Tíminn - 14.08.1926, Blaðsíða 2

140
TIMINN
Þ EIR sem enn eigi hafa skilað samskotalistum til minnis-
varða Hannesai- sál. Hafstein eru beðnir að gera það hið allra bráð-
asta. Ólokin samskot til minnisvarðans er óskað að greidd verði
sem fyrst til gjaldkera minnisvarðanefndarinnar O. Forberg lands-
símatjóra, eða annara nefndarmanna. —
MINNISVARÐANEFNDIN.
SMARA
SniORLlKl
IKIa.'u.pfélagsstj órar I
Munið eftir því að haldbest og smjöri líkast er
„Smára“ - smjörlfki
Sendið því pantanir yðar til:
H.í. Stnjörlíkisgerðin, Reykjavík.
„Accept 200tons Norgesaltpeter
price conditions as per your letter
of 5./6. february howewer will be
obliged if you will agree shipment
eventually about the end of april
beginning of may. Please_ Con-
firm“.
(Á íslensku: Samþykkjum (að
kaupa) 200 smálestir ai' Noregssalt-
pétri verð (og) skilmálar eins og
greinir í bréfi yðar 5./6. febrúai’ mund-
um þó vera yður skuldbundnir ef þér
vilduð faiiast á að hlaða saltpétrinum
í skip væntanlega i lok aprilmánaðar
eða byrjun maí. Gjörið svo vel að
staðfesta).
Og sama dag fær það símskeyti
undirritað: „Landbrugsdirektör
Sigurdsson“, svohljóðandi:
„Bunadarfélag indforstaaet Na-
than Olsen dagstelegram“.
(Á íslensku: „Búnaðarfjelagið sam-
þykt skeyti N. & O. í dag“.).
Endar áðurnefndur skrifstofu-
stjóri hjá Norsk Hydro frásögn
sína þvínæst með þessum orðum:
„I skrivelse av 7./3. 1925 be-
kræftet vi mottagelsen av Bunad-
arfélagets telegram om dets sam-
tykke, idet vi bl. a. anförer at
„vi i henhold dertil forstaar, at
vor Salgsavtale af 5. d. s. med
herr konsul Carl Olsen paa vegne
af firmaet Nathan & Olsen, der-
steds, definitivt er godtbekendt av
deres forening".
„Vor salgsvirksomhed paa Is-
land vil herefter overensstemmen-
de med avtalen indtil videre fore-
gaa udelukkende gj ennem firmaet
Nathan & 01sen“.
„Vort enesalg for Island var
hermed lagt í Nathan & Olsens
hænder, idet der ikke indiöb nogen
indvending fra Bunadarfélag Is-
lands efter modtagelse af dets
telegram af 7./3. 1925 undertegn
et landbrugsdirektör Sigurdsson“.
(Á íslensku: í bréfi 7./3. 1925 stað-
festum vér móttöku símskeytis Bún-
aðarfélagsins um samþykki þess og
tökum þar m. a. fram að „vér sam-
kvæmt því lítum svo á, að sölusamn-
ingur vor 5. þ. m. við herra Carl
Olsen vegna firmans Nathans & 01-
sen þar, sé endanlega samþyktur aí
félagi yðar“.
„Sölustarfsemi vor á íslandi mun
samkvæmt samningnum upp frá
þessu um-óákveðinn tíma fara fram
eingöngu fyyrir milligöngu N. & 0.“.
Einkasala vor á íslandi var með
þessu lögð i hendur firmans N. & O.
með því að oss barst ekki nokkur
mótbára á móti því frá Búnaðarfé-
lagi íslands-— eftir að vér fengum
skeyti þess frá 7. mars 1925, undir-
ritaö af (Sigurði) Sigurðssyni bún-
aðarmálastjóra).
Þetta bréf frá 7. mars 1925 hef-
ir stjórri Búnaðarfélags íslands
heldur ekki séð. Og búnaðarmála-
stjóri segir, er hann hefir verið
um það spurður af stjórninni, að
þetta bréf liafi hann heldur ekki
fengið. —- Hefir Norsk Hydro
þannig sent Búnaðarfélagi íslands
tvö bréf um málið, með eins mán-
aðar millibili, sem búnaðarmála-
stjóri fullyrðir að hvorugt hafi
komið fram.
