Tíminn - 12.12.1925, Blaðsíða 2

212
TÍMINN
Hvar er Stórisjór?
e f t i r
Fr. de. Fontenay, sendiherra Dana.
„J)ú reiðst um fagran fjalladai, leið upp á „þúfur“, Og nutum það-
'á fáki vökrum götu slétta,
Smásöluverd
má ekki vera hærra á eftirtöidum tóbakstegundum, en hér segir:
. "V" indlar.
Carmen frá Kreyns & Co Kr. 20.15 pr. Vt ks'
Phönix Opera — sama — 6.05 — V, -
La Traviata — sama — 19.55 — Vt -
Aspasia — sama — 16.40 — V*
Phönix A. — sama — 16.10 — v. -
do. B. sama • . — 19.00 — Vt -
do. C. sama 20.70 — v2 ■
Lueky Charm — sama — 8.90 — v, -
Utan Reykjavíkur má verðið vera því hærra, sem nemur flutn-
ingskostnaði frá Reykjavík til sölustaðar, en þó ekki yfir 2%.
Ziandsverslms. ísiands.
þar sem við búann brattra kletta
æðandi fossar eiga tal“.
I ,,Tímanum“ 31. okt. hefir Guð-
mundur Árnason í Múla á Landi
hreyft því, hvort „Stórisjór“, sem
talað er um í fornum sögnum,
muni ekki vera vötn þau, er eg
fann í sumar á ferð minni til
Vatnajökuls.
Lítur Guðmundur Árnason svo
á, að spurningunni um legu Stóra-
sjós sé ekki nægilega svarað með
tilgátu. þorvaldar Thóroddsen um,
að hinn svokallaði Litlisjór sé í
raun og veru Stórisjór, er munn-
mælin geta um; það er og svo
að úr þessu verður ekki skorið
til fulls fyr en búið er að kanna
landsvæðið með fram Vatnajökli
frá Vonarskarði að upptökum
Tungnaár við Botnaver. Um legu
Stórasjós hefi eg einnig hugsað
mikið og hefi eg reynt að afla
mér allra þeirra upplýsinga um
það, er mér hefir verið auðið,
og eg verð að játa, að það meðal
annars vakti fyrir mér, er eg
lagði af stað í förina til Vatna-
jökuls síðastliðið sumar, að finna
vötn, sem gæti leitt til þess að
skýra hvað lægi til grundvallar
fyrir hinum gömlu munnmælum
um Stórasjó.
það var því engin tilviljun að
ferð minni var heitið til vestur-
randar Vatnajökuls. þegar á
æskuárum höfðu hinar auðu skell-
ur á landabréfunum, af svæðum
þeim sem þá voru óþekt í Arabíu
og Miðasíu, heillað huga minn, og
þegar eg í fyrra frá heimili mínu
„Danmerkur-húsi“ í Reykjavík
daglega hafði fyrir augum hvemig
„Snæfellsjökull himinhár horfir
yfir sjá“ vaktist hjá mér heit
þrá að ganga upp á jökulinn og
einnig sterk löngun til að kanna
hin óþektu landsvæði við Vatna-
jökul.
Hinn 28. ágúst í fy.rra auðnað-
ist mér að fá hina fyrri ósk upp-
fylta, þegar við Jón Proppé geng
um á jökulinn og komumst alla
Siðlfnám m taÉÉur.
Ménning íslendinga é umliðnuni
öldum hefir aðallega bygst á sjálf-
námi. Skólar hafa fram á síðustu ár,
verið svo fáir að þeirra hafa ekki
íiotið nema tiltölulega fáir af þeim,
er alist hafa upp í landinu. En óskóla
gengnu mennirnir hafa notið marg
breytilegra fræðslulinda. Einna áhrifa-
inest til þroskunar hafa áreiðanlega
verið hin fjölbreytilega náttúra lands-
ins og vinnubrögð í sveitum. þar
næst hinn forni bókmentaarfur. Sið-
ar komu rimurnar, þjóðsögurnar og
ferskeytlurnar.
Vitaskuld hafa þessi skilyrði ekki
náð til að rækta alla íslendinga. Sum-
staðar eru og hafa verið andlegir
kalblettir í sjálfsmenningu lands-
nninna. Bókalesturinn hefir þar verið
litill. Málið orðið einhæft og fábreyti
legt. Fegurð náttúrunnar ekki vakiö
hugi manna til andlegs lífs, meir en
kemru fram í svari hins fésterka
bónda, sem ekki sá, að útsýnin væri
falleg á bænum hans, nema þegar
mikið veiddist af laxi úr ánni.
