Tíminn - 01.11.1924, Blaðsíða 2

172
T 1 M 1 N N
Wa bréMil Kr. I.
Fyrir nokkrum árum fórst þú út í
lönd, fullráðinn í að búa þig undir að
verða leikskáld. Mér þótti alt af vafa-
samt, að þú myndir verða skáld, en
vonaði, að ósk þín kynni að rætast.
Eg spáði stundum, að þú myndir
verða bókmentafræðingur og líklega
blaðamaður. Seinni hlutinn af þeirri
sjá er nú að rætast, en undir nokkum-
veginn þeim ömurlegustu kringum-
stæðum, sem hægt er að hugsa sér.
þú byrjar að skrifa um rithátt í ís-
lenskum blöðum. þér þykir hann gróf-
ur og persónulegur, verri en 1 þeim
löndum, þar sem þú heíir dvalið. það
fær sérstaklega á þig, sem ljótt dæmi,
að eg hefi í blaðagrein minst á, að
einn af eigendum Mbl. hafi skalla. En
svo illa vill til fyrir þig, að þú byggir
á sandi. í áminstri grein er ekki eitt
orð um skalla. En í blaði þvi, sem þér
þykir auðsýnilega best ritað hér á
landi, og hælir, var í vor danskt kvæði
þar sem minst var á þetta likamslýti á
einum Mbl.manni. þú ert svo skrít-
inn að hengja bakara fyrir smið. — í
þinni löngu dvöl ytra liefir þú vafa-
laust ekki komist hjá að veita eftir-
tekt, að séreinkenni í vexti, fataburði
og hárfari m. m. eru einmitt í öllum
löndum tekin í skopmyndum. Sjálf-
sagt þekkir þú mislöngu buxnaskálm-
arnar á skopmyndunum af mesta
b.eimspekingi Dana. Svo að um veru-
lega óvenjulega yfirsjón hjá ritstjóra
Lögréttu er ekki að tala, þótt hann
mintist á séreinkenni á fyrverandi
iiúsbónda sínum.
Og þú sem talar svo mikið um
kurteisi, hógværð og drengskap i rit-
hætti, þú sem æsist yfir að mislesa í
blaði um skalla á manni, þú hefir
fengið rokna bjálka í þitt eigið auga,
meðan þú varst að glima við ímynd-
aða flis i sjáaldri náungans. því að í
þinnu stuttu grein um lcurteisan rit-
hátt, er fult af stóryiðum og illyrðum.
Eg hefi talið þar um 20 dónaleg og
óviðeigandi orð. Manni verður að
spyrja: Hvernig myndi þessi maður
skrifa, ef hann væri samvinnumaður,
í daglegum átökum við svo sem 10
kaupmannablöð, sem væri borgað fyr-
ir að sverta hann og samherja hans?
Eins og þú munt sjá síðar, er þessi
I yrjunargrein þin ekki eingöngu full
ftf fúkyrðum, um leið og þú prédikar
kurteisi. Hún er líka full af vitleys-
um, þó að þú talir eins og sá sem vald
l'.efir. það versta er, að hún er sam-
feld keðja af ósannindum, þó að þér
finnist auðsjáanlega, að þú vera að
vinna gott verk í vingarði sannleikans.
þú byrjar þannig ritmenskuferil
þinn ekki glæsilega. En jafnvel í þess-
ari frábærlega afleitu tilraun glamp- í
ar á neista, þótt fáir séu, sem eg kann- j
tíst við frá fyrri kynningu þinni. Eg
vil þessvegna gera ráð fyrir, að þú sért
ekki endanlega fallinn fyrir borð. Að
i þér séu enn kraftar, sem megi verða
til gagns i listum eða öðru, þótt lítil
merki sjáist enn. Eg ætla þessvegna að
nota þig til að stíla til þín nokkur
bréf, um flokkana hér á landi, störf
þeirra, eins og þau hafa verið og sýn-
ast ætla að verða. Bréfsformið er hent-
ugt. það er hægt að koma víða við.
þú kemur ókunnugur og fáfróður um
málefni lands og þjóðar hingað lieim.
þú ert þessvegna dágott sýnishorn af
þeim islensku borgurum, sem þurfa
að vita meira og réttara um ástand
; félagsmálanna hér á landi. Og svo
i njóta nokkuð margar þúsundir góðs af
viðurgerningnum við þig.
í þessu fyrsta bréfi ætla eg ekki að
hrella þig meir en svo, að ihinnast á
tvær fyrstu vitleysumar í grein þinni.