Útkoman verður því sú, að
stjórn Búnaðarfélags Islands
verður vandlega dulin öllum þess-
um tíðindum.
Ástæða er ennfremur til að
taka fram eftirfarandi:
Eins og getið er hér að fram-
an, hélt stjóm Búnaðarfélags Is-
lands tvo fundi 5. mars 1925,
með búnaðarmálastjóra, þrem
mönnum frá Mjólkurfélagi Rvík-
ur og Carli Olsen stórkaupmanni,
til þess að ráðstafa sölu á Nor-
egssaltpétrinum. Lagði búnað-
armálastjóri málið þannig fyrir,
eins og áður getur og gjörðabók-
in skýlaust ber með sér, að Bún-
aðarfélag íslands eigi kost á að
fá 200 smálestir af Noregssalt-
pétri frá Norsk Hydro og á þeim
grundvelli er áburðinum skift,
verð hans ákveðið o. s. frv. En
tveim dögum síðar símar hann
að Búnaðarfélagið sé samþykt
símskeyti því, sem Nathan & 01-
sen sendi s,amdægurs. Búnaðar-
málastjóra hlýtur því að vera
kunnugt þetta skeyti, sem Nat-
han & Olsen þá sendu, því að
annars gat hann ekki samþykt
það, en það skeyti ber það með
sér, að það er ekki Búnaðarfélag
íslands, sem á kost á að fá á-
burðinn, heldur er það Nathan &
Olsen, og skeytið segir ennfremur
að Nathan & Olsen eru áður bún-
ir að semja um verð áburðarins
og ráðstafa nú sendingu hans.
Þetta símskeyti búnaðarmála-
stjóra er með öðrum orðum alt
annars eðlis en það, sem gert var
ráð fyrir af stjóm Búnaðarfélags
íslands.
Og — þar sem ómögulega er
hægt að gera ráð fyrir öðru en að
búnaðarmálastjóri hafi vitað
hvað í því skeyti stóð sem hann
samþykti, þá verður að telja víst,
að honum hafi þá verið orðið
ljóst að einkasölu Búnaðarfélags
Islands á Noregssaltpétri var
lokið um leið og samþykt var að
Nathan & Olsen gerðu sölusamn-
ing við Norsk Hydro og fengju
ráðstöfunarrétt yfir áburðinum,
eiris og skeyti þeirra ber með
sér. En hann dylur stjórn Búnað-
arfélags þessum tíðindum alveg.
Afleiðing af sending þessa sím-
skeytis, fullkomlega á bak við
stjóm Búnaðarfél. ísl. verður og
sú, að Norsk Hydro skoðar skeyt-
ið sem samþykki fyrir því, að
Nathan & Olsen fái einkasöluna.
Og svo sem málið lá fyrir verð-
ur ekki annað sagt, en sá skiln-
ingur hjá Norsk Hydro liggi
beint við.
III.
Um það leyti sem stjórninni
barst skýrsla Pálma Einarssonar
var komið fram á þingtíma. —
Höfðu hinir þingkjömu stjómar-
íslands (Sig. Sigurðsson), fram á
við Norsk Hydro að frestað ;sé
um tíma að afgera um kaup á
þeim 200 tonnum, sem það hafi
gefið tilboð um. Greindar ástæður
fyrir þessu eru, að Búnaðarþing
innan skamms tíma komi saman
í Reykjavík".
Þessi ráðstöfun er ekki gerð í
samráði við stjórnina, að minsta
kosti ekki í samráði við þann
stjórnarnefndarmann (Tr. Þ.), er
enn á sæti í stjóminni. Á Búnað-
arþinginu, sem kom saman rétt á
eftir, leitaði búnaðarmálastjóri
og alls ekki álits um þetta.
I þessu sama bréfi, (29. jan.
1925) er Norsk Hydro „boðuð
heimsókn Carl Olsens, frá firm-
anu Nathan & Olsen í Reykja-
vík“, segir Pálmi í skýrslunni, og
eftir skrifstofustjóra hjá Norsk
Hydro, U. Asche, segir ennfrem-
ur í skýrslu Pálma, að um Carl
Olsen hafi staðið í bréfinu:
„som opgis at ha været Bunadar-
félaget behjælpelig med salg af
Norgesaltpeter og anden kunst-
gödning“.
