Tíminn - 27.03.1926, Blaðsíða 2

60
TIMINN
Ennþá um Stórasjó.
I 7. tbl. Tímans. þ. á. hefir hr.
Guðmundur Ámason í Múla skrif-
að aðra grein um Stórasjó og legu
hans. Eg kann Guðmundi Áma-
syni miklar þakkir fyrir hin vin-
samlegu (ummæli hans um ferð
mína í sumar og grein mína um
hana. Hann heldur þvl fram sér-
staklega, að lýsing Sveins Páls-
sonar, sem eg benti á í grein
minni, gæti ekki átt við Litlasjó.
þessi fullyrðing G. Á. er vel skilj-
anleg eftir þeirri lýsingu Sveins,
sem eg stuttlega gat um í grein
minni En þessí skilningur G. Á.
verður mjög vafasamur ef orðin
sjálf í handriti Sveins em tekin
til nákvæmrar athugunar. þess
vegna virðist mjer það nauðsyn-
legt áður en haldið er lengra, að
birta kafla úr ferðasögu hans, er
viðvíkur Stórasjó. Ferðasaga hans
er skrifuð á dönsku (sjá Joumal
holden paa en Naturforsker-Reise
i Island 1794, Bd. III, bls. 238—
246). Ennþá er aðeins mjög lítið
af þessari fróðlegu dagbók um
ferðir Sveins um landið prentuð,
en þorvaldur Thoroddsen hefir í
„Ferðabókinni“ (III, bls. 277 f.)
þýtt á íslensku aðalinntakið úr
lýsingu Sveins á fiskivötnum, en
þýðingin er ekki alveg orðrétt né
heldur nákvæm. Hér era því orð
Sveins þýdd á íslensku um legu
vatnanna sín á milli:
„Af hinum kunnu vötnum era
þessi helst: Stórisjór, nyrstur og
stærstur allra vatnanna, bugðótt-
ur, (á dönsku „bugtet", af þor-
valdi þýtt ,,vogskorinn“) ef til vill
í mörgum pörtum; hann nær
lengra norður en menn hafa farið;
austan og norðan að honum ligg-
ur hár fjallhryggur, og allranyrst
á honum er hátt, keilumyndað
fjall, ef til vill eitt af áðumefndu
Hágöngum. Frá Stórasj'ó í S. V.
rehnur á undir hrauninu í Stóra
Fossvatn, og úr því er aftur af-
rensli í Litla-Fossvatn, sem bæði
eru nefnd eftir litlum fossi, en
þau hafa bæði afrensli út í Kvísl-
arvatn, og þaðan rennur all-löng
á í Útsynningsvötn. Til S. A. er
rensli úr Stórasjó í Grænavatn,
stórt vatn, sem liggur vestan und-
ir háu fjalli; þaðan rennur aftur
löng á til S. í stórt nafnlaust vatn
vestan undir Tungnaárfjalli. Dal-
urinn, sem þessi á rennur eftir, er
að nokkru leyti grasi'vaxinn; þar
eru fagrar grandir beggja megin
við ána; hann er kallaður Hesta-
fit en af sumum „á Kvíslum", af
Járnbrautannálið.
Framsöflurœða
Jörundar Brynjólfssonar 2. þingm.
Árnesinga við 1. unxr. i N. d.
Mér þykir hlýða að íylgja þessu
frumv. úr hlaði með nokkrum orðum.
Reyndar mætti vísa til þelrra skýrslna
sem prentaðar hafa verið um þetta
mál og útbýtt hefir verið meðal háttv.
þingmanna. Eru það skýrslur Sv.
Möllers og Geirs G. Zoéga, er útbýtt
var í fyrra, og framhaldsskýrslu
Geirs G. Zoega, er háttv. þingmenn
hafa nú mjög nýlega fengið.
þessar skýrslur eru mjög ítarlegar
og gefa ágætar upplýsingar um þetta
mál, og eg vona að háttv. þingm. hafi
kynt sér þær. Eigi að siður vil eg fara
um málið nokkrum orðum.
þess skal þá íyrst getið, að hæstv.
stjóm hefir undirbúið þetta frumv.