þór þykja blöðin flest persónuleg,
rniklu verri en í öðrum löndum. þú
nefnir ekki Frakkland, en auðskilið
er, að þér muni þykja blaðamenskan í
þvi gamla menningarlandi vera góð.
En í ógáti getur þú um aðferð franskra
blaða við Zola, er hann varði saklaus-
an mann. þú lýsir því, hversu frönsku
blöðin svivirtu og særðu þennan
íræga, sterka og drenglynda mann,
svo að kraftar hans voru að bugast.
Fyrir hvað? Fyrir að hann varði sak-
lausan mann móti heilli fylkingu af
glæpamannaúrþvættum frá „háum
stöðum". Finst þér dæmið fallegt?
Heldur þú, að nokkurt dæmi sé við-
líka til í íslenskri blaðamensku? Sem
betur fer er það ekki.
þú víkur að einum manni í hópi and
stæðinga þinna, telur hann mikilhæf-
astan í öðrum stjórnmálaflokki lands-
ins, þ. e. helmingi þjóðarinnar. þetta
er mjög mikið lof, þegar litið er á þá
mörgu ágætismenn, sem þegjandi eru
teknir til samanburðar. þú virðist trúa
þessu sjálfur. En finst þér þá elcki
undarlegt, að andstæðingar þessa
manns skuli árlega verja tugum þús-
unda króna til að ljúga upp á þennan
mann, rógbera hann, og reyna að
hindra að hann geti framkvæmt það,
sem hann álítur vera til gagns fyrir
þjóðina? þó er þessu svo varið. En
þeir, sem þetta gera, eru einmitt vinir
þinir og samherjar.
í þinni litlu grein eru víst einar tíu
meinlokur, eins og þessar, sem eg hefi
nú drepið á. Við tækifæri mun eg
leggja þær líka á skurðarborðið. En
nú vil eg í lok þessa bréfs segja þér
eitthvað, sem gleður þig, af því það
snertir þína eigin framtið.
þegar við kvöddumst fyrir mörgum
árum, lagðir þú hugrakkur út á veg-
inn til framandi landa og ætlaðir að
verða leikskáld. þá var hér ekkert
ieikhús til. það er heldur ekki til enn.
það mætti með nokkrum rétti segja,
að ísland hefði að svo stöddu ekkert
með leikritaskáld að gera. Verk þeirra
gætu ekki notið sin hér. íslendingar
hafa lengi verið að hugsa um, hvern-
ig ætti að koma upp leikhúsi. Einu
sinni datt einu félagi í hug að kjósa
togaraeigendur í leikliúsnefnd, í von
um, að guil ryrmi úr vösum þeirra í
byggingarsjóðinn. En þeir góðu tog-
araeigendur vildu brúka peninga sina
til annars. Leikhúsið sýndist vera
dauðadæmt uin aila fyrirsjáanlega
framtið, og öll sú menning, sem fylg-
ir góðum leiksýningum.
En þá vildi svo skritilega til, að einn
Framsóknarmaður fann ráð til að
leysa þessa þraut. Og nú er handvist
að við fáum þjóðleikhús á fallegum
stað í bænum eftir fáein ár. Á hverju
ári safnast tugir þúsunda i þjóðleik-
hússjóðinn. Landið gefur lóð á Arnar-
hoitstúni. Og þegar byggingin er kom-
in, þá fær leikhúsið miklar fastar
tekjur á hverju ári. Framtið leiklist-
ar á íslandi er nú trygð um ófyrirsjá-
anlega framtíð.
Enginn ætti að gleðjast meira yfir
þessari óvæntu auðgun mentalífs í
landinu heldur en ungt leikritaskáld
eins og þú.
þitt fyrsta verk eftir heimkomuna
hefði átt að vera að ganga til þess
manns, er haiði rutt bjarginu úr göt-
unni á leið listar þeirrar, er þú unnir,
og þakka honum framgöngu í þágu
merkilegs málefnis. En þér hefir láðst
þetta. í stað þess byrjar þú á persónu-
legum ýfingum við þennan mann,
bygt á tildurs-íorsendum og þeim
ósönnum. Og svo sem til að gera þinn
hlut sem ógiftusamlegastan, lætur þú
M. G. bæta við nokkrum fúkyrðaklaus-
um, stefnt i sömu átt, eins og væru
það ritstjórnargreinar. Ekki mundu
dugandi ritstjórar, hér á iandi eða er-
lendis, láta bjóða sér slíkt.
Meira i næsta bréfi. J. J.