(Á íslensku: „sem sagður er hafa
aðstoðað Búnaðarfélagið með sölu á
Noregssaltpétri og öðrum tilbúnum á-
burði".
Skal þess getið að þetta var
stjórn Búnaðarfélags íslands al-
gerlega ókunnug um , og er óhætt
að fullyrða, að hún hefði eindreg-,
ið mótmælt því, að biðja um slík-
an frest á áburðarpöntuninni og
boða um leið komu þessa stór-
kaupmanns.
Ennfremur skal þess getið, að
þetta bréf (29. jan. 1925) finst
^ekki í skjölum Búnaðarfélags Is-
lands, þótt ritað sé í þess nafni.
Carl Olsen stórkaupmaður kem-
ur svo á fund Norsk Hydro hinn
5. febrúar 1925. Segir svo um
komu hans í frásögn, sem áður-
nefndur skrifstofustjórihjá Norsk
Hydro lét Pálma í té:
„Denne konference með konsul
Carl Olsen i firmaet Nathan &
Olsen, fand sted den 5./2. 1925,
hvorunder vi, under visse Vilkaar,
indrömmet dette firma enesalget
med Norgesaltpeter paa det is-
landske marked i sæsongen 1925
—1926 likeson vi fra konferen-
cens dato til utgangen av februar
1926 forpligtet os til ikke at
sælge Norgessaltpeter paa Island
direkte eller indirekte gjennem
andre end Nathan & Olsen, liké-
som vi bekræftet, at vi hellere
ikke vil træffe noget avtale med
andet fii*ma for 1926—1927, för
vi har havt anledning til mundt-
hgt eller skriftligt at overveje
med Nathan & Olsen en lignen-
Lax.
---- Nl.
Egg laxfiskanna eru stór, en
tiltölulega fá. Egg laxins eru á
stærð við ertur (5—7 mm) og
talið svo, að hver hrygna hafi í
sér 1500—2000 egg á hvert
þyngdar-kíló Þau sökkva fljótt til
botns eftir hrygninguna og eru
fyrst í stað lítið eitt viðloðandi.
Klekjast þau svo, enda þótt nið-
urgrafin séu, því að vatnið
streymir um þau, og þar sem þau
liggja milli steinanna, og færir
þeim nauðsynlegt loft. Klakið tek-
ur 70—200 daga, eftir því hve
mikill eða lítill hitinn er. Hér á
landi klekjast eggin á 5 til 6
mánuðum (í 1—3° hita), svo að
seiðin koma ekki út fyr en í mars
eða apríl. Þau eru þá 15 mm löng,
með stóran, i’auðgulan kviðpoka
(188 md.) og meðan hann er að
tæmast (á 6 vikum) taka þau
enga næringu, en halda sig falin
niðri í riðamölinni eða undir stein-
um; en þegar hann er tómur,
fara þau að þarfnast fæðu og
koma þá fram til þess að leita sér
hennar, en það eru smádýr, sem
berast með vatninu. Úr þessu
halda seiðin (N-Lakspet, E. Parr)
sig þar ;sem tært vatn er, tölu-
verður straumur og góð fylgsni,
de forretning for denne sæ-
song — alt under forutsætning av
at Bunadarfélag Islands resp.
dette landbruksselskabets davæ-
rende direktör heiT Sigurdsson
ikke har noget at indvende mot
en saadan ordning“.
(Á íslensku: Vér áttum þenna fund
með Carl Olsen konsúl úr firmanu
Nathan & Olsen 5./2. 1925 og létum
þá þetta firma fá einkasölu á Nor-
egssaltpétri á íslenskum markaði
verslunarárið 1925-1926 með ákveðnum
skilyrðum, og skuldbundum oss frá
fundardeginum til febrúarloka 1926 að
selja hvoi'ki beint né óbeint Noregs-
saltpétur á Islandi um aðra milli-
liði en Nathan & Olsen, auk þess sem
vér lofuðum að vér mundum held-
ur ekki gera neinn samning við ann-
að firma fýrir 1926—1927, nema hafa
áður liaft tækifæi'f til að bera oss
saman við N. & O. munnlega eða
skriflega um svipaða verslun á því
ári — alt þó að því tilskildu, að Bún-
aðarfélag íslands, eða þáverandi
framkvæmdarstjóri þess búnaðarfé-
iags, lierra Sigurður Sigurðsson,
líefði ekkert á móti sliku fyrirkomu-
lagi“.).
