kathagó
sé lögð í eyði“.
þeim orðum munu allir þeir
mæla, að breyttu því sem breyta
ber, sem telja landbúnað Islands
grundvöll þjóðernis Islands og af-
, komu íslendinga:
í Hvað sem öði’u líður leggjum við
Reykjavík 5. janúar 1924
til að þau ráð verði tekin, sem
megna að fella burtu eða lækka
stórum kjöttollinn norska.
Framanskráð ummæli norska
fiskiveiðastjórans sýna berlega að
samningahugui’inn er ríkur í Noi’-
egi.
----o----
Kaupmannaskólinn
vill komast á landssjóð.
Blað kaupmanna hefir enn á ný
í’eynt að leiða rök að því, að það
væri sparnaður fyrir landið, að
hætta að styrkja samvinnufræðslu
í landinu. Ilún væri óþörf. Og vit-
anlega er um leið undirskilið, að
þekking um samvinnumálefr.i sé
skaðleg fyrir kaupmannastéítina.
þetta mun og alment játað 0g við-
urkent. Hinir fáfróðu og ómentuðu
hafa aldrei samtök sem að nokkru
haldi koma til að versla eða reka
atvinnu með réttlátum félagsskap.
Ef samkepnismenn væru hrein-
skilnir, ættu þeir að segja, að þeim
væri samvinnufræðsla þyrnir í aug-
um af því hún spilti óbeinlínis
gróðamöguleikum þeirra, þá væru
þeir sannsögulir. En þegar þeir
segja, að það þurfi að leggja sam-
vinnufræðslu niður til að spara. fé
landsins, þá fara rökin að verða
nokkuð óljós.
Eins og nú hagar til, eru skólar
kaupmanna og samvinnumanna
einkafyi-irtæki, sem styrkt eru lít-
illega með opinberu fé þiogið get-
ur hvoruga þessa stofnuji lagt nið-
ur, aðeins sv'ft þær opinberum
styrk. Og það sem kaupmanna-
blaðið fer fram á, er að samvinnu-
félögin vei’ði svift styrk til síns
skóla, en því rnau'i lagt til kaup-
mannaskólans. Með öðrurn orðum
gera kaupmannaskólann að ríkis-
skóla, kosta hann að öllu leyti af
landinu.
En yi’ði það sparnaður? Nú
leggur landið 6000 krónur til hvors
skólans. Enginn sparnaður yrði
fyrir landið, þótt annar fengi ekki
neitt og hinn 12 þús. Enn síður yrði
það sparnaður að taka annan skól-
ann alveg á landið. ódýi’ustu lands-
skólamir, t. d. Hólaskóli, Hvann-
eyri og Eiðar, kosta landið 16—18
þús. kr. árlega, og standa þó í sveit.
þar að auki hefir landið lagt þess-
um skólum til hús, sem nú myndu
kosta mörg hundruð þúsund, ef
byggja ætti í Reykjavík. Jafnvel
smáskólar í kauptúnum, eins og
Flensborg og kvennaskólinn á
Blönduósi, fá 15 þús. kr. hvor ár-
lega úr landssjóði, af því þeir lifa
nær eingöngu á þeim styrk, þótt
kallaðir séu einkafyi’ii’tæki. Hver
smáskóli, sem landið rekur í Rvík,
fer að kostnaði langt fram úr skól-
um kaupfélaga og kaupmanna.
Yfirsetukvennaskólinn, þar sem
einn af læknum landsins kennir í
hjáverkum sínum eina klukku-
stund á dag, kostar landið sum ár
meira en nemur styrknum til bæði
samvinnu og kaupmannafræðslu.
Vélstjóraskólinn, sem landið rek-
ur, kostar landssjóð þrefalt meir
en hvor hinna. Stýrimannaskólinn
ferfalt meira.
Um leið og landið færi að reka
kaupmannaskóla með þeirri að-
sókn, sem er í þá stétt, er ólíklegt
að árskostnaður yi’ði minni en 30
—35 þús. ki’. Auk þess eru kaup-
menn húsalausir fyrir skóla sinn.
