Tíminn - 02.08.1924, Síða 1

(Sjaíbferi
09 af<jreiíislur’a&ur Címans er
Sigurgeir ^ri&rtfsfon,
Sambanösfyúsinu, SeYfjanií.
^fgrEibðía
Cimans er í 5ambonbsI}ú»tnt».
0pin öaglega 9—f2 f. b-
Simi H9fi.
VIII. ár.
Reykjavík 2. ágúst 1924
Þjóðháiíðin 1874.
50 áva minning.

Biðjið um
Capsian,
Navy Cui
JWedium
reyktóbak.
Verð kr. 4,60 dósin, ]/4 pund
I dag eru 50 ár síðan Reykjavík
fagnaði Kristjáni níunda, hinum
fyrsta konungi, sem til íslands
hefir komið, með þjóðhátíðinni á
öskjuhlíð. það er eiginlega ekki
réttnefni að kalla þessa hátíð þjóð-
hátíð, því hin virkilega þjóðhátíð
íslendinga var haldin á þingvöll-
um 5.—7. ágúst, og í rauninni má
allur sá tími, sem konungur dvaldi
hér á landi sumarið 1874, kallast
þjóðhátíð. Hér verður því farið
nokkru lenga en að skýra frá
Reykjavíkurhátíðinni einni.
Löngu fyrir þjóðhátíðarárið
voru íslendingar farnir að tala um
það, að þeir ættu að minnast þús-
und ára afmælis byggingar íslands.
Alþingi 1867 skoraði á þjóðina að
skjóta saman fé til þess að byggja
vandað þinghús úr st^ini, og tals-
vert fé var gefið til þess, þótt ekki
væri það nægilegt til húsbygging-
ar. Árið 1871 kom fram tillaga um
að skrifa sögu íslands og nú var
farið að skrifa mikið um þetta mál
í blöðin. þjóðfundurinn á þingvöll-
um 26.—29. júní 1873 skoraði á
Bókmentafélagið að gefa út vandað
minningarrit og bað jafnframt
biskup að láta halda guðsþjónust-
ur í öllum kirkjum landsins til þess
að minnast landnáms íslands.
Bókmentafélagið brást vel við
og hét verðlaunum fyrir stutta Is-
landssögu, en enginn treystist til
þess að leysa það þrekvirki af
hendi, og varð því ekkert úr fram-
kvæmdum félagsins. Biskup bar
áskorun fundarins undir Synodus
1873. Var þar samþykt að taka
henni vel og leita samþykkis kon-
ungs. Var síðan með konungsbréfí
8. september 1873 ákveðið að þús-
und ára afmælis Islands skyldi
níinst hátíðlega í öllum kirkjum
landsins. Biskup ákvað daginn til
þess, þann 9. sunnudag eftir Tríni-
tatis, 2.ágúst, og næsta sunnudag
á eftir, þar sem prestar hefðu
fleiri einni kirkju að gegna, og
gætu ekki lokið guðsþjónustunni
hinn fyrsta sunnudag, er til var
tekið.
Annars var ekki ákveðið neitt
nánar um þjóðhátíðina að sinni.
þúsund ára afmælið nálgaðist og
konungur gaf stjórnarskrána 5.
janúar 1874. Nú var enn meiri
ástæða til hátíðahalds, og nú skor-
aði Jón Sigurðsson á stjórn hins
nýstofnaða þjóðvinafélags,* 1) að
gangast fyrir þjóðhátíð, og eftir
áskorun hans og fleiri manna aug-
lýsti Halldór Friðriksson, að þjóð-
hátíð yrði haldin á þingvöllum 5.—
7. ágúst, og þjóðvinafélagið gekst
að öllu leyti fyrir hátíðahaldinu.
Auglýsing þessi var birt í þjóðólfi
18. apríl og vegna þess að póst-
göngur voru slæmar, komst hún
seint út um héröðin, og var þá
víðast hvar búið að ákveða að
halda hátíðir 2. júlí, og þann dag
héldu Snæfellingar hátíð í Stykkis-
hólmi, Húnvetningar á þingeyrum,
Skagfirðingar á Reynistað, Aust-
firðingar í Hallormsstaðaskógi og
loks þingeyingar og Eyfirðingar á
Oddeyri. Er talið að hin síðast-
nefnda hafi verið langveglegust af
1) Jón Sigurðsson var í rauninni for-
seti félagsins, en Halldór varaforseti,
en hann bjó í Reykjavík, en Jón í
Khöfn, og því hlutu framkvæmdirnar
i þessu máli að lenda á Halldóri.
öllum hátíðunum, næst aðalhátíð-
inni á þingvöllum. Ennfremur voru
haldnar ýmsar smærri hátíðir víða
um land.
