Tíminn - 20.11.1926, Síða 1

©)aibferi
»a afgrctöslur'a&ur Címans et
Sigurgeir ^rifcrifsíon,
Somfoanösbúsinu. Seyfiðroif
-2\fgrcíbs»ía
íímans er i Samban&sfiúsinu
(J>pin öaglega 9—(2 I)- f.
Simi <19«
X. ér.
Reykjavík 20. nóvember 1926
Utan úr liernn.
Stálhiinguiinn og enska veik-
bannið.
Ekki eru nerna fá ár síðan
Þjóöverjar óðu með báli og
brandi inn í Belgiu og Erakk-
iand. Meöan ófnourinn stóö og
fyrst á eftir logaói hatur og
hefndartilíinning í skiftum þess-
ara þjóöa. A eítir vopnaviöskift-
unum íylgdi viðskiftastyrjöid,
svo hörð sem unt var.
En þjóðir þessar hafa nú
skift um aðferð. I stað vopna og
viöskiftastyrjalda koma nu friö-
armál og samvinna. Eitt hið
merkasta af þeim málum er stai-
nringurinn.
Frakkland, Belgia og Þýska-
land hafa einna bestar járnnám-
ur á meginlandinu. En framieið-
endum þar þótti hin „frjálsa sam-
kepni'* óhæg. Frakkar og Belg-
ir búa við lággengi en Þjóðverj-
ar hafa fest mynt sína. Meðan
mynt Frakka og Belgíumanna
var að íalla, þótti eriendmn
skiítavinum betra að íá vöruna
hjá þeim. Þjóðverjar töldu sig
illa geta þolað þessa samkepni.
Þeir gengust fyrir að stórfram-
ieiðendur þessara þriggja landa
gengu í félag, að nokki'u leyti
með framleiðsluna, og að öllu
leyti með söluna. Hvert af þess-
um þrem löndum hefir „rétt“ tii
að fi’amieiða handa hringnum
ákveðinn hundraðshluta af því
sem þessar þjóðir geta selt af
stáli á heimsmarkaðinum.
Búist er við að Englendingar
bætist síðar við í stálhringinn.
Þá stendur hiingui' Evrópu móti
stálhring Bandaríkjanna. Senni-
lega myndu þessi tvö félög síð-
ar koma sér saman um að skifta
hnettinum bróðurlega milli sín.
Þessi hringmyndun er merkileg
af því að hún rís upp úr rúst-
um ófriðarbálsins, og sameinar
höfuðfjandþjóðir álfunnar. En
einmitt nú eru slík samtök tákn
tímanna. I öllum löndum mynda
framieiðendur og neytendur
stærri og stærri hringa. Öid hinn-
ar svokölluðu „frjálsu samkepni“
er búin. Engir trúa lengur á rétt-
mæti þeirrar hugsunar nema fje-
lagsmáia-eftirlegukindur, sem
hvoi'ki skilja það sem hefir gerst
í fjármálum heimsins, eða þróun
nútíðarviðskiftanna.
Annað þýðingarmikið stórmál
er nú í þann veginn að fá endan-
lega úrlausn. Englendingar lögðu
mikla stund á að hækka mynt
sýna eftir stríðið og það í trássi
við suma sína vitrustu fjármála-
menn. Voru það auðmenn lands-
ins, sem áttu miklar eignir í
bönkum og verðbi'éfum, sem
kröfðust hækkunar. Baldwin nú-
verandi stjórnarforseti fékk þá
stórlán í Banidaríkjunum til að
standast gengishækkunina, en
jafnframt lofaði hann Bandaríkj-
unum að England skyldi endur-
greiða hemaðarlánin miklu vest-
ur um haf án affalla. Sterlings-
pundið komst í gullgengi. Verð-
lagið á vörum lækkaði nokkuð.
Þá vildu námueigendur líká lækka
verðlag vinnunnar. Kolanámu-
menn neituðu að lækka kaupið.
Sögðu sína daga nógu vonda fyrir
því. Þá lokuðu námueigendur
námunum í maíbyrjun í vor.
Skyldi hungrið beygja námu-
mennina. Síðan hefir vinnuteppa
þessi staðið. En nú eru verka-
menn að gefast upp, eftir ótta-
legt hungur og hörmungar, og
virðast ganga að þeim skilmálum,
sem námueigendur setja. Er það
mál manna í Englandi að engin
stétt manna hefði þolað hálfs árs
atvinnuleysi eins og kolamennim-
ir, einmitt af því að þeir eru
Bylting í þjóðlífinu.