Enn eru víst hlutabréf Eim-
skipafél. fsl. svo dreifð meðal ab
mennings í landinu, að telja megi
með réttu Eimskipafélagið þjóðar-
eign. því undarlegra má það heita,
hvað kyrt er um hag félagsins í
blöðum vorum. það eru gefin út
sérstök lög til þess að undanþiggja
það borgaralegum sköttum og
skyldum, án þess slíkt veki nokk-
gjgjjfo.-
urt verulegt umtal. það er haldinn
aðalfundur, þar sem fram eru
bornar margar lagabreytingar, án
þess að á það sé minst einu orði.
þetta skeytingarleysi þeirra
manna, sem með blaðamensku
vilja vera forgöngumenn þjóðar-
innar, veldur deyfð og áhugaleysi
almennings um allan hag f élagsins,
svo aðalfundir eru ver og ver sótt-
ír með hverju ári sem líður, og þar
er íarið með minna og minna at-
kvæðamagn, svo nú er svo komið,
að á aðalfundi er ekki lengur hægt
að gera einföldustu lagabreyting-
ar, heldur þarf að boða aukafund
til þess að koma þeim fram.
þetta er að vísu að ýmsu leyti
vel farið, eins og ástæður allar eru,
því þá gefst mönnum betra tæki-
færi til að athuga og rökræða þær
lagabreytingar, sem farið er fram
á. Auðvitað kemur þetta þó að litlu
haldi meðan blaðamennirnir eru
svo önnum kafnir, við aurkast á
andstæðinga, einstaklinga og
flokka, oft út af litlum eða engum
sökum, að þeir bregðast þeirri
sjálfsögöu skyldu sinni, að skýra
íyrir landsmönnum — eða að fá
hæfa menn til þess — hvað líður
helstu framkvæmdum og fyrtr-
tækjum, sem á prjónunum eru, og
varða mjög allan þorra lands-
manna.
Eimskipafél. Islands er stærsta
samgöngufyrirtæki, sem ráðist
hei'ir verið í hér á landi, og jafn-
framt eitt hið nauðynlegasta. það
varðar iandsmenn afarmiklu,
hvernig því er stjómað og hvernig
því vegnar, og ekki þá minst, sem
hafa lagt fram fé til fyrirtækis-
ins. það mætti því búast við, að
þegar íélaginu vegnar svo illa, að
það ekki getur borið byrðar þjóð-
félagsins að sínum hluta, þá væri
það viðburður, sem yrði mjög al-
varlega rökræddur í blöðum lands-
ins og reynt að grafast fyrir ræt-
ur þess gengileysis og gerðar þær
breytingar á stjórn félagsins, sem
þurfa þætti. En það ar _íður en
svo. — Eins mætti búast við, þeg-
ar bomar eru fram margar breyt-
ingatillögur við lög félagsins, að
þá yrðu þær mjög grandgæfilega
skýrðar og gagnrýndar, svo lands-
mönnum væri vel ljóst, hvers
vegna þær væm gerðar og í hvaða
tilgangi. En það er ekki minst á
þær einu orði.
Að vísu er það svo, að breyting-
artillögum er fylgt úr hlaði á að-
alfundi með nokkrum skýringum
og ummælum, en það gera þeir
menn, sem bera tillögurnar fram,
og eru því einhliða og óvíst, að þær
III.
það má að vísu segja, að það
sé létt verk að gera grein fyrir til-
gangi og takmarki héraðsskóla.
Hitt sé erfiðara, að gera skipulag-
ið tilganginum samkvæmt, og þó
vitanlega örðugast að stjórna eftir
því skipulagi. En fyrir því er ekki
síður nauðsynlegt að gera sér í upp
hafi grein fyrir tilganginum, eins
og óskir væri almáttugar — allra
helst þegar um héraðsskóla Suður-
lands er að ræða, sem fyrir meg-
ins sakir þeirra sveita, sem að hon-
um standa, ætti að geta eflst svo,
að hann yrði fyrirmynd allra slíkra
skóla í landinu. Fáir ná í áfanga-
stað óska sinna, en enginn lengra.
Tilgangur héraðsskóla skilst
mér vera sá, að taka höndum sam-
an við heimilin til þess að búa
æskulýð sveitanna undir að verða
góðir bændur og góðar húsfreyj-
ur. Hann má ekki með nokkru móti
vera gagnfræðaskóli, svo að nem-
endur hverfi burt með þá tilfinn-
ingu, að þeir sé að hætta á miðri
námsbraut. Hann á hvorki að vera
undirbúningsskóli fyrir menta-
skóla né sérskóla. Hann á að vera
tengdur við fræðslukerfi landsins
öðrum megin: heimta til inntöku
vissa undirstöðuþekkingu, góða
fermingarmentun. En leiðin frá
honum á að liggja beint út í lífið.