Nýtt skólahús gæti varla kostað
minna en húsið yfir Sigurð á Víf-
ilsstöðum, 170—180 þús. Sparnað-
ur landssjóðs yrði þess vegna
býsna lítill að breytingunni. En
fyrir kaupmannastéttina yrði
töluverður léttir að breytingunni.
Landið legði þeim þá til nóg af
ódýrum, heppilegum vinnukrafti,
án þess að þeir sjálfir þyrftu
nokkru til að kosta. Og það er sá
„sparnaður“, sem Mbl. mælir með.
Kvennaskólinn, Samvinnuskól-,
inn og Kaupmannaskólinn eru nú
sem stendur ódýrastir í rekstri
fyrir landið allra opinberra skóla í
Rvík. það er af því, að þeir eru
allir einkafyi’irtæki, og geta sam-
kepnismenn séð þar fagurt dæmi
máli þein’a til sönnunar. Kenslan
við alla þessa skóla er að lang-
mestu leyti tímakensla. þingið og
landsstjórnin geta lært mikið af
þessum aðilum, ’um hversu reka
má landsskólana í kauptúnunum
miklu ódýrar, heldur en nú er
gert. Kvennaskólinn fær nú sem
stendur ferfalt meiri styrk en
skólar kaupfélaga og kaupmanna.
Samt er Kvennaskólinn að tiltölu
við nemendafjölda mörgum sinn-
urn ódýrari landinu heldur en t. d.
mentaskólinn.
Sparnaðarhugleiðingar kaup-
mannsins í Mbl. eru sökum ónógr-
ar greindar og þekkingar þessa
höf. tóm endileysa. Tillaga hans
myndi auka landinu mikil útgjöld,
sem það illa má við. Nær væri að
spai’a svo sem 400 af þeim 500
verslunum í Rvík og hlynna að því,
að þeir verslunarmenn, sem ekki
þarf með, færu að róa á sjó eða
gæta sauða uppi í sveit.
Samvinnumaðui’.
----o----
Baráltan
við eyðsluna og skuldirnar.
Meginstefnumunur milli Fi’am-
sóknar- og Mbl.flokksins liggur í
viðhorfi þeirra gagnvart eyðslu og
skuldum. 1 Mbl.flokknum eru tvær
stéttir ráðandi. Önnur ber mesta
ábyrgð á fátækt landssjóðs, hin of
fjölmenna launastétt. Hin ber
mesta ábyrgð á skuldum lands-
manna út á við og inn á við. það er
hin of fjölmenna verslunarstétt.
Mbl.flokkurinn er samábyrgð þess-
ara tveggja eyðsluhópa. Hann hef-
ir enn ekki getað fundið sér tákn-
andi nafn. En eyðsluflokkur væri
rétta orðið. það er sannnefni,
hvorki spaugsyi’ði eða uppnefni.
Hvað sem blöð þessara manna
kunna að segja eða einstakir menn
í flokknum, þá verður það ekki út
skafið, að of margir starfsmenn
landsins og of margir verslunar-
menn hafa nú á síðari árum valdið
skuldum og fátækt landsins.
Hér skal ekki að þessu sinni
minst nema á aðra hliðina, átökin
milli Mbl.manna og Framsóknar-
flokksins um verslunareyðsluna.
Sú saga byrjar með stríðinu. Um
leið og fréttist um stríðið, hækkuðu
nálega allir kaupmenn vöru sína, og
sumir ekki lítið. Eyðslan byrjaði
strax. Jafnframt urðu þeir lítt fær-
ir til aðdrátta um matvæli. þingið
sendi skip til Ameríku. Landið dró
að vöruna. Kaupmenn fengu hana,
og hækkuðu eftir vild. í ársbyrjun
1917 varð Sig. Jónsson ráðherra.
Hann sá, að innkaup landsins komu
ekki nema að hálfu gagni, ef milli-
liðirnir gætu skapað óeðlilegt verð
á matvörunni. Iiann setti lands-
verslun í beint samband við
hi’eppsfélögin. Síðar tóku þeir
Hallgrímur Kristinsson, M. Kj*. og
Ág. Flygenring við stjórn lands-
1. bl&ð
t
frii Porbjörgjðnsdottir.