Bylting hefir orðið á íslandi, 1
minni þeirrar kynslóðar sem nú
lifir, meiri og alvarlegri en orð-
ið hefir frá upphafi Islandsbygð-
ar.
I þúsund ár voru engin kaup-
tún á íslandi. Öll þjóðin, að kalla,
ólst upp í sveit, við landbúnaðar-
störf.
í þúsund ár var landbúnaður-
inn aðalatvinnuvegur íslands,
stóð undir menningu íslands og
fjárhagsafkomu, og þær aldirnar
sem íslendingar fengu í aðalat-
riðum að stjóma málum sínum
sjálfir, var hér á landi til meiri,
glæsilegri og auðugri menningar-
stofnun, en nokkru sinni hefir
verið til á íslandi — hin katólska
kirkja. Þá var ísland, borið saman
við önnur Norðurlönd miklu rík-
ara land hlutfallslega en nú er.
Þá var það landbúnaðurinn
sem að langmestu leyti einn stóð
undir afkomu fslands og menn-
ingu.
Nú býr töluverður meirihluti
þjóðaiinnar í kauptúnunum. Nú
borga aðrar afurðir en landbún-
aðarafurðir meginhlutann af að-
keyptum vörum, og fjárhagsaf-
koma meirihlúta þjóðarinnar er
fyrst og fremst undir öðru komin
en landbúnaði. Nú elst meirihluti
hinnar ungu kynslóðar fslendinga
upp á mölinni, en ekki á grasi.
Og nú vofir yfir íslandi meiri og
alvarlegri fjárhagskreppa en
nokkru sinni áður.
Þessi bylting hefir gérst á
fremur stuttum tíma. -Hraði henn-
ar hefir orðið meiri með hyerju
árinu sem liðið hefir. Með komu
togaranna varð aðstreymið til
bæjanna, Reyk j avíkur sérstak-
lega, allra mest og hin mikla
fjölgun þeiri’ar árin 1924 og 1925
hefir gert byltinguna mesta.
Aldi’ei hafa, ætla eg, jafnmörg
ný hús risið upp í einu í Reykja-
vík og nú í haust. Og þau eru
óðara full öll. Að mun meir en
fimti hluti þjóðarinnar býr nú í
Reykjavík einái. Eftir 1—2 ár,
verður það orðinn fjórði hluti
þjóðarinnai*, með sama gangi. —
Mestu tíðindi í sögu íslands.
Eg er eklti í vafa um að í
framtíðinni vei’ður lagður sá
dómur á, að þetta séu einhver
mestu tíðindi og um leið alvar-
legustu tíðindi sem borið hafa við
í sögu íslands.
Reynslan á eftir að sýna það
hvaða áhrif það hefir á heilbrigði
og manndóm hinnar íslensku kyn-
slóðar og hverjar afleiðingamar
verða fyrir f j árhagsafkomuna,
þetta, að meirihluti þjóðarinnar
er hættur að trúa á landið, en
trúir fyrst og fremst á sjóinn,
að stórútgerðin syðra og síldar-
hversdagslega vanir harðari lífs-
kjörum en aðrir menn. Tjónið
sem Bretland hefir beðið af verk-
banni þessu verður ekki með töl-
um talið. En sú dýra, langvinna
og kvalafulla viðskiftastyi’jöld
sem þjáð hefir England undan-
farið missii’i er bein afleiðing af
gengispóhtík breskra sparifjár-
eigenda. J. J.
útgei’ðin nyðra, heíir sogað til sín
meirihluta fólksins, enda er þá
taiinn með allur sá versiunarlýö-
ur, sem.biómgast í skjóii stórút-
geröarinnar i kauptúnunum.
En það er ekki hygginna manna
hatcur að iáta farmtíöina eina um
aö ieggja dóm á þau tíöindi sem
hða yfir höfuö þeim sjáifum. Er
paö og trúa min .aö við, sem nú
iiíum, verðum ekki síst dæmd síö-
ar um þaö hvernig við gerðum
oivXur grein fyrir þessari þjóolífs-
byitmgu og hverja afstöðu viö
tökum til hennar.
Því vil eg reyna að gera sjálf-
um mér og öðrum grein fyrir
hversvegna þessi bylting er nú
síðustu árih orðiu svona mikil
sem raun gefur vitni, hverjir
þeir séu sem í þessu efni megi
kailast íslenskir byltingamenn og
hvei’jir það séu sem enn vijla
halda henni áfram.
Úígerðaimenn.
Það eru vitanlega útgerðar-
mennirnir sem komið hafa í fram-
kvæmd hinum mikla vexti sjáv-
arútvegarins og þar með stækkun
bæjanna.