Framvarp þetta, er í öllum höfuð'
atriðum, eins og það barst okkur
flutningsmönnum í hendur frá hæstv.
iandsstjóm. Er eg hæstv. landsstjóm
þakklátur fyrir þann áhuga er hún
hefir sýnt í þessu máli, og eg veit,
að háttv. meðflutningsmaður minn,
og margir aðrir háttv. þingmenn
muni taka undir það.
Eg fyrir mitt leyti er ekki í nokkr-
um vafa um það, að þetta er lang-
stærta velferðarmálíð, er vér höfum
því að menn á hér hestum smum,
þeg-ar þeir era við Fiskivötn.
Milli áðumefnds Tungnafells-
vatns og Útsynningsvatna era
ýms smávötn. I gilinu út frá Foss-
nú með höndum. Hvenær sem við
stígum þetta spor, og það ættum við
að gjöra nú, að leggja jámbraut frá
Reykjavík og austur yfir fja.ll, austur
á Suðurlandsundirlendið, þá mun það
sýna sig mjög íljótlega, hvílíka
blessun og framfarir það skapar,
ekki einungis fyrir héraðið sem að
járnbrautin liggur um, heldur og
kaupstaðina Reykjavík og Hafnar-
fjörð.
þessi samgöngubót myndi ekki að-
eins flýta fyrir jarðræktinni í Ámes-
og Rangárvallasýslu og greiða fyrir
þvi að bændur geti hýst betur býli
sln, flýtt fyrir bygging nýbýla, svo að
fólki fjölgi i þessum héruðum, að
velmegun vaxi o. s. frv., heidur mun
hún einnig skapa betri aikomu i
kaupstööunum og holla lifnaðarhætti.
þetta er því ekki aðeins fjárhags-
legt framfaramál,þó að það só það að
vísu og það í stórum stíl, það er
engu siður þýðingarmikið menning-
armál. Fyrst og fremst fyrir Reykja-
vík og Hafnarfjörð og Suðurlands-
undirlendið, en einnig og það ekki i
litlum mæli fyrir landð alt.
Áhrif Reykjavíkur og stærri kaup-
túna á fólkið út um bygðir lands-
ins, eru ekki lítil. pað er þess vegna
ekki lítils um það vert, að hollustu-
hættir fólksins i kauptúnunum, séu
sem bestir og að því sé stuðlað, eft-
ir því sem við höfum aðstöðu til. Og
þvi nánara og meira samband, ssai
um eins og í veram til þess að
herða fiskinn á. Af því, sem hér
hefir verið sagt, má sjá, að sú
sögn er ekki ósexmileg að frá
Tungnárfjalli fyxir S.S.V. Tjald-
kauptúnin hafa viö fjölmenn og góð
sveitahéruð, þess meiri von er að
þau dragi dám af lífi og háttum
sveitanna. pess þjóðlegri verða þau.
Einangrun kauptúnabúanna frá
sveitalífinu, er blátt áfram hættuleg
fyrir þjóöfélagið.
þess var getið hér um daginn í
umræðunum um mentaskóla Norð-
lendinga, aö Akureyri væri mjög
sveitalegur bær. Heílbrigði og hollustu
hættir fólksins var vœru bæði meiri
og betrí en hér í Reykjavik, og því
var þakkað hvað Akureyri hefði mik-
ið samband við sveítimar í grend.
Eg skal engan dóm á þetta leggja,
en sé þetta rétt; að lfnaðarhœttir
fólksins á Akureyri séu hollari en
hér í Re.ykjavik, þá er eg ekki í nein-
um efa um, að það sé rétt til getið,
að það sé hinu mikla og nána sam-
bandi að þakka, sem Akureyri hefir
við sveitimar.
Eg vona þess vegna að þeir háttv.
þingm., sem hafa kunnugleik á Akur-
éyri og eru þessarar skoðunar, að
þeir geri nú sitt besta til að losa
höfuðstað þessa lands, úr þeirri ein-
angrun frá sveltunum, sem hann hef-
ir verið i alla stund síðan hann
varð tll, og stuðli að því fyrir sitt
leyti, að hann í þessum efnum eins
og öðram, geti tekið sem bestum
og mestum framförum.
það á að vera oss öllum motnað-
aðar, að Reykjavík verði sem
notað í stað Norðurs, þ. e. a. s.