Á aðfangadagskvöld jóla andað-
ist í sjúki-ahúsinu á Akureyri frú
þoi’björg Jónsdóttir. Hún var dótt-
ir Jóns þoi’steinssonar skálds á
Arnarvatni, en gift Jónasi þor-
bei'gssyni í’itstjóra á Akureyri.
þorbjörg var fríð kona, skarpgáf-
uð, skáld og vel mentuð. Fyrir
nokkrum árum sýktist hún af
brjóstveiki, var um nokkra stund
á Vífilsstöðum, og síðar á sjúkra-
húsinu á Akureyri. En veikin var
fi’á upphafi svo mögnuð, að lítil
von var um bata.
verslunar. 1918 hafði hún nálega
öll innkaup nauðsynj avöru. Út-
flutningsnefnd seldi helstu gjald-
eyi’isvöruna. Hagur landsins stóð
þá með einna mestum blóma.
þegar vopnahléð er samið haust-
ið 1918, vakna kaupmenn. þeir
í’áðast með mikilli grimd á út-
flutningsnefnd, og var þó meiri-
hluti hennar úr þeirra stétt. þeir
vildu engin landssamtök um söl-
una; hver kaupmaður vildi bauka
fyi’ir sig. þeim tókst að sprengja
sölusamtökin. Haustið eftir kom
árangurinn í ljós. Samkepnin eyði-
lagði síldai’markaðinn. Miljónir af
gróða stríðsáranna runnu í sjóinn.
Fjölda margir menn, sem áður
voru auðugir, urðu nú öreigar og
eftirgjafamenn bankanna. Sama
varð sagan um nokkuð af því salt-
kjöti, sem Sambandið hafði ekki
til umráða. það féll alveg ótrúlega
og varð eigendunum nálega að
engu. Vorið 1920 kemst íslands-
banki í vanda og greiðsluþrot er-
lendis. Tveir af þeim mönnum,
sem mest höfðu látið sig skifta
skipulag verslunarinnar á stríðsár-
unum, H. Kr. og M. Kr., ráðlögðu
nú og i*éðu mestu um að tekin var
ný stefna. Innflutningsnefnd var
sett til að di’aga úr hinum hóflausa
innflutningi og minka eyðsluna.
Talað var um útflutningsnefnd, en
þing og stjóm treystist ekki til, af
ótta við verslunarstéttina. Inn-
flutningsnefndin starfaði eitt ár og
var á góðum vegi með að hefta
eyðsluna. Um áramótin 1920—21
hitta þeir H. Kr. og M. Kr. Jón
Magnússon að máli og halda fast
fram ki’öfunni um að halda versl-
unai’eyðslunni niðri. Hann er þeim
alveg sammála. Litlu síðar heldur
M. Kr. hinn fræga þingmálafund
á Akureyri, og sannar þar, hver
þjóðarnauðsyn sé að versla sem
minst, flytja sem minst inn meðan
standi á kreppunni. Kaupmannalið-
ið andæfði. þeir sögðu, að innflutn-
ingur væri sín atvinna, sitt lifi-
brauð. þeir yrðu að lifa. Um hag
þjóðai’heildarinnar vildu þeir ekki
tala. Samhliða þessu söfnuðu
kaupmenn alt í kringum land áskor
unum um að leyfa ótakmarkaða
eyðslu. þingmenn, sem voni háðir
verslunarstéttinni, tóku nú algert í
þeirra streng. J. M. sá, að straum-
urinn var vaxandi með eyðslunni.
Hann vildi sitja. Skifti því um
stefnu, slepti innflutningshömlun-
um og lét berast viljalaust með
straumnum. Framsóknarmenn
héldu fi’am stefnu þeirri, sem leið-
togar þeirra í fjárhagsmálunum
höfðu markað. Enginn vafi er á,
að meginhluti bænda bæði til
sveita og sjávar, fylgdi þessari
Frh. á 4. Bíðu.