Tíminn - 30.07.1927, Blaðsíða 1

©faíbfert
og af§rei&slumaí>ur tEímans er
Jlannueig }5 o r s t e t n söó 11 i r,
Sambanösljúsinu, HeYfjaoíf.
2^.fgtex5öía
tE i m a n s er í Sambanösfjúsinu.
©pin öaglega 9—(2 f. íj.
3tmi 96.
Xí. ár.
Reykjavík, 30. iúlí 1927.
£
34. blað.
Samvinnuskólinn 1927-28.
Skólatíminn 7 mánuðir, frá 1. okt. til aprílloka. Kenslugrein-
ar: Samvinnusaga, félagsfræði, hagfræði, verslunarsaga, verslunar-
löggjöf, verslunarlandafræði, bókfærsla, reikningur, verslunar-
reikningur, skrift, vélritun, íslenska, danska, enska og fyrir þá
sem þess óska sérstaklega byrjunarkensla í þýsku og frönsku.
I fjarveru skólastjórans tekur Rannveig Þorsteinsdóttir í
Sambandshúsinu móti umsóknum og svarar fyrirspumum skólan-
um viðvíkjandi.
TJtan úrlieimi.
Berges-inálið.
Frá hví er Albertimálið var á
döfinni í Danmörku, hefir ekkert
mál á Norðurlöndum vakið því-
líka athygli og Bergesmálið
norska, og hefir allmikið veríð
um það ritað í íslenskum blöð-
um. Mál þetta var i mikið ill-
deiluefni í Noregi cg rampóli-
tískt flokkamál. En alt varð mál-
ið í meðferðinni afar víðtækt og
ramflækt, og rannsókn þess hin
hvimleiðasta rekistefna. Vitna-
leiðslurnar voru miklar og marg-
víslegar, svo að sum réttarhöldin
voru blátt áfram hláleg, mönnum
stefnt langar leiðir til þess að
spyrja þá um einhvern hégóma.
En við alt þetta sjatnaði nokkuð
hitinn í mönnum, og því heldur
sem frá leið og málið drógst alt
á langinn. Þegar það icvisaðist,
að ríkisdómurinn norsk.; mundi
vísa málinu frá sem fyrndii sök,
kom það engum á óvart, sem
hlerað hafði eftir gangi málsins
í Noregi; því að Norðmenn voru
sjálfir löngu leiðir á þrasi ]-essu,
pó að þeir verði annars sein-
þreyttir á deilum. Það var þó al-
ment álitið, að Berge mundi
dæmdur í einhverja sekt, sem í
rauninni yrði sama sem niðurfa’l
sakarinnar. En málinu lauk með
sýknudómi, svo sem kunnugt er.
Með aðalákæruliðnum gegn Berge
voru 12 atkvæði kviðdómsins, ca ,
12 á móti, en einn greiddi ekki
atkvæði, taldi sökina fymáa. —
Ekki þarf að geta þess, aÖ i með-
vitund mikils þorra Norðmanna
er málið jafn óútkljáð fyrir
þennan dóm, og þykja dómsat-
kvæðin hafa farið mjög eftir
pólitískri skoðun dómendanna
sjálfra.
Það var mál „Handelsbankens",
sem ófst inn í og gerði allar
flækjurnar. Því ■’.ð kjarni máls-
ins gegn Berge var mjög einfald-
ur, hið formlega og raunverulega
afbrot hans, forsætisráðherrans,
sem þá var. Hann tók upp á sitt
eigið eindæmi 25 miljónir úr
ríkissjóðinum, í laumi, og lánaði
Handelsbanken, sem var einka-
fyrirtæki og á heljarþröminni af
fjárhagsvandræðum. Þetta var
hvergi fært til bókar í reikning-
um ríkissjóðs, og er bankinn
leitaði styrks síðar af þinginu
(hann fékk þá 15 miljónir),
leyndi Berge enn hinum fyrri
styrk. Bankinn var loks tekinn
undir ríkiseftirht, en varð gjald-
þrota alt um það, og féð sást
aldrei meir.
Þegar þetta tiltæki Berges
vitnaðist síðar meir og óðalsþing-
ið ákvað að stefna honum fyrir
ríkisdóm, þá skifti þegar í tvo
flokka um mál hans, ekki einasta
í Noregi, heldur og víðar um
lönd. Norskir íhaldsmenn úthróp-
uðu málshöfðunina af hinni
mestu frekju og hófu Berge til
skýjanna sem bjargvætt þjóðar-
innar. Hann hefði með þessu
forðað Noregi frá fjárhagslegu
hruni og meira böli en hægt væri
að ímynda sjer; hrakyrtu þeir
andstæðinga hans og svívirtu
sem mest máttu þeir, og kölluðu
þetta pólitíska ofsókn af versta
tæi á hinn mætasta dreng. Fyrst
lengi mátti svo heita, að engar
raddir heyrðust nema þessar,
hvorki í Noregi nó utan Noregs.