Nú kom nýr atburður fyrir, sem
fáir höfðu búist við. Konungurinn
sjálfur kvaðst ætla að heimsækja
ísland og taka þátt í hátíðunum.
þá ákváðu Reykvíkingar að halda
sérstaka hátíð, auk hátíðarinnar á
þingvöllum. Enda mun stjórnar-
völdúnum ekki hafa getist allskost-
ar að þingvallahátíðinni, og óttast
æsingar, því blóðið var heitt í
mönnum, þó að stjórnarskráin
hefði fullnægt kröfum flestra
hinna hófsamari manna.
Reykjavík í þá daga var harla
ólík því, sem hún er nú. Hún var á
stærð við ísafjörð, eða heldur
minni. Ibúar voru um 2400. Bær-
inn var ærið forneskjulegur. Eng-
in myndarleg hús nema Dómkirkj-
an og Latínuskólinn. I bænum var
fjölmenn stétt embættis- og
mentamanna, en annars var hann
líkastur fátæku og afskektu sveita-
þorpi úti í löndum. En nú reyndu
menn að tjalda því sem til var, og
tókst það furðanlega vel.
Konungur kom til Reykjavíkur
þann 30. júlí Hafði hann tvö her-
skip, en á höfninni voru 5 herskip
annara þjóða og nokkur skip önn-
ur Með konungi voru ýmsir fræg-
.r menn, svo sem Valdemar prins
£onur hans, Steenstrup háskóla-
kennari, Rosenberg rithöfundur,
Elein Islandsráðherra, Söronsen
málari, Carl Andersen skáld, Odd-
geir Stephensen forstöðumaður
hinnar íslensku stjórnardeildar í
Khöfn og Trap etatsráð og rithöf-
undur. Ennfremur var hér kominn
fjöldi erlendra merkismanna til
þess að heiðra Island. Má þar á
meðal nefna Norðmennina Nordal
Rolfsen, Kristofer Janson og Gust-
av Storm. þjóðverjann Max Nor-
dan. Allir þessir menn urðu stór-
frægir rithöfundar. Ameríkumenn-
ina Bayard Taylor síðar sendiherra
í Berlín, og Cyrus Field, sem barð-
ist mest fyrir því, að leggja sæ-
síma milli Evrópu og Ameríku og
varð heimsfrægur maður. Meðal
gesta frá Englandi má einkum
nefna H. N. Gladstone (son hins
alkunna forsætisráðherra Breta),
er síðar varð einn af helstu fjár-
málamönnum breska ríkisins.
Úrval íslensku þjóðarinnar safn-
aðist líka saman í Reykjavík þessa
daga, en þó vantaði „Snillinginn
snjalla“. Er harla erfitt að skilja,
að forstöðunefndirnar skyldu ekki
hafa hugsun á að bjóða Jóni Sig-
urðssyni til hátíðarinnar, og kosta
för hans. þetta er smánarblettur,
sem ekki verður af þveginn. þús-
und ára hátíðin var einmitt hald-
in eftir tillögum Jóns, og stjórn-
arskráin, sem þjóðin fagnaði, var
honum að þakka fremur en nokkr-
um öðrum. Hann hefði átt að vera
á hátíðinni sem foringi íslendinga
og tala til konungs fyrir þeirra
hönd. Jón Sigurðsson var hinn
virkilegi höfðingi Islendinga, og
hann hefði átt, fremur en embætt-
ismennirnir í Reykjavík, að vera
fulltrúi þjóðarinnar gagnvart kon-
ungi og Danastjórn.
þegar konungur steig á land, var
honum tekið með mikilli viðhöfn,
og bærinn var skreyttur eftir föng-
um. Hilmar Finsen landshöfðingi
bauð konung velkominn til Islands,
en hann svaraði með fáum orðum.
Síðan gekk konungur til Lands-
höfðingjahússins, sem hann átti að
búa í, meðan hann dveldi í Reykja-
vík. Latínuskólann notaði hann til
veisluhalda. Var fjölda manna boð-
ið þangað næstu daga, og voru þá
haldnar góðar veislur. Konungur
hélt sig ríkmannlega og hafði
mikla viðhöfn, enda var hann gef-
inn fyrir skart og hafði háar hug-
myndir um tign konungdómsins.
þessa daga var unnið af kappi
að því að undirbúa hátíðahaldið,
til þess að alt yrði sem veglegast,
þegar hinn langþráði dagur kæmi.
Ekki var þó alt í sem bestri í’eglu,
er til átti að taka.
þjóðhátíð Reykjavíkur hófst kl.
8 að morgni þann 2. ágúst með
guðsþjónustu * Dómkirkjunni.