En þar sem náttúrufegurð lands-
ins, vinnubrögðin og forn og nýr bók-
mentaarfur hefir náð að rækta hug
fólksins, þar er fólgin hin sanna auð-
legð þjóðarinnar. þar fer saman and-
leg og efnaleg menning. Frá þeim hér-
uðum og landshlutum stafar sú and-
lega ræktun, er heldur íslendingum
í tölu menningarþjóða. Á síðasta
mannsaldri hafa margir skólar
komið til sögunnar hér á landi, há-
skóli, margskonar ungmennaskólar
og bamaskólar. Vitanlega hafa þessar
; an hins stórfenglegg. útsýnis í
í glampandi sólskini, þegar við kom-
um upp úr þokunni, er við hrept-
um á uppgöngunni. þá var eftir
förin til Vatnajökuls. í heimfarar-
leyfi mínu í fyrra haust notaði eg
tækifæriö til þess að ræða þessa
íyrirætlun mína við kaptein Daniel
Bruun, sem alkunnur er af ferð-
um sínum um óbygðir íslands.
Fyrst lá fyrir að ákveða leiðina
og var þá um tvent að velja;
annaðhvort nyrðri leiðina frá 111-
ugaveri yfir Köldukvísl eða syðri
leiðina um Tungnaárvað fyrir
neðan Námskvísl og upp með
Tungnaá til Botnavers. þegar
fram á vorið leið hafði eg afráðið
að fara eins nærri jöklinum og
komist yrði með hesta og farang-
ur, ganga þaðan upp á jökulinn
og í kringum hinar svokölluðu
Kerlingar. Á upprætti Thórodd-
sens eru þær sýndar sem tvær
strýtur upp úr vesturrönd Vatna-
jökuls. Allir, sem eg átti tal við
um þetta ferðalag, álitu að Há-
gönguhraun, sem breiðist eins og
slæða frá Hágöngum suður með
jöklinum, væri ófært yfirferðar
með hesta, og af ritum Thórodd-
sens þóttist eg mega ráða að svæð-
ið norðuv frá Botnaveri væri mjög
ilt yfirferðar. Eftir nákvæma yfir-
vegun valdi eg leiðina um Illuga-
ver.með því að eg áleit að hentug-
ast myndi vera að leggja upp það-
an, og mundi maður geta frá hæðun
um við verið fundið færustu leiö
að jöklinum. þaðan mætti og auð-
veldlega komast upp í Vonarskarð,
ef aðrar leiðir reyndust ófærar
og mætti sýo reyna að komast
þaðan til Kerlinga. Loks hafði
eg’ hugsað mér, ef það reyndist
auðið að komast með hesta alla
leið upp á jökulinn, að ríða þá
suður yfir hann niður í Skafta-
fellssýslu, og féllust förunautar
mínir fúslega á þessa ráðagerð.
Ferðaáætlunin varð þáþessi: Lagt
skyldi upp frá Fellsmúla á Landi,
1. tjaldstaður í Hestatorfu við
ármótin á Tungnaá og þjórsá,
stofnanir yfirleitt gert gagn. En þó
verður því varla neitað, að skólarnir
hafa ekki gert nógu mikið gagn, og
að sumu leyti á einstöku stöðum beint
ógagn, þar sem kenslan hefir verið
dauð og dauf. Mishepnaðar kenslu-
bækur, og yfirheyrslur, þar sem
kennarinn fylgdi línu fyrir línu and-
lausu fræðamoði i lélegri bók, hefii
sljóvgað lestrarlöngun og fróðleiks
fýsn fjölmargra nemenda i landinu.
Að vísu er ekki hin vaxandi lestrar-
leti eingöngu skólunum að kenna.
Hitt mun nær sanni. að breyttir at-
vinnuhættir valdi miklu um þessa
hnignun, en að nokkur hluti skól
anna hafi með starfsaðferðum sínum
hjálpað til að auka deyfðina í stað
þess að vekja lærisveinana til um
hugsunar og sjálfstæðrar andlegrai
vinnu, er áreiðanlegt.
Meðan eg kendi við kennaraskól-
ann, komst eg í návígi við þessa
hrottu. Lærisveinar mínir, sem fóru
víðsvegar út um land til að kenna,
tjáðu mér, sumpart hréflega, sumpart
er þeir komu á framhaldsnámskeið
skólans, frá örðugleikunum. Hversu
alt vantaði, bókstaflega, í sumum
sveitum og kaupstöðum, sem þeir
þyrftu til að styðjast við. Skólahús,
bókasöfn, hentugar námsbækur, og
það sem verst væri, að á mörgum
heimilum væri lítið um heimalestur,
'einkum i hinum vaxandi verstöðvum.