Það var ekki fyr en frá leið, að
málið var rætt með nokkurrí
gætni og verulegum x-ökum.
Fylgismenn Berges sögðu og
segja enn: Noregur var kom-
inn að fjárhagslegu hruni 1922—
23. Hver bankinn af öðrum varð
gjaldþrota. Noregur var að missa
síðustu leifarnar af erlendu láns-
trausti. 1923 fóru tveir stórbank-
ar á höfuðið samtímis. Helsti
fj ármálafulltrúi Noregs gagnvart
enskum bönkum og amerískum
sendi þá Berge svolátandi skeyti:
Hrynji einn banki enn, þá er úti
um Noreg. — Sendiherra Norð-
manna í París hefir síðar skýrt
frá því, að hann hafi þá oftar en
einu sinni orðið að ganga í það
persónulega, að bankinn, sem
hann hafði samband sitt við í
París, vildi gi'eiða norskar ávís-
anir, hvað þá aðrir bankar. Svo
afskaplegt var ástandið.
Þá var Handelsbanken eini
verulegi viðskiftabanki Norð-
manna, sem eftir var. Og hann
var á heljarþröminni, þó að því
væri leynt. Loks var honum ekk-
ert undanfæri axmað en þessi
hjálp úr ríkissjóði, sem Berge
veitti í skyndi og í kyrþey, án
þess að spyrja kong eða klerk.
Handelsbanken flaut í bili, og
Noregur flaut.
En sitthvað tók að kvisast um
Handelsbanken og rekstur hans
„Arbeiderbladet" hóf á hann
þungar árásir, bankinn hrundi
og rannsóknamefnd var sett í
alt hans mál. Skýrsla nefndar-
innar kom ekki út fyr en síðast-
liðið haust, og er þar skemst af
að segja, að sú skýrsla fór eins
og hvalsaga um Norðurlönd og
enn víðar; því að niðui'staða
æfndarinnar og gögn þau, sem
þá komu í dagsins ljós um stjórn
bankans og alt hans athæfi, það
var alt stórum verra en árásar-
menn hans höfðu leyft sér að
bera á hann. Þessi skýrsla varð
afskaplegt reiðarslag fyrir mál-
stað Berges og fyrir alla hans
fylgismenn, utanlands og innan.
Enginn hefir þó haldið því
fram, svo að mark væri tekið á,
að Berge hafi vitað um þá óreiðu,
sem á bankanum var, né að hann
hafi auðgast sjálfur né hagnast
minsta grand á þessu tiltæki sínu.
En mai'gir, sem voru honum póli-
tískt nákomnir, komust á snoðir
um alt saman og björguðu sínu.
Var stórfé forðað úr bankanum
áður en hann hrundi, og voru
þar að verki margir helstu íhalds-
menn og nánustu fylgifiskar
Berges. Miljónir ríkissjóðsins
gengu í rauninni fyrst og fremst
til þess að bjarga þeim, sem
mest áttu í bankanum; þeir vissu,
hvað öllu leið. En þeir, sem
grandalausir voru, mistu alt, og
svo í’íkissjóðurinn. Þetta er mál
út af fyi'ir sig og í sjálfu sér
óviðkomandi hinni raunverulegu
sök Berges, stjómarskrárbroti
hans, sem stefnt er fyrir.
Berge var sjálfur grandlaus og
því sýkn um sviksamlegt athæfi,
og má það heita alment viður-
kent, að hann hafi breytt eftir
bestu samvisku. En stjómar-
skrárbrot hans var alveg efalaust,
og allir gætnari íhaldsmenn utan
Noregs viðurkendu það hiklaust,
að hann ætti að sæta ábyrgð fyr-
ir það brot. Eins og rómverskir
herforingjar hefðu fengið að
halda sigurför inn í Róm, þó að
síðan ætti að draga þá fyrir lög
og dóm vegna afbi'ota í herstjórn-
inni, svo væri og um Berge; hann
ætti að sæta refsingu fyrir brot
sitt, þó að hann hefði með af-
broti sínu gerst bjargvættur
þjóðarinnar. Þessi skilningur átti
eins og kasta enn meiri Ijóma
á þá hetjudáð og það hugrekki
og það mannsbragð Berges, sem
ílialdsmenn víðsvegar hafa lof-
sungið hann íyrir.
Hvers vegna vakti mál Berges
svo mikla athygh, langt út yfir
endimörk Noregs?