Hallgrímur Sveinsson, er síðar
varð biskup, prédikaði. Aðra messu
hélt hann kl. 1 sama dag, en aðal-
guðsþjónustan var haldin kl. 10.
þá prédikaði biskupinn, Pétur Pét-
ursson og konungur og fylgdarlið
hans hlýddi tíðum. Kirkjan var
fagurlega skreytt og raðir her-
manna stóðu á gólfinu. Er þetta
sjálfsagt hin viðhafnarmesta guðs-
þjónusta, sem haldin hefir verið á
landi hér í lúterskum sið. þá var
sunginn í fyrsta sinn „Lofsöngur“
Matthíasar, ,,Ó, guð vors lands“,
sem síðan hefir orðið þjóðsöngur
vor.1)
Um kl. 4 fór fjöldi fólks að safn-
ast saman á Austurvelli. Var fólk-
inu skipað í fylkingu og gengið í
skrúðgöngu, sexfaldri röð, til
Öskjuhlíðar, þar sem hátíðin átti
að fara fram. Hafði þar verið rutt
allstórt svæði, og prýtt eftir því
sem föng voru til. Veður var gott
og bjart. Sólskin og norðangola, en
^einni hluta dags hvesti nokkuð, og
varð þá moldryk mikið á öskju-
Llíð, sem spilti gleði manna. þó
lygndi með kvöldinu.
Hér voru ræður haldnar og sung-
in kvæði eftir Matthías og Stein-
grím, þar á meðal hin alkunnu
kvæði Matthíasar, „Velkominn yf-
ir Islands sæ“, „Brosandi land“ og
„Lýsti sól, stjörnu stól“, og „Sólin
ei hverfur né sígur í haf“ eftir
Steingrím. Voru þau öll ort fyrir
hátíðina. Var það mikið lán að
landið skyldi eiga þessi tvö góðu
skáld; án þeirra hefði orðið deyfð
yfir hátíðunum. Og fáum konung-
um mun hafa verið fagnað með
betri kvæðum, en Kristjáni níunda
við komu hans til íslands 1874.
Um kl. 8 kom konungur með
x) „Söngurinn þótti fara einkar lip-
urt og vel“, segir Matthías Jochums-
son í frásögn sinni um þjóðhátíðina.
Pétur Guðjóhnsen stýrði söngnum.
fríðu föruneyti til hátíðarstaðar-
ms. Var honum tekið með miklum
lagnaðarópum, en er hljóð fékst,
hélt Árni landfógeti Thorsteins-
son stutta ræðu á dönsku og bauð
konung velkominn. Síðan ávarpaði
konungurinn fólkið. Ræða hans,
sem var skörulega flutt, var á
þessa leið:
„Eg em hrærður að heyra þá
hollustu, sem mér er veitt, mér er
sönn hjartans gleði að vera hér
kominn mitt á meðal yðar, og eg
tek með fögnuði þátt í þjóðarinn-
ar þúsund ára hátíð. Mér sárnar
að kunna ekki að tala yðar tungu-
mál, en treysti því, að þér skiljið,
að eg ber hinn sama ástarhug til
íslendinga og hinna dönsku
bræðra. Eg óska og vona, að hin
nýja stjórnarskrá megi verði landi
og lýð til lukku 0g blessunar. Lifi
hin íslenska þjóð! Lifi ísland!"1)
Kváðu þá við dynjandi fagnaðar-
óp frá mannfjöldanum. Talið er að
1400 manns hafi verið á öskjuhlíð
og höfðu Reykvíkingar aldrei séð
slíkan fólksfjölda saman kominn.
Herskip á höfninni skutu 101 skoti
þegar konungur gekk til hácíðar-
innar. Fallbyssur voru fluttar upp
á öskjuhlíð. Danskir hermenn
áttu að skjóta af þeim, en það
tókst ekki betur en svo, að tveir
þeirra slösuðust. Varpaði þetta
ólán nokkrum skugga á hátíðina.
Eftir komu konungs hófust fjör-
ug ræðuhöld. Matthías talaði fyrir
minni Norðmanna, en rithöfundur-
inn Nordal Rolfsen svaraði. Er það
mál manna, að sú ræða hafi verið
hin snjallasta, sem flutt hafi ver-
ið á hátíðinni. Dr. Jón þorkelsson
rektor talaði fyrir minni Svía, en
Lagerkrantz sjóforingi þakkaði.
Eiríkur Magnússon talaði á erxsku
fyrir minni gestanna frá Ameríku,
en Bayard Taylor skáld frá Ame-
ríku svaraði með fallegri, ein-
kennilegri ræðu á blendingsmáli úr
norsku, dönsku og ensku. Helgi
Helgason talaði fyrir minni Kleins,
sem konungur hafði sama dag
skipað ráðherra Islands, hinn
fyrsta. Klein svaraði með sköru-
legri ræðu.