Á fjölmörgum heimilum væri ekki til
ein einasta bók, sem heitið gæti les-
andi. Vitaskuld væru góð heimili og
góðar bygðir til innan um, þar sem
heimilismentunin var beinlínis i
framför frá því sem verið hafði.
Ýmsir af þessum lærisveinum mínum
fóru þess þá þrásinnis á leit við mig,
að eg hjálpaði þeim að einhverju
eða á Klifshagavöllum, 2. tjald-
staður í Illugaveri, 3. tjaldstaður
svo nærri jöklinum, sem komist
yrði 4. dag jökulgangan; því næst
yrði að fara eftir ástæðum, sér-
staklega að því leyti hvort hagar
og vatn leyfðu lengri viðstöðu.
Eg hafði meðferðis 60 pd. af höfr-
um, sem átti að vera 2ja daga fóð-
ur .handa 9 hestum. Að mér hepn-
aðist að lúka ferðinni samkvæmt
áætlun var ekki aðeins því að
þakka, að við fengum besta veð-
ur heldur má eg og þakka það
förunautum mínum Guðjóni í Ási
og Gunnlaugi Briem, með því að
þeir hvor um sig yfirunnu með
mesta dugnaði alla erfiðleika, sem
slíkt ferðalag í óþektum öræfum
hlýtur að hafa í för með sér.
En nú er nóg komið um þetta
við þetta tækifæri. Greinarefnið
er um Stórasjó og- um það, hvort
förin í sumar hafi veitt nokkrar
upplýsingar um tilveru hans og
legu. Eg get nú með fullri vissu
sagt það, að norðan við línuna frá
Illugaveri til Kerlinga, alt norðui
að Hágöngum, er Stórasjó ekki að
finna. Leiðin frá Illugaveri til
Kerlinga liggur um tiltölulega
slétt land, sumpart sandorpið,
sumpart mosavaxið apalhraun,
sem hér um bil 20 km. frá jökul-
röndinni er sundurskorið frá
norðri til suðurs af, að minsta
kosti 10 km. langri og 1—2 km.
breiðri gjá, með 10—20 m. háum
þverhnýptum börmum, en botn
gjáarinnar er þakinn skuggalegu,
kolsvörtu mjög úfnu apalhrauni.
lfiyti, með því að búa til eitthvað af
kenslubókum handa börnum og
unglingum. Eg fann þörfina fyrir um-
bótatilraunir í þessu efni. Hafði sjálf-
ur áþreifanlega fundið til þessarar
vöntunar vegna bamanna, sem voru
í æfingardeild skólans.
það sem mér þótti mest að kenslu-
bókum þeim, sem til voru þá, og það
ekki síst bókum eftir þá höfunda, sem
voru nafnkendir fræðimenn i sinni
grein, var það, að þeir kunnu ekki að
skrifa fyrir böm. Bækur þeirra voru
stutt, þur yfirlit, talsvert af fróðleik,
niðurstöður fræðimanna, kerfi, beina-
grindur, en ekki hold og blóð. Böm-
unum leiddist þetta. Meðferð efnisins
var þeim framandi. Börnin fengu ótrú
á bókunum. þær voru litlar. Og i
kaupstaðaskólunum voru þær stund-
um margendurlesnar. Eina landafræði
þekti eg, sem var 8 sinnum endurles-
in í sama barnaskóla. •
SHkar bækur í höndum kennara,
sem ekki voru afbragðsmenn, og i
engri stétt eru tómir afbragðsmenn,
voru voðaáhöld, hreinar og beinar
drápsvélar fyrir hgusun barna og
fróðleiksfýsn. þar að auki þarf ekki
að taka það fram, að hvorki börn eða
unglingar nota slíkar bœkur til sjálfs-
náms. Ofan á þetta ástand, eins og
það var fyrir striðið, bættist svo það,
að kenslan var sumstaðar lögð niður
í sparnaðarskyni. Iieimilin hinsvegar
fólksfá og áttu, fremur en áður, erfitt
með að verja nægilegum tíma til að
kenna börnum, án aðstoðar.