Enginn efar að í þeim hóp eru
rnargir af mesta dugnaðarmönn-
um þjóðfélagsins. Um margt hafa
þeir sýnt ráðdeild, forsjá og rétt-
mætan stórhug.
En um mjög þýðingarmikið
atriði verður að fella á þá þung-
an dóm, er á heildina er litið.
Má segja um þá líkt og sagt vaV
urn Ilannibal: Þeir hafa kunnað
að sigra, en ekld að færa sjer
sigurinn í nyt.
Geysilega mikinn auð hafa
skipin sótt í sjóinn. Hvar er sá
auður nú? Iionúm hefir yfirleitt
ekki verið varið til að tryggja
■olkomu útgerðarfélaganna í frarn-
tíðinni, ekki til þess að borga
skuidir, ekki til þess að afskrifa
verð eignanna, ekki til þess að
mynda tryggingarsjóði fyrir
framtíðiná.
Útgerðarmönnunum átti að
vera það ljóst að þá er þeir sog-
uðu til sín á bátana og á togar-
ana fólkið úr sveitunum í hundr-
aðatali, þá voru þeir að gera
byltingu í þjóðlífi íslendinga. Um
leið og þeir gjöi’ðu þetta færðist
yfir á herðar þeim skyldan að
tryggja framtíð þessa fólks við
þennan atvinnuvQg. Nýjan horn-
stólpa voru þeir að smíða undir
hið íslenska þjóðarbú, sem all-
mikill þungi varð þegai’ að leggj-
ast á og því varð að gera kröfu
til að stæði áfram.
En hvernig stendur hann nú?
Og hvernig er séð fyrir afkomu
fólksins nú, þegar meirihluti tog-
aranna er bundinn í höfn meiri
hluta ársins? Hvað væri sagt um
bændur landsins, ef þeir, er nokk-
uð blési á móti segðu: Nú sker-
um við niður féð og búum ekki
í ár.
I stað þess að tryggja atvinnu-
veg sinn og fara að dæmi Jósefs
á Egyptalandi hafa útgerðar-
mennirnir varið miklum hluta
þess fjár sem þeir öfluðu til nýria
togarakaupa, nýxra félagastofn-
ana. Þeir hafa hlaðið utan á sig
jafnt og þétt og með þeim að-
förum aukið enn stórkostlegar að-
streymi fólksins til kauptúnanna.
Vöxturinn í togaraútgerðinni í
Reykjavík minnir helst á að-
streymið að gullnámunum í Al-
aska. Óvíða mundi það þykja
glæsilegt fordæmi.
Og nú, svo stuttu eftir afla-
árin miklu 1924 og 1925, óðara
og dálítið blæs á móti, þá eru
vandræðin dunin yfir í algleym-
ingi. Koma þau iriinst niður á
st j órnendunum, meir á vinnu-
fólkinu, sem að engu öðru á að
hverfa, en mest koma þau fram
á heildinni, ríkissjóðnum.
Sannarlega væri ástæða til að
hugsa sér að landvættir Islands,
þeir er gefið hafa útgerðarmönn-
unum stórgróðann undanfarin ár,
segðu nú við þá, líkt og Ágústus
keisari sagði forðum: Skilið mér
aftur herskörunum mínum.
Bankamennirnir.
En því aðeins gátu útgerðar-
mennirnir bætt sí og æ við sig
nýjum bátum og togurum, að þeir
voru ekki berir að baki. Þeir áttu
að baki sér þá er yfir meira
fjármagni réðu.
Bankamennina má kalla verk-
stjóra á þjóðarbúinu. Þeir geta
ráðið því í stóruni dráttum hvar
vöxturinn verður í þjóðlífinu með
því að beina þangað peningunum.
Verður það áreiðanlega síðar
meir talin mjög mikil ógæfa Is-
lands að á stríðsárunum og er
fjárbyltingin var sem mest, þá
fór útlendur maður með hið
mesta bankavald á Islandi, maður
sem áreiðanlega bar ekki nægi-
lega mikið skyn á hvað var að
gerast. Stærri bankinn, seðlaút-
gáfubankinn, sem auk alls annars
fjármagns réði yfir mörgum milj-
ónum króna af sparifé lands-
manna, beindi því öllu til aukinn-
ar og aukinnar sjávarútgerðar og
verslunar í sambandi við hana,
og bætti við einni miljóninni eft-
ir aðra af nýjum seðlum til að
halda þeirri stefnu áfram.
Afleiðingarnar urðu þær sem
allir búa að enn og stórstraum-
urinn hófst þá til kauptúnanna,
sem ekki hefir verið stöðvaður
síðan.