Eftir ræðurnar var dansað og
drukkið. Áður en konungur kom á
hátíðina, hélt hann veislu mikla í
Latínuskólanum.
Svona fór þjóðhátíð Reykjavíkur
fram, en mörgum þótti hún ekki
hafa hepnast eins vel og æskilegt
hefði verið. Var því efnt til nýrr-
ar þjóðhátíðar 30. ágúst. I þetta
sinn var hún haldin á túni niður
við bæinn. þótti hún takast ágæt-
lega. En hún var í rauninni óþarfa
uppbót, og skal því ekki frekar
minst á hana.
D þjóðólfur 1874, 40—41.
31. blivð
þann 3. ágúst lagði konungur á
stað til Geysis. Hrepti hann gott
veður á leiðinni, og gekk alt að
óskum — nema Geysir gaus ekki.
Meðan hann var fyrir austan hófst
hátíðin á þingvöllum. Fyrst var
haldinn stjórnmálafundur 5. ágúst
og voru þar ýms mál rædd, sem
hér þýðir ekki að minnast á. Sam-
þykt var einnig að fly+.ín konungi
ávarp, er hann kæmi aftui til
þingvalla. Var fimm manna nefnd
falið að færa það konungi. Voru
til þess kjörnir þeir Grímur Thom-
sen, Tryggvi Gunnarsson, síra
Stefán Thorarensen, Torfi Einars-
son alþm. í Kallaðarnesi og Jón
Sigurðsson á Gautlöndum.
Næsta dag hófst hin eiginlega
hátíð. Var þá sungið, ræður haldn-
ar og íþróttir sýndar, og reynt að
skemta sér eins vel og framast var
auðið. Halldór Friðriksson stýrði
bæði fundinum og hátíðinni. Mik-
ill fjöldi manna var á þingvöllum,
og lágu allir í tjöldum, því sam-
komuhús var þar ekkert. Alls voru
þar 65 tjöld og sum afarstór. þar
voru fulltrúar fyrir öll kjördæmi
landsins, og gestir frá hinum af-
skektustu útkjálkahéröðum. Ó-
vanalegur hátíðablær var yfir
samkomunni, og svo segja þeir
menn, er þar voru, að þessir dag-
ar séu einhverjir hinir minnisstæð-
ustu á æfi þeirra. Af ræðum, er
fluttar voru, þótti sérstaklega
mikið koma til þeirrar, er Nordal
Rolfsen hélt um fornbókmentir Is-
lendinga og þýðingu þeirra fyrir
mentalíf Norðurlanda.
Seint um daginn kom konungur
til þingvalla. Voru 12 bændur send-
ir á móti honum til þess að bjóða
konungi á hátíðina. Tók hann vel
kveðju þeirra. Var mikið um dýrð-
ir er konungur reið á þingvöll. All-
ur þingheimur skipaði sér 1 raðir
meðfram veginum, en konungur
reið eftir. Halldór Friðriksson
hafði orð fyrir fundarmönnum og
bauð konung velkominn á hátíðina,
en konungur svaraði með fáum en
fögrum orðum. Síðan var sungið
kvæði Matthíasar, „Stíg heilum
fæti á helgan völl“. Og svo hróp-
aði allur þingheimur húrra fyrir
konunginum.
Næsta dag gekk nefnd þing-
vallafundarins á fund konungs, til
þess að flytja honum ávarp fund-
armanna. Grímur Thomsen hafði
orð fyrir nefndinni og las konungi
ávarpið,1) en hann svaraði með
stuttri ræðu. Síðan gekk konungur
á völluna, þar sem samkoman var,
og útlendir og innlendir menn
héldu ræður. Svo skoðaði hann all-
an staðinn, og að því loknu hófst
veisla mikil í tjöldunum.
Yfir borðum talaði Grímur
Thomsen til konungs og þótti það
hin snjallasta ræða, sem þá var
flutt á þingvöllum, og töluðu þó
margir vel, t. d. Jón Guðmundsson
og Eiríkur Magnússon. þá vildi
forstöðunefnd hátíðarinnar sýna
konungi íslenska glímu, en menn
voru ekki til þess auðfengnir.
Munu haf a verið feimnir við hátíð-
ina. þó fengust þeir guðfræðing-
arnir Lárus Halldórsson og Sigurð-
ur Gunnarsson præp. hon., nú í
Reykjavík, til þess að glíma fyrir
konung, og lauk hann lofsorði
miklu á íþrótt þeirra.
Er það alleinkennilegt, að það
skyldu vera prestar, sem héldu
uppi heiðri íslenskra íþróttamanna,
x) Ávarpið er prentað í þjóðólfi 1874,
bls. 178.
Frh. á 4. slðu.