Hann á að skila unglingunum (og
af þeirri ástæðu og öðrum fleiri
hygg eg hentugast, að nemendur
sé ekki yngri en 18—20 ára) fær-
ari og fúsari til þess að afla sér
sjálfum mentunar við þau skil-
yrði, sem sveitalífið veitir.
Hvar á að leita að fyrirmyndum
slíks skóla? Auðvitað ekki í skól-
um þeim, sem eingöngu eru
fræðsluskólar og stefna að prófi.
Heldur ekki nema að litlu leyti í er-
lendum lýðskólum, sem miða við
aðra þjóðarreynslu og lífshætti.
Fyrirmyndanna verður fyrst og
fremst að leita í sveitunum sjálf-
um, helst þeim sveitum, sem skól-
inn á að starfa fyrir: athuga
bestu og nýtustu bændur og hús-
freyjur, traustustu og menningar-
mestu heimilin — athuga, hvað
læra má af sögu þjóðarinnar, kost-
um og löstum landsins. þessi að-
ferð væri svipuð því, þegar valdar
eru bestu jurtir heimahaganna tii
kynbóta, í stað þess að flytja að
nýjar tegundir, sem runnið geta
upp um hríð og brugðist svo
skyndilega. Auðvitað er með þessu
ekki skapað neitt mót, sem ungl-
ingamir verði steyptir upp í eða
hælhöggnir og tákliptir eftir. það
er ekki einu sinni fundinn ruddur
vegur að ganga — aðeins ratátt,
sem um má segja: þessa stefnu
hafa þeir tekið, sem best hefir
famast og að mestu liði hafa kom-
íð af feðrum þínum og frændum.
Viltu reyna að sækja að sama
marki, eftir því sem þú ert maður
til og eftir þeim stígum, sem þér
henta best?
Hvert myndi nú slík athugun
benda? Bókleg mentun bestu
bænda vorra hefir einatt verið
undarlega valin og fábreytt á
skóla-mælikvarða. En hún hefir
orðið þeim styrkur og skemtun,
tamið hugsun þeirra, svo að þeir
hafa verið fljótir að átta sig, gef-
ið þeim svip frumlegrar og kyn-
góðrar menningar. þekking þeirra
1 erlendum málum hefir verið af
skornum skamti, og aldrei dauð
heilafylli, heldur verkfæri til þess
að afla sér þekkingar. I landafræði
og sagnfræði hafa þeir vitað það,
sem einhvem tíma hafði vakið at-
hygli þeirra og tilfinningar, og
ekki meira. í náttúrufræði hafa
þeir verið alt of fáfróðir, og þar
yrði skólinn að fara feti lengra:
reyna að gera unglingunum sem
ljósasta myndun lands og héraðs,
kenna þeim að greina dýr, jurtir
og steintegundir, opna augu þeirra
fyrir dásemdum lífsins og sögu
þess. En allra mesta alúð verður á
slíkum skóla að leggja við fræði
þjóðarinnar: kenna að virða og
leggja rækt við íslenska tungu,
kenna að lesa og skilja bókment-
j ir vorar að fornu og nýju, kenna
sögu lands og héraðs, rekja æfi-
sögur og dæmi þeirra manna, sem
varðveitt hafa mál og menningu
vora í þyngstu þrautum, kenna að
meta og skilja hin fornu fræði
sveitanna, mannfræði, ættvísi,
þjóðsagnir og kvæði, rímur og
þulur. I öllum þessum efnum er á
traustri undirstöðu að byggja.
Ást á máli, bókmentum og sögu er
rík í sveitum vorum, þjóðfræðin
eru ekki gleymd, þótt þau sé minna
um hönd höfð en áður, og nýir og
nýir fræðimenn rísa upp. Og á
þessari undirstöðu má reisa það,
sem skólanum er allramest þörf
á: lífsskoðun. íslensk saga hefir
sitt guðspjall að flytja. Hún kenn-
ir, að hér verður ekki lifað, nema
sterk trú á verðmæti andlegra
starfa haldist í hendur við barátt-
i una fyrir lífinu. Hún kennir, að
hér getur ekki lifað menningar-
þjóð, nema alþýða bæði lesi og
! skapi bókmentir. þrátt fyrir efl-
| ingu sjávar-útvegar vors og við-
gang fiskiveranna, er framtíð
þjóðarinnar mest komin undir
: ræktun lands og lýðs í sveitunum.