það sem Sveinn kallar N. er í
raun og vera A.N.A. og S. er
V.S.V. þá verður í öllum aðalat-
ríðum lýsing Sveins nákvæm og
bestur og göfugastur bær. Hér eru
æðstu mentastofnanir vorar. Hér er
saman komið alt það besta, sem við
eigum í vísindum og listum. Hingað
sækja allflestir embættismenn þjóð-
arinnar mentun sína. þeir eiga að
vera forgöngumenn og brautryðjend-
ur þjóðarinnar. Miklu skiftir það, að
þeir á æskuárunum kynnist góðu og
göfugu fólki. þess meiri von er til
þess að þeir verði góðir og göfugir
forustumenn.
Eins og drepið er á i greinargerð-
inni við framv. hefir tvisvar komið
fram frumv. um að leggja jámbraut
úr Reykjavik austur yfír fjall, en
þinglð gat i hvorugt sinnið fallist é
það. Nú er málið borið fram i þriðja
sinn, og eg vona að nú verði það
samþykt En takist nú svo illa tll,
að það verði ekki, þá mun málinu
verða, héðan í frá, haldið vakandi
og ekki hætt við flutning þess fyr en
það er komið í hðfn.
Að svo hlýtur að verða, er sú mikla
vissa, sem menn hafa um að járn-
brautin beri sig mjög fljótlega, og sú
brýna þörf sem menn hafa hennar.
það sem að oUi því i bæði hin
skiftin, sem málið var borið fram,
að það náði ekki fram að ganga, var
eíalaust ókunnugloiki mjög margra
þingmanna & þessu máli.
Nú hefir málið verið rannsakað
enn á ný og miklar og mikilvægar
nýjar upplýsíngar hafa knmið íxam,
óhugsandi, þar sem það er stærst
allra Fiskivatna. Auðvitað hefir
Sveinn ekki þekt nokkum annan
stóran sjó austur eða norðaustur
af Fiskivötnunum uppi undir jökl-
inum, að öðrum kosti hefði hann
sagt frá því. Annars er eg þeirr-
ar skoðunai’, að ástæðulaust sé að
ræða málið frekar að sinni. Aðal-
atriðið er nú að fara sem fyrst
austur og kanna svæðið milli vatn-
anna og stóra fjallgarðsins suður
af leið þeirri sem eg fór síðasta
sumar.
Til nánari skýringar á ferð
minni birti eg hér einnig uppdrátt
sem eg hefi gert yfir leið mína
milli Heljargjár og jökulsins. Að
endingu get eg sagt G. Á., að rit-
stjóri Andvara, prófessor Páll
Eggert Ólason, hefir óskað eftir
grein frá mjer um ferð mína og
Stórasjó í næsta árgang tíma-
ritsins og eg skal þá, þegar hún er
prentuð, hafa þá ánægju að senda
G. Á. sjerprentun af greininni.
Fr, de Fontenau.
---o---
Steinotíumálið.
Rithöfundar Mbl. eru enn að verja
rangfærslur sinar um steinolíumálið
siðastliðin missiri og vilja sýna að
Landsverslunin hafi selt olluna
óhæfilega háu verði, þykjast þeir
sanna þetta með tölum og segja að
forstjóri Landsv. hafi þagað við því.
Hér er sannleikanum algerlega
ranghverft. Forstjórinn hefir hvað eft-
ir annað hrakið þá með skýrslum og
tölum í Mbl. og þeir svarað meö
blekkingum og útúrsnúningum. f
Mbl. 10. þ. m. látast þeir enn vera
að hampa tölum um olíuverðið, en
nefna þó ekkert annað en innkaups-
verð olíu í New York í ársbyrjun
1925 og útsöluverð hjá Landsv. hér
samtímis. þeir sýna ekki lit á því aö
rekja hlutföll innkaupsverðs og
gengisbreytingar ísl. krónunnar stig
af stigi yfir árið, heldur fullyrða þeir
að innlcaupsverðið hafi farið hækk-
andi alt árið og verið hæst í des-
ember. þessar fullyrðíngar era stað-
lausar og út í bláinn, sést það best
þegar athugað er að á siðastliðnu ári
byrjaðí olíuverðið að lækka i mai-
mánuði og var að minsta kosti 15%
lægra í nóvembermánuðí heldur en
1 ársbyrjun 1925. Um síðastliðin ára-
mót var það svipað og á sama tíma
í fyrra.. En Landsverslun hefir ekkj
þótt nauðsynlegt að fylgja þeirri
kaupmannareglu, að hækka verð á
fyririiggjandi vörum í landinu, um
leið og verðið færi að hækka er-
og allar falla þær á þá sveifina til
meömæia málinu. En auk þessa má
líka benda á það, að siðan málið
fyrst var boriö íram á Alþingi 1894,
hefir fólki fjölgað mjög mikið hér
i kauptúnunum, Hafnarfirði og
Reykjavík, og flutningar og flutn-
ingaþörf héraðsins fyrir austan fjall,
mörgum sinnum meiri nú en þá var.