Ekki var það svo nýstáx'legt, þó
að Norðmenn færu í hár saman
imxbyrðis. Ekki var það mei'ki-
legt, þó að stjórnmálamanni yrði
það á, að treysta vel banka, sem
hafði þá enn almannatraust. Ekki
var það nein séi'stök stjórnviska,
þó að foi'sætisráðherrann gerði
það, sem hver einasti fjái'mála-
ráðunautur hans taldi lífið á
liggja: að forða helsta viðskifta-
bankanum og þar með landinu
frá gjaldþroti. Jafndauður var
Noregur eftir sem áður fyrir
þessar 25 miljónir. Fjárhæðin
sjálf hefir aldrei verið talin svo
mikilsverð.
Berge braut stjórnai’skrána,
segja andstæðingar hans; hann
tók sér einveldi; hann beitti
þingið gerræði. — Berge bjargaði
Noregi, segja hinir. Berge gerði
það eina rétta og á í’éttu augna-
bliki. Hér varð áð hrökkva eða
stökkva, umsvifalaust. Eins dags
bið gat eyðilagt alt. Hefði hann
kvatt saman þingið, þá hefðu
risið deilur og þjark um málið;
þá var öllum augljóst, hvernig
Noregur var staddur, og hefði
það' kvisast meir en orðið vai’,
þá var úti um alt. Berge gat ekki
farið með málið í þingið.
Það má telja víst, að hvaða
afbrot sem Berge hefði framið
annað en stjói'narskrárbrot, til
þess að bjarga landinu, þá hefðu
færri mælt honum bót. En það
var einmitt þetta, að hann
skeytti ekki um stjómarskrá, að
hann skeytti ekki um þing, að
hann tók sér einn alt valdið, eins
og hann ætti einn ríkissjóðinn og
landið, það var þetta, sem gerði,
að svo margir vörðu hann og dáð-
ust að honum út um lönd. Það
var ekki gleðin yfir því, að Nor-
egi var bjargað, þó að staglast
væii á því. Það var gleði yfir
því, að „þingið“ var þó einu sinni
hundsað, að það var ekki tekið
neitt mark á „fulltrúum þjóðar-
innar“. Berge hafði með hægð
brugðið einveldissprotanum á loft
á Norðuxiöndum. Það var ein-
ræðisstefnan, sem í hi’oka sínum
og drýgindum hlakkaði yfir til-
tæki Berges. Það kom vatnið
fram í munninn á einræðispost-
ulunum og þeii'ra dindlum.
En þó að svo væri, að örþrifa-
ráð Bei'ges hafi verið hið eina
í'étta, og þó að það hafi bjai'gað
landinu — þó að svo væri — þá
gat Berge þegar á eftir skýxt
þinginu frá því, hvað harm hafði
neyðst til að gera. Þetta segja
andstæðingar hans. Og vitanlegt
er það, að hefði Berge gert
þetta, þá mundi aldi'ei hafa ver-
ið á neina sök minst.
En Berge og hans menn svör-
uðu því svo, að þegar svona mik-
ið lá við, þá hafi alls ekki vei'ið
eigandi undir þagmælsku og
drengskap þingmanna. Þessum
grun Berges og þessari þungu á-
kæru var fyrst og fremst beint
til jafnaðarmanna og kommún-
ista í þinginu. Og ei'lend íhalds-
blöð tóku undir þetta og játuðu
þetta rétt vera. „Lokaðai’ þing-
dyr eru ekki til, þar sem al-
þjóðakommúnisminn er kominn
inn fyrir þröskuldinn“, sagði eitt
helsta blað Svía hér um.
En hversu gagnaðist Berge
þessi vöm?
Það kom á daginn í vitnaleiðsl-
unum í haust eð leið, að þessir
hættulegu menn, kommúnistamii’
í norska þinginu, fengu snemma
vitneskju um tiltæki Berges.
Ti'anmæl, ritstjóri að „Arbeider-
bladet“ vissi um þetta því nær
undir eins. Hann steinþagði í
heilt ár. Kommúnistaflokkui’inn
ræddi rnálið á flokksfundum sín-
um, og lá þeim við hvað eftir
annað að spyrjast fyrir í þing-
inu um þetta mál, en þeir gerðu
það ekki, vegna þess, hve allur
hagur landsins var í mikilli
hættu. Þeir steinþögðu, og hafði
þó ekki verið trúað fyrir neinu.
Þegar næsti ársreikningur Hand-
elsbankens kom út í janúar 1924
og alt var þar yfirhylmað, þá
fyrst hóf Tranmæl árás sína.