; þar ná einstaklingarnir að jafnaði
farsælustum þroska og koma að
mestum notum fyrir framtíð kyn-
stofns og menningar. þennan
sannleik, með ábyrgð þeirri og
skyldum, sem af honum leiðir, á
að brenna inn í huga hvers ungl-
verði svo gagnrýndar í skjótri
svipan, að afstýrt verði óheppileg-
um breytingum. Samkv. 11. gr. fé-
lagslaganna „skulu aðaltillögur
þær, sem fram eiga að koma á
fundi, vera til sýnis fyrir hluthafa
á skrifstofu félagsins viku*) fyrir
fundinn“. þetta er alt of stuttur
tími til þess, að nokkur veruleg at-
hugun og rökræða geti farið fram.
Mikilsvarðandi tillögur eins og
lagabreytingar ættu að vera lagð-
ar fram að minsta kosti 4 vikum
íyrir fund. Menn verða að minnast
þess, að meginþorri hlutafjáreig-
enda er úti um allar bygðir lands-
ins og hafa enga hugmynd um,
hvað hjer fer fram, fyr en þeir fá
blöð, sem flytja þeim það. Menn
hafa væntanlega ekki heldur neinn
áhuga á að nota atkvæðisrétt sinn
á fundi, sem þeir ekki hafa neitt
hugboð um, að neitt sérstakt eigi
að gerast á, og fer því eins og á
síðasta aðalfundi, að ekki er far-
ið með nægilegt atkvæðamagn til
þess, að lagabreytingar nái fram
að ganga.
Nú stendur fyrir dyrum auka-
fundur, sem á að samþykkja til
fulls þær lagabreytingar — eða
hafna þeim — sem fram voru
bornar á síðasta aðalfundi, og er
því tilefni til að athuga þær
nokkru nánar, þó tíminn sé orðinn
naumur.
I framsöguræðu fyrir breyting-
artillögunum var það tekið fram,
að flestar þeirra væru gerðar til
þess að samræma lög félagsins
við „Lög um hlutafélög“ og mun
það rétt. þó var að minsta kosti
ein undantekning frá þessu, og er
það hún, sem eg sérstaklega ætla
að gera hér að umtalsefni, því mér
virðist hún ekki allskostar saklaus
og skil ekki tilganginn með henni.
Eg á við breytingartillöguna við 3.
gr. I lögum Eimskipafél. Isl., þeim
sem nú gilda, hljóðar þessi grein
svo: „Tilgangur félagsins er að
reka siglingar, aðallega milli Is-
lands og annara landa og við
strendur íslands, og má því ákvæði
ekki breyta“. Nú er lagt til, að
þessi orð: „og má því ákvæði ekki
breyta“, falli burt. Vegna hvers?
Til hvers? Hvað liggur hér á bak
við? það er auðskilið mál, að til-
lögumenn hafa hugsað sér ein-
hverjar þær aðrar breytingar á
þessari grein, sem þetta ákvæði
væri þröskuldur í vegi fyrir. Ef
það væri ekki, þá væri heldur eng'-
*) Leturbreytingai' í tilvitnunum
eftir höf.
ings í sveitunum, svo að hann síð-
ur selji frumburðarrétt sinn fyrir
baunir. Auðvitað dettur mér ekki
i nug, að allir, sem alast upp í sveit
uni, eigi að ala þar allan aldur
sinn. Tilhneigingar þeirra og hæfi-
leiltar geta markað þeim starfs-
svið í bæjum og á fiskimiðum. En
þeir munu líka þar reynast því
traustari menn, sem þeir bera
betri byrði hinnar þjóðlegu sveita-
menningar með sér úr garði.
íslensk fræði eiga að vera
þungamiðja allrar bóklegrar
fræðslu héraðsskólanna. Hitt er
skipulagsatriði, hvernig annari
fræðslu verður hagað. En rétt
finst mér t. d. að gefa nemöndum
kost á að velja um námsgreinir,
gefa þeim kost á að læra eitt eða
fleiri erlend mál, en hafa þau ekki
skyldugrein. Á tveim vetrum get-
ur ötull námsmaður komist vel nið-
ur í dönsku eða ensku, án þess það
verið aðalatriði náms hans, en hin-
ir eru eins margir, sem lítið eða
ekkert gagn hafa af slíkri kenslu.
íslensku fræðin, með öllu því,
sem þeim fylgir, eiga að sjá nem-
andanum fyrir andlegu veganesti,
skerpa hugsun hans, dýpka til-
finningar hans, efla vilja hans. En
önnur hlið skólanámsins á að vera
algerlega hagnýt. I slíkum skóla er
sjálfsagt að kenna stúlkum sauma,
bæði til gagns og prýði, og svein-
um smíðar, en báðum ýmisleg