Jaínvel síðan 1913, þegar málið var
borið í annað sinn fram, hefir þetta
breyst mjög mikiö. Ræktunin og
ræktunarskilyrðin austan fjalls eru
lika alt önnur nú heldur en þau voru
áður. Vöruflutningar sjóleiðis að
kauptúnunúm eystra, eru alveg að
heita má úr sögunni og koma aldrei
aftur. Verslun héraðsins er með öðr-
um orðum öll komin hingað til Rvík-
ur. Alt þetta stuðlar að því, að jám-
brautin beri sig, en þessar ástæður
eru líka þess valdandi, að héruðun-
um austan fjalls, er lífsnauðsyn að
fá sem allra bráðast járnbrautina.
Eg skal víkja nánar að þessari
breyting, sem orðið hefir hér í þess-
um kaupstöðum og hóruÖunum aust-
an fjalls þetta tímabil, sem eg nefndi.
Árið 1894 voru ibúar:
Hafnarfjarðar.................. 620
Reykjavíkur................... 4031
Ámessýslu..................... 6389
Rangárvallasýslu...............4818
Samtals íb. 15858
vötnunum er Tjaldvatn, lítið vatn,
og við það að N. V. vóru 2 kofar
og 2 litlii’ bátar í hrauninu. Til
A. S. A., alveg við Tjaldvatn, er
Skálavatn, nokkra stærra; síðan
koma þaðan til S. V. Langavatn,
þá Eskivatn, og að lokum kvísil
þaðan í Otsynningsvötn. þau era
fleirí í hóp, og hafa þau, sem sagt
er, afrensli til V.S.V. til Tungnár.
Fyrir N.V. það afrensli eða
Vatnakvíslina er ennþá hópur
nafnlausra vatna, og úr þeim
rennur á til S. í Tungná. Annar
vatnahópur kvað vera fyrir sunn-
an Otsynningsvötn qg í kringum
þau kvað vera leifar af steingörð-
1 vatn mætti telja yfir 100 sérstæð
vötn“.
Að því er virðist er þessi lýsing
í verulegum atriðum skökk eins
og þorvaldur bendir á, því að
Sveinn skoðaði ekki sjálfur öll
vötnin, en lá veðurteptur hjá
Tjaldvatni og fékk upplýsingar
sínai’ frá fylgdarmanni sínum. En
við nákvæma athugun sést það
glögt, að fylgdarmaðurinn hefir
verið dálítið áttaviltur en þekt
vel innbyrðis afstöðu vatnanna og
stærð þeirra. En þegar uppdrætt-
inum, sem hér er prentaður, er
hallað 70—80 gráður til austurs,
verður alt rétt. Landnorður er
rétt, eins og greinilega sést á
kortinu yfir Fiskivötn, sem hér
fylgir. þar sem að Sveinn lcallar
nyrsta fjallið, sem að sést frá
Stórasjó, Hágöngur,. þá er það
sennilega getgátur, sem hann hef-
ir gert seinna, þegar hann fór að
athuga kortið.
Samkvæmt framan rituðu virð-
ist mér það augljóst, að Stórisjór
Sveins er sama vatn, sem bænd-
urnir hafa kallað Litlasjó og þor-
valdur kallaði Stórasjó, því ef það
vatn, er ekki hið sama og Stóri-
sjór Sveins, heldur annað vatn,
þá hefir Sveinn Pálsson alls ekki
nefnt það vatn á nafn, en slíkt er