Er af niðurlagi þessara orða
enn ljóst, auk þess sem áður er
getið, að Norsk Hydro hefir skoð-
að Búnaðarfélag Islands einka-
sala sinn á íslandi, þó að ekki
væru um það skriflegir samning-
ar, þar eð samþykki þess er beint
skilyrði fyrir að einkasalan hverfi
1 hendur firmanu Nathan & 01-
sen.
Ennfremur segir Pálmi svo í
skýrslu sinni um Norsk Hydro:
„Það skrifar Búnaðarfélaginu
6./2. og kveðst hafa talað við Carl
Olsén frá firmanu Nathan & 01-
sen, Reykjavík, viðvíkjandi sölu
á Noregssaltpétri framvegis, og
muni hr. Carl Olsen persónulega
gefa Búnaðarfélagi Islands upplýs
ingar um hvað hafi farið fram
þessu viðkomandi milli Norsk Hy-
dro og hans firma“.
Þetta bréf hefir stjórn Búnaðar-
félags Islands alls ekki séð'. Seg-
ir búnaðarmálastjóri, sem um það
hefir verið spurður af stjórninni,
að þetta bréf hafi hann ekki
fengið.
Carl Olsen hefir og ekki gefið
stjóm Búnaðarfélags Islands nein
ar þær upplýsingar, sem bréfið
hermir að hann hafi lofað að
gefa. Kom hann þó tvisvar á
fund stjómarinnar, réttum mán-
uði síðar, 5. mars 1925, eins og
áður er sagt, og enn verður að
vikið.
Hinn 7. mars- 1925 fær svo
Norsk Hydro svo hljóðandi sím-
skeyti fi*á Nathan & Olsen:
í glufum og gjótum, undir stein-
um, innan um gróður og undir
bökkum, og skjótast svo fram,
þegar eitthvað ætilegt er á ferð-
inni. En þareð fæðan í ánur er
yfirleitt lítil og hitinn mjög lág-
ur á vetuma, er vöxturinn afar
seinn. Best eru lífsskilyrðin þar
sem góð eru fylgsni, einkum hraun
botn, vatnið sæmilega heitt á
sumrin (þó ekki hveravatn), mik-
ili gróður í ánni og í kringum
hana, eða stöðuvötn, sem hún
fellur í gegnum, eða fær aðrensli
úr, því að það verður alt til þess
að auka næringuna; en mjög kald-
ar, fylgsna- og gróðurlausar ár,
sendnar í botni og jökulgruggað-
ar, eru óhæfar fyrir seiðin. I suð-
lægari löndum fara seiðin að
ganga til sjávar þegar á næsta
vori eftir klakningu (um li/2 árs
frá hrygningu); en þó ekki öll,
því að nálega helmingur þeirra er
2—3 vetur í ánni eftir klakn-
ingu. Hér á landi og í öðrum
köldum löndum tekur það lengri
tíma fyrir seiðin að ná burtfarar-
stærð og dvel.fa þau því 2—5 tíð-
ast 3—4 vetur í á^num, ganga
fyrst til sjávar á 3.—6. vori eft-
ir klakningu (2 —ðþá árs göm-
ul). Á þessu reki eru seiðin hér
7—16 cm (annarsstaðar alt að
18—20 cm) löng, mó- eða blágræn
á baki, með 10—11 stóra, þétt-
setta, blágráa bletti á hliðum og
hárauða smádíla á milli þeirra, en
ekkert rautt á veiðiugga, og ljós
að neðan. Eyruggarnir eru blá-
svartir og fremur langir (þó til-
tölulega lengri á smærri seiðum),
spyrðustæðið mjótt o. s. frv. (sbr.
urriðaseiðin). Á þessu skeiði lifa
seiðin á mýlifrum, smábobbum,
smáum krabbadýrum o. fl. Að því
loknu fá þau „ferðabúning" (líkt
og gotni laxinn): blettirnir
hverfa, hliðarnar verða silfurgljá-
andi o g kviðurinn hvítur (E.