Af þessum ástæðum tók eg mér
fyrir hendur, þegar tími vanst frá
öðrum störfum, að gera nýjar lestrar-
og námsbækur handa börnum og
unglingum. þær áttu, það sem þær
náðu, að vera spor í þé átt, að létta
Eg nefndi gjána þess vegna „Helj-
argjá“ ©g hi'aunbreiðuna í botn-
inum „Galdrahraun“. Á leiðinni
að Heljargjá lágu sumstaðar ofan
á hrauninu lágar öldumyndaðar
^ndöldur, og með því að þræða
eftir þeim, þar sem við varð kom-
ið, létti það mjög förina. Sunnan-
við leið okkar lá mikill fjallgarð-
ur, að minsta kosti 20 km. breið-
ur. Norðanvert við leið okkar, hér
um bil 20 km. frá jöklinum, var
nokkurt svæði þakið sandöldum
„Vatnsleysuöldur“, og sunnan und-
ir þeim tölduðum vér. Frá hæð-
unum við Illugaver, frá nokkr-
um stöðum á leiðinni og af jökl-
inum gátum vér séð yfir alt svæð-
ið norður að Hágöngum; er svæði
þetta þakið tiltölulega jafnlendri
hraunbreiðu, og gátum vér sér-
staklega af jöklinum, þar sem við
komumst upp í rúmlega 1100 km.
hæð, gengið úr skugga um, að á
þessu svæði gæti ekkert vatn
dulist.
Um svæðið sunnan við leið vora
get eg ekki sagt eins ákveðið.
Áðurnefndur fjallgarður, sem
gengur í suður í áttina til Botna-
vers og greinist frá jöklinum af
hér um bil 10 km breiðum flötum
melum, var hærri og breiðari en
að hægt væri, jafnvel af jöklinum,
að sjá fyllilega yfir hann. það er
því ekki ómögulegt að Stórisjór
geti verið sunnan við fjallgarð
þennan, þótt eg verði að telja það
mjög ólíklegt. Af jöklinum sáum
vér Langasjó greinilega í suði'i og
það er ekki sennilegt að stórt
börnum skólánámið og viðhalda hinni
gömlu íróðleiksfýsn, er eg taldi einna
dýrmælastan eiginleika i fari þjóð-
arinnar.
Sú breyting, sem hér þurfti að gera,
var að fá lestrar- og lcenslubækru í
sem flestum greinum, þeirra er börn
annars nema, er væru þannig gerð-
ar, að þær gætu jafnhliða verið not-
hæfar við sjálfsnám, t. d. þar sem
litið .var um kenslu, og i öðru lagi
námsbækur í barnaskólum og lagaðar
eftir þeirra þörfum. Nógu stórar til
,að veita börnum talsvert viðfangs-
cfni. Nógu léttar til að vera þeim
ekki ofurefli. Og formið þurfti helst
að vera þannig, að börnin langaði til
að fá meira að lieyra.
Eg spurði fyrst: Hvernig hafa þær
bækur verið, sem fólkið hefir lesið
öldum saman og mentast af án skóla?
það eru aðallega tvennskonar bæk-
ur: Sögur og söguljóð. Engin yfirlit
eða fræðakerfi, mest fróðleikur um
æfi merkilegra manna, ýmist geymd-
ar í sögum eða ljóðum. Mér varð það
ljóst, að nýtísku barnabækur þyrftu
að vera þannig ritaðar, að a. m. k.
meðalskynsöm börn hefðu gaman af
að lesa þær án tilsagnar kennara.
Eg gerði tilraun með íslandssögu í
þessum stíl, eftir því sem reynsla
mín um börn benti til. Eg var eng-
inn sagnfræðingur, og býst ekki við
að verða það. Efnið var gamalt. En
formið var nýtt í seinni tíð, en þó í
raun og veru eftirlíking af gömlu
heimiliskenslunni. Tilraunin hepnað-
ist vonum framar. Kennari í Húna-
þingi, í einni af best mentu sveitun-
um þar, skrifaði mér, eftii að hann
hafði kent fyrra heftið einn vetur, að
það væri fyrsta námsbókin, af þeim
er hann hefðí notað við kenslu, sem
stöðuvatn í þessari átt hefði getað
dulist sjónum okkar. Hvort þau
tvö vötn Gunnlaugsvatn og Sig-
ríðarvatn, sem við fundum í jökul-
rönainni, hafi gefið tilefni til
munnmælanna um Stórasjó skal
eg láta ósagt, þótt mér þyki það
eigi sennilegt. Eg verð þó að játa,
að margt af því sem Guðmundur
Árnason tilfærir um Stórasjó eftir
frásögn Jóns Árnasonar getur vel
átt við hin nýfundnu stöðuvötn:
að Stórisjór væri langt í land-
norðri frá vötnunum (þ. e. Veiði-
vötnum) inn undir jökli, hefði ekki
afrensli, mjög bratt niður að hon-
um a. m. k. sumstaðar. Hvorugt
vatnið hefir afrensli og víðast
hvar mjög bratt ofan að þeim.
