Tíminn - 13.08.1927, Blaðsíða 1

©Jaíbfeti
og afgrei&slumaður Cimans er
Sannpetg þ o r s t e i n s&ó t lir,
Sambanðsþúsinu, Heyfjaoíf.
^fgteifcsla
Cimans er i Sambanðsþúsinu.
©pin öaglega 9—(2 f. I).
Shni <00.
XT. ar.
Reykjavík, 13. ágúst 1927.
36. blað.
I Steplíái fi. Steplia I
Klettaf jallaskáldið fræga, andaðist
9. þessa mánaðar. Er þar til
moldar hniginn einn af merkustu
sonum íslensku þjóðarinnar. —
Hans verður síðar minst hér í
blaðinu.
-----0----
Utan úrheimi.
England.
Haustið 1924 fóru fram kosn-
ingar til enska Parlamentsins,
og unnu íhaldsmenn þá meiri
sigur en dæmi eru til á síðari
tímum. Ýmsir stjórnfræðingar
spáðu því þá, að þessi mikli sig-
ur myndi verða hættulegur fyrir
flokkinn. Það er gömul venja að
því voldugri sem þingflokkur er,
því meiri verða deilurnar milli
foringjanna innan flokksins. Ef
andstaðan er veik, er meirihluta-
flokkurinn jafnan í hættu, af
innri orsökum. Þetta hefir komið
greinilega fram á Englandi.
Stjórn Baldwins og félaga hans
hefir verið veik og hvarflandi,
og sífelt sundurlyndi innan
flokksins.
í koladeilunum reyndi stjómin
lengi vel að miðla málum, en það
tókst ekki betur en svo, að bæði
námueigendur 0 g verkamenn
voru jafnóánægðir með aðgerðir
hennar. 1 flotamálunum stendur
alt í stað. Þar hefir engin lausn
fengist. Stjómin hefir ekki vilj-
að auka flotann eins mikið og
hervaldssinnar hafa krafist, en
hinsvegar hefir hún ekki gengið
eins langt í afvopnun og friðar-
vinir hafa heimtað. Af starfsemi
hennar í þessu máli hefir því
enginn árangur orðið.
I utanríkismálum hefir betur
gengið.Stjórninni hefir ekki tekist
að miðla málum milli Frakka og
Þjóðverja eða annara þjóða er í
deilum eiga. Margir Englending-
ar tala um það með sárri gremju,
að England sé ekki lengur önd-
vegisríkið í heimspólitíkinni.
Frakkland, undir forustu Poin-
carés, er að verða áhrifamesta
ríki heimsins nú sem stendur,
en enskir borgarar vilja ógjam-
an að föðurland þeirra sé annað
eða hið þriðja í röðinni. Stjórn-
in sleit sendiherrasambandi við
Rússland í vor. Mun það hafa
verið gert eftir áeggjun hinna
hörðustu íhaldsmanna. En hver
hefir árangurinn orðið? Enginn.
Kaupmenn og verksmiðjueigend-
ur heimtuðu að fá að halda á-
fram verslun við Rússland, og
það hafa þeir fengið. Svo heim-
urinn hefir fengið að sjá það ein-
kennilega fyrirbrigði að tvö ríki
hafa slitið sendiherrasamband-
inu, og slíkt er vant að þýða ó-
frið, en þó reka þau verslun sín
á milli, á friðsamlegan hátt, eifis
0g ekkert hafi ískorist.
Það voru skiftar skoðanir með-
al borgaraflokkanna ensku um
þessa ákvörðun stjómarinnar, en
úr því sem komið er nú, eru all-
ir óánægðir með gjörðir hennar.
Úr því hún fór að reiða hnef-
ann til höggs, átti hún að slá,
en ekki að stinga honum í vas-
ann aftur.
Verkfallslögin, sem flestir munu
kannast við hafa heldur ekki orðið
til þess að auka veg stjórnarinnar.
Hvað sem segja má um þessi lög,
þá er þáð víst, að þau eru ekki
í samræmi við skilning Englend-
inga á frjálsræði einstaklingsins.
Þess vegna eru lögin óvinsæl af
öllum almenningi.