Smolt) og leita svo á vorin (í
maí—júní) í hópum til sjávar,
frá sultarlífinu í ánum í nægta-
búrið mikla, og lifa þar líklega
fyrst í stað mest á smáum fiska-
seiðum og smáum krabbadýrum,
enda láta þau fljótt á sjá, því
að nú vaxa þau svo ört, að undrun
sætir. Þess eru dæmi frá Skotl.
(fengin með merkingum), að lax-
seiði, sem fara til sjávar í maí,
15—17 cm löng og varla 100k* g
að þyngd, koma aftur í júlí—
ágúst næsta ár sem 3—9 pda lax.
Annars dvelur laxinn vanalega
eitt eða fleiri ár í sjó, áður en
hann gengur aftur í árnar og
stækkar þá með hverju árinu. Hér
er því þannig háttað, að þorrinn
af laxinum fer að ganga upp eftir
tveggja missera dvöl í sjó, sem
50—65 cm langur 1,5—2,5 kg
(3—5 pda) fiskuri), „smálax“ (og
seinna á sumrinu en stórlaxinn,
N Læksing, E Grilse) og er meiri
hluti hans (80% eða vel það)
hængar. Megnið af þeim fiski,
sem eftir verður í sjónum, gengur
svo upp eftir 4 missera (2 vetra)
dvöl í sjó og er þá orðinn 65—80
cm langur og 5—6 kg þungur
(„fjórðungslax“, N Mellemlaks),
og er meiri hluti hans (yfir 80%)
hrygnur. Þá eru nokkurir, sem
ganga ekki í árnar fyrri en eftir
6 missera (3 vetra) dvöl í sjó og
eru orðnir enn stærri, 80—100
cm og 10—12 kg (2 íjórðunga
laxar). Loks eru sárafáir, sem
ganga fyrst í ár eftir 8 missera
(4 vetra) dvöl í sjó og eru enn
stærri. Allur þorri þessara elstu
árganga er hrygnur. Fiskur, sem
dvalið hefir lengur en 2 misseri
(eitt ár) í sjó, er hér á landi
nefndur einu nafni „stórlax“ (E
Spring Salmon, þ. e. vorlax). I
suðlægari löndum er reglan sú, að
laxinn dvelur lengur, 2—4 vetur,
stundum jafnvel lengur, í sjó áð-
ur en hann gengur í fyrsta sinn
í ár til hrygningar, en hér er regl-
x) Stöku sinnum fást þó 1 %—2 pda
fiskar á stöng, en þeir smjúga netin.
an 1—2 vetur og lengri dvöl en
4 vetur þekkist ekki.
Hrygningin hefir ávalt mikil
áhrif á útlit laxins, eins og áður
er sagt. Eitt er það, að hreistrið
hálfeyðist, verður skörðótt og
slitið í röndina og ef laxinn kemst
aftur í sjó og braggast, vex
hreistrið áfram, en gamla röndin
helst óbreytt, eins og „gotmerki",
sem sýnir að laxinn hefir gotið
og svo fær það ný gotmerki við
hverja hrygningu og tala þessara
merkja sýnir þá að lokum hve oft
fiskur hefir hrygnt. En rannsókn
á gotmerkjunum sýnir, að allur
þorri laxins, bæði hér og víða
annarstaðar, gýtur aðeins einu
sinni á æfinni og deyr að lokinni
hrygningu. Hér gjóta varla 9%
af laxinum tvisvar og sárafáir
þrisvar (Daþl)1). I Skotlandi eru
þess dæmi að lax hafi gotið 4
sinnum.
J) Ekki er það víst, að allir laxar
sem í ár ganga, gjóti í hvert skifti,
og ekkí ólíklegt, að lax geti stundum
hindrast frá því að ganga í á, í eitt
skifti, og gæti þá svo farið, að egg
og svil eyddust smám saman aftur
með fiskinum. — Tíðast leitar laxinn
til hrygningar í ána, sem hann er
sjáifur gotinn í, en þó getur út af því
brugðið.