Jökulröndin myndast hér á 10—
12 km. svæði af hér um bil 150
m. háum fjallshrygg eða sumstað-
ar af urðaröldu, sem stöðvar skrið-
jökulinn eins og nokkurskonar
girðing, og kallaði eg' því hrygg
þennan ,.Jökulgrindur“. Við norð-
urendann á Jökulgrindum gengur
þvert inn í jökulinn 2—3 km.
langui' fjallshryggur, er eg nefndi
„Úlfaldann“ og er insti tindurinn
á hrygg þessum nyrðri Kerlingin,
sem sýnd er á uppdrætti Thór-
oddsens. I króknum milli Úlfald-
ans og Jökulgrinda liggur Gunn-
laugsvatn og suður af því liggur
Sigríðarvatn, en milli vatnanna er
lágur hryggur, er aðgreinir þau.
Sigríðarvatn er aflangt og liggur
til suðurs innan við Jökulgrindur
og gengur skriðjökullinn niður í
vötn þessi og langa leið suðureftir
niður að innri hliðinni á Jökul-
grindum. Vegna staðhátta getur
það vel hugsast að vatnshæðin í
heitum sumrum verði svo há að
hinn lági hryggur milli vatnanna
færist í kaf og þau myndi þá eitt
stórt vatn, er þá gæti svarað til
nafnsins Stórisjór. Hinsvegar
verður að gæta þess, að gegn til-
gátu Guðmundar Árnasonar mæla
sterklega þær upplýsingar, er
Sveinn Pálsson landlæknir aflaði
á ferð sinni til Veiðivatna í ágúst-
mán. 1795 um vötn þessi. 1 dag-
bók sinni „Journal holden paa en
Naturforskerrejse i Island“, sem
því miður hefir eigi verið prentuð,
lýsir hann (3. b. bls. 242) Stóra-
sjó svo, að hann sé nyrstur og
stærstur allra vatnanna, að hann
börnin hefðu lesið til enda, án þess
að þeim væri sett fyrir og hlýtt yfir.
Eg hafði ætlað mér að gera bók, sem
væri ekki þyngri neinsstaðar en svo,
að jafnvel hinn heimskasti kennari
gæti ekki gert hana að svefnmeðali.
Svo mátti segja, að þessari tilraun
væri tekið með tveim höndufn. Böm-
unum þótti gaman að kverinu. For-
eldrarnir vildu gjarnan, að börnin
hefðu bók, er þau væru fús að lesa.
Og kennurunum þótti léttara að
lcenna þessa námsgrein heldur en áð-
ur var. Einn kennari austanfjalls
sagði, að sér íyndist helmingi auð-
veldara að kenna þá grein, þar sem
slík kenslubók væri, heldur en ef að-
eins væri um beinagrind að ræða.
Síðar hefir komið út annað hefti af
íslandssögu og dýrasögur, spendýrin
og-fuglarnir, alt ritað eftir sömu meg-
inreglu. Næsta haust er gert ráð fyrir
að komi út þriðja heftið af dýrasög-
unum, um hin lægri dýr, með mynd-
um eins og fyrri heftin.
Fram að þessu hefir yfirlitskenslan
i náttúrufræði að mestu leyti svæft
áhugann hjá nemendum í mörgum
harna- og ungmennaskólum. Einstaka
yfirburðakennarar bættu úr bóka- og
áhaldaskortinum, þar sem þeir kendu.
En sjálfnám barna i náttúrufræðileg-
um efnum liefir verið nokkurnveg-
inn útilokað í sveitinni. Bókaleysið
veldui' þvi.
Börn hafa óbeit á yfirlitum og
fræðikerfum. Ef þessháttar andlegri
fæðu er þrýst að þeim, tapa þau
áhuga og löngun til að læra þá grein.
Byrjunarkenslan þar sem annarsstað-
ar þarf að vera söguleg. Börnunum
þykir skemtilegt að sjá myndir af
dýrunum og að heyra um lífsbaráttu
þeirra og lifsvenjur. Dýrafræði handa