Er svo að sjá sem augu þeirr-
ar stofnunar hafi ekki séð land-
ið, heldur einungis sjóinn í kring
um landið. Að því sem þá var
gert hefir búið síðan.
Að öðru leyti verður bankasag-
an í þessu efni ekki rakin hér
frekar nú, því að annarsvegar
má það liggja í augum uppi hver
úrslitaáhrif það hafði að seðla-
bankinn lagðist svo gjörsamlega
að sjónum á hinum örlagaríkustu
tímum og hinsvegar skal nú getið
um þriðja aðilann sem allra mestu
hefir valdið um hina miklu þjóð-
lífsbyltingu Islendinga.
Tveir f jármálaráðherrar.
Fyr en nú höfum við verið á
það mintir fslendingar, að við
værurn á hættulegri leið með hin-
52. biaö
um gegndarlausa vexti útgerðar-
innar — að hún væri eitthvað
varhugaverð þessi mikla þjóðlífs-
bylting.
Upp úr stríðsárunum kom ein
kreppan og útgerðin komst á
heljarþrömina.
Sá sem þá var fjármálaráð-
herra hafði það mjög í hendi
sinni hvórt kreppan ylli tak-
mörkun á vexti útgerðarinnar,
minkun á aðstreymi til bæjanna,
stöðvun þjóðlífsbyltingarinnar.
Hann áleit annað farsælla fjár-
málaráðherrann sá.
Hann tók stærra lán fyrir
landsins hönd — enska lánið —
en nokkru sinni hafði verið tekið
og meirihluta lánsins afhenti
hann bankanum sem ekki sá
annað en sjóinn. Og lánsfénu var
varið til að rétta við útgerðina,
til að auka útgerðina enn á ný,
til að lyfta enn undir flutning-
inn úr sveitunum. Og síðan er
nokkur hluti útgerðaráhættunnar
kominn yfir á ríkissjóðinn, svo
sem alkunnugt er orðið.
Lántakan enska, þessa fjár-
máiaráðherra, er stórfeldasta op-
inbera ráðstöfunin sem fram-
kvæmd hefir verið á þessari öld
til að gera meir hraðfara þessa
varhugaverðu þjóðlífsbyltingu. —
Fyrir hálfu þriðja ári síðan
voru samþykt lög á Alþingi um
að gera sérstakar ráðstafanir til
að beina nýju fjármagni til land-
búnaðarins. Þar var svo fyrir
mælt að nokkuð af veltufé Lands-
bankans skyldi ganga til lána til
landbúnaðarframkvæmda með rétt
mætari kjörum en áður.
Þá var annar maður orðinn
fjármálaráðherra á íslandi. Og
um þessi lög, sem þó a. m. k.
sýndu lit á því að vilja stöðva
þjóðlífsbyltunguna, hinn hraðfara
vöxt kauptúnanna, lét þessi fjár-
málaráðherra þau tíðindi gerast,
sem ekki hafa gerst um mein
önnur lög sem Alþingi hefir sett,
síðan stjórnin fluttist inn í
landið.
Fjármálaráðherrann tók á sig
þá ábyrgð að framkvæma ekki
þessi lög í bili.
Það útgekk sá boðskapur frá
fjármálaráðherranum að pening-
ar væru ekki til til að lána til
landbúnaðarframkvæmda, einar
250 þús. krónur það árið.
En sömu dagana horfði sá sami
fjármálaráðherra á það að 6—10
nýir togarar voru fluttir til lands-
ins, sem til viðbótar festu marg-
ar miljónir króna af veltufé lands-
ins og sem soguðu til kauptún-
anna til viðbótar mörg hundruð
manna. Og með áframhaldandi
velþóknun hefir sá ráðherra horft
á það að ágóða stórgróðaársins
1924 var varið að langsamlega
mestu leyti í aukinn sjávarútveg,
samhliða því, sem hann hefir
ir barist gegn því með hnúum og
hnefum, harðast á síðasta Al-
þingi, að beint væri meira fjár-
magni til landbúnaðarins með
réttlátum kjörum. —
Þessir tveir fjánnálaráðherrar
eru þeir menn á Islandi sem allra
mesta ábyrgðina bera á þeirri
miklu þjóðlífsbyltingu sem orðið
hefir allra stórfeldust síðustu ár-
in, með ofui’vexti kauptúnanna.
Þessir tveir fjármálaráðherr-
ar eru einmitt þeir tveir menn
sem nú sitja í stjóm landsins:
Magnús Guðmundsson, sem tók
Framh. á 4. síðu.