En það, sem þó hefir orðið
þyngst á metunum er frumvarp
stjómarinnar um breytingu á
efri deild Parlamentsins. Lávarða-
deildin hefir í margar aldir verið
einn af kjörgripum Englendinga,
en þó hafa þeir jafnan gætt þess,
að hún geti ekki orðið þröskuldur
í vegi fyrir athöfnum hinnar
þjóðkjörnu neðri deildar. Síðan
1911 hefir neðri deild ráðið öllu
um fjármál ríkisins, og þetta
hefir afarmikla þýðingu, því án
fjár er fátt hægt að gera. Nú
kom stjórnin í vor fram með
frumvarp til breytinga á skipun
lávarðadeildarinnar. Þingmönnum
hennar skyldi eftir því fækkað
frá 720 ofan í 350, og áttu þeir
að vera að mestu leyti kosnir af
hinum arfgengu lávörðum, og úr
þeirra flokki. Jafnframt átti
nefnd, sem skipuð væri jafn-
mörgum fulltrúum úr báðum
þingdeildum, að skera úr því,
hvaða mál heyrðu undir fjárveit-
ingavaldið. Hingað til hefir for-
seti neðri deildar (Speaker) haft
úrskurðarvald í þeim efnum.
Þetta frumv. fékk afarslæmar
viðtökur hjá þjóðinni. Það voru
ekki aðeins frjálslyndi flokkurinn
og verkamenn, sem risu upp gegn
því, heldur einnig fjöldi atvinnu-
rekenda, sem hin’gað til hefir
fylgt íhaldsflokknum að málum.
Enda er það ofurskiljanlegt, því
ef það hefði orðið að lögum, hefði
lávarðadeildin orðið að minsta
kosti eins voldug og House af
Commons, en slíkt geta Englend-
ingar ekki þolað. Nú kom líka
það undarlega atvik fyrir, að
frumvarpið var felt með miklum
atkvæðamun, en þó situr stjórnin
hin rólegasta, eins og ekkert hafi
í skorist. Enda þótt það sé ensk-
ur skilningur, að stórn verði að
standa og falla með stórpólitísku
frumvarpi (Public Bill).
Það eru líka bersýnileg straum-
hvörf í enskri pólitík nú á dögum.
Margar aukakosningar til neðri
deildar þingsins hafa fram í vet-
ur og vor, og þær hafa jafnan
gengið á móti íhaldsmönnum.
Sumum kjördæmum hafa þeir
tapað, og í öðrum hefir atkvæða-
tala þeirra lækkað að miklum
mun. En það er frjálslyndi flokk-
urinn, sem grætt hefir á þessu,
en ekki verkamenn. Á stríðsár-
unum féll frjálslyndi flokkui’inn í
mola, en nú er hann að rétta
sig við aftur. Foringi hans er
Lloyd George, en tveir af höfuð-
skörungum Breta, Reading lá-
varður, áður vísikonungur á Ind-
landi og Herberi Samúel, áður
landsstjóri á Gyðingalandi hafa
tekið að sér að stjóma kosninga-
baráttu flokksins. Vænta menn
sér mikils af starfi þessara
manna, og eins og nú horfir við,
má segja að alt útlit sé fyrir
því, að hinn frjálslyndi mið-
flokkur muni innan skamms taka
við völdum á Englandi.
----0-----
Stjórnarskiftin.
Miðstjóm Framsóknarflokksins
hefir boðað þingmenn flokksins
til fundar í Reykjavík 22. þ. m.,
til þess að taka ákvarðanir um
stjórnarmyndun. Með þessu móti
er reynt að komast hjá því að
kveðja til þings, og stjórnar-
myndunin ætti að ganga fult eins
greiðlega og þótt þing væri
kallað saman. Væntanlega tekur
hin nýja stjóm við völdunum
síðast í þessum mánuði.
----o---
t
Geir Sæmundsson
vígslubiskup á Akureyri andaðist
þann 9. þ. m. eftir rúmlega hálfs-
mánaðar legu.
Síra Geir var fæddur að Hraun-
gerði í Flóa 1. sept. 1867, sonur
Sæmundar Jónssonar prófasts
þar. Hann tók stúdentspróf 1887,
las guðfræði við Hafnarháskóla
og lauk þar prófi 31. jan. 1894.
Fékk veitingu fyrir Hjaltastað
23. jan. 1897, en hafði áður
fengist við kenslustörf um skeið.
Akureyrarprestakall fékk hann 8.
júní 1900, og prófastur í Eyja-
firði var hann skipaður 8. júní
1907 og gegndi hann þeim em-
bættum til dauðadags.