Þessar vitnaleiðslur fóru raun-
ar með síðustu leifarnar af veru-
legri vörn fyrir Bei'ge. Um 70
bankamönnum hafði verið trúað
fyrir því leyndarmáli, sem for-
sætisi'áðheri'ann vantreysti þing-
mönnum þjóðarinnar til að geta
farið ráðvandlega með. ótíndir
bankaþjónar gengn um og kjöft-
uðu þessu í hvern sem var, en
þingmennii'nir fréttu það utan að
sér.
Berge sýndi það hugrekki, að
taka til sinna ráða á hættulegu
augnabliki; hann sýndi þá kai'l-
mensku, að taka einn á sig á-
byrgðina. En hann sýndi það
hugleysi, að flýja þing þjóðarinn-
ar, og þá dæmalausu grunnhygni,
að trúa bankaþjónum og fjár-
málabröskui’um betur en þing-
mönnum þjóðar sinnar.
Þessi ósvífna móðgun við þing
þjóðarinnar, þessi lítilsvirðing á
fulltrúum hennar varð þung á
metunum, þegar þessi atriði urðu
öllum ljós. Bei'ge og menn hans
töpuðu leiknum fyrir dómi alls
almennings, og mun það best
sýna sig við kosningar þær, sem
nú fai-a í hönd í Noi’egi. Það er
ekki líklegt, að norski íhalds-
flokkurinn beri höfuðið hátt frá
þeirri sennu.
Berge er gamall maður, vel (
IjílmklliBS á fjn.
„Fana folkehögskule")
Vetrarnámsskeið fyrir pilta og
stúlkur í 6 mán. frá 3. okt.
Námsskeið fyrir stúlkur apríl
—júní.
Nánari greinargerð hjá
Martin Birkeland,
Store-Milde, Noregi.
metinn og vinsæll. Hann er nú
farinn að heilsu, og mun þetta
mál hafa íengið mjög á hann.
Fár eða enginn mundi óska hon-
um neinna refsinga. En mörgum
af sækjendum málsins mun þó
þykja verra, að úrshtin urðu ;
orði kveðnu sýknudómur, og
mundu heldur hafa kosið hreina
frávikningu málsins.
Einræðismenn og íhaldsmenn a
Noi’ðurlöndum voru lengi vel
gleiðir og kampakátir yfir afreki
Berges. Það hlakkaði heldur en
ekki í þeim görnin. En þrátt fyr-
ir dómsúrslitin höfðu þeir að lok-
um bæði skömm og skaða af
Bergesmálinu, og svo mun þeim
víðar farnast.
Jökull Bárðarson.
----o---
Úrslit kosninganna.
Stjórnin segir af sér.
Á miðvikudaginn komu loks úr-
slit úr Suður-Þingeyjarsýslu.
Hlaut lngólfur Bjamarson kosn-
mgu. Fékk hann 931 atkvæði.
Sigurjón Friðjónsson fékk 211
atkvæði.
Er þá útsjeð um kosninga-
úrshtin. Framsóknarflokkurinn
hefir fengið 17 þingmenn, íhalds-
flokkurinn 13, Jafnaðarmenn 4,
Sjálfstæðismenn 1. Eixm þing-
maður telst utan flokka. Verður
þá þingið svo skipað, þegar hinir
landkjömu koma til: Framsókn-
arflokkurinn 19 þingmexm, Ihalds-
flokkur 16, Jafnaðarmenn 5,
Sjálfstæðismenn 1 og 1 utan
flokka.
Jafnskjótt og úrshtafregnirnar
komu, símaði landsstjónhn til
konungs og baðst lausnar. Var sú
lausn veitt með símskeyti kon-
ungs, er kom í gær, með tilmæl-
um um, að stjórnin sæti þar til
annað ráðuneyti væri myndað.
Við svcr búið stendur.
Stjórnin mun vilja losna sem
fyrst frá störfum, meðal annars
vegna þess, að hentugra sje og
réttara, að þeir ráði undirbún-
ingi fjárlaga og annara löggjafar-
málefna fyrir næsta þing, sem
meiri hafa ráð í þinginu en hún
og hennar flokkur hefir nú. Má
telja það víst, eftir öllum mála-
vöxtum, að Framsóknarflokkur-
inn myndi hina nýju stjórn. En
hvenær það verður og með hverj-
um hætti, þá er tvent til; annað-
hvort, að stjómin verði mynduð
án þess að þing sje kvatt saman
þeirra hluta vegna, og tíðkast
það yfirleitt í öllum þingræðis-
löndum og þykir sjálfsagt, þó að
menn hafi ekki vanist því hér á
landi ennþá; samt hefir það ver-
ið gert einu sinni hjer; hitt er,
að kallað verði saman aukaþing
til frekari aðgerða.
■■■■ -O- ■■