Síra Geir var einkar skyldu-
rækinn embættismaður og vin-
sæll og vel látinn af öllum er
einhver kynni höfðu af honum.
Þegar lögin um stofnun vígslu-
biskupa voru gefin 1909, var það
allsstaðar talið sjálfsagt, að hann
yrði vígslubiskup í Hólastifti hinu
forna, og var hann vígður til
þess embættis í Hóladómkirkju
10. júlí 1910. Hinn eini íslenski
biskup, sem þar hefir hlotið
vígslu. Síra Geir mun þó fræg-
astur fyrir söng sinn. Hann lagði
mikla stund á söngnám á Hafnar-
árum sínum, og mun það ekki of-
sögum sagt, að hann hafi um
langt skeið verið besti söngmaður
landsins. Tón hans og söngur
mun flestum minnisstætt, er á
heyrðu.
Kona síra Geirs var Sigríður
Jónsdóttir háyfirdómara Péturs-
sonar. Hún andaðist 23. október
1923. Lifa tvö börn þeirra upp-
komin.
Þátttaka
í alþingiskosningunum.
Landskosningar til efri deildar
Alþingis fóru fyrst fram 5.
ágúst 1916. Þá voru kjósendur
24,189 eða 26,8% af landsmönn-
um. Aðeins 5,873, eða 24,3%
kjósenda greiddi atkvæði. Næst,
vai’ kosið 8. júlí 1922. Þá voru
kjósendur orðnir að tölu 29,094,
eða 30,2% af landsmönnum, og
atkvæði greiddu 11,962 eða 41%
af kjóséndum. Má þetta teljast
slæm þátttaka, en þess ber að
gæta að allmikill hluti kjósenda
eru gamlir menn og heilsuveilir,
sem ekki geta sótt kjörfund. Við
kosningamar 1. júlí í fyrra voru
greidd 14,113 atkv. en tala kjós-
enda var 30,767.
í öll þessi skifti var kosfð á
blíðum sumardegi, en þegar kos-
inn var einn maður til efri deild-
ar 23. okt. síðastliðið var blind-
stórhríð víða um land og illmögu-
legt að kjósa í mörgum sveitum,
en samt var atkvæðatalan hærri
en nokkru sinni fyr, 15,698, eða
nákvæmlega helmingur kjósenda.
Það kann að virðast undarlegt
að best skyldi vera kosið í ill-
viðrinu, en þær orsakir lágu til
þess, að í fyrsta lagi var mikið
kapp í kosningunum og hinsvegar
fóru þá einnig fram almennav
kjördæmakosningar í Reykjavík,
Dalasýslu og Rangárvallasýslu. t
þessum þremur kjördæmum kusu
1414 fleiri en við kosningamar 1.
júlí.
Það er því auðséð að mikill
hluti kjósenda hefir ekki enn
fengið skilning á því hve lands-
kosningamar eru þýðingarmiklar
fyrir þjóðina.
Öðru máli er að gegna um
kjördæmakosningamar. Þær hafa
oft verið vel sóttar. Við kosning-
arnar 1919 voru greidd 14,463 at-
kvæði, eða rúm 45% kjósenda
hans, en þá var ekki kosið í 9
kjördæmum. Við kosningarnar 27.
okt 1923 var tala greiddra atkv.
31,146 eða 71% af kjósendatöl-
unni. Þá var ekki kosið í þremur
litlum kjördæmum. Þetta var
mesta þátttaka, sem átt hafði sér
stað, síðan síðan kosningarréttur-
inn var almennur, enda var blíð-
| 1
veður kjördaginn, og heimakosn-
ingar leyfðar sjúklingum. Um
hálft þriðja þúsund atkvæða var
greitt heima af fólki, sem ekki
hefði annars kosið.
Við kosningai’nar 9. júlí síðast-
liðið var þátttakan þó enn meiri,
enda þótt heimakosningar væru
þá úr lögum numdar. Nákvæmar
tölur er ekki hægt að fá ennþá
(til dæmis urn ógild atkv.), en
það má telja víst, að um 33,000
hafi neitt kosningari’éttar síns.
Ef heimakosningar hefðu verið
leyfðar eins og 1923 mundi at-
kvæðatalan hafa orðið yfir 35
þúsund, en nú var líka kosið í
öllum kjördæmum landsins.
Bi’eytingar hafa ekki orðið mikl-
ar á þátttökunni í kjördæmum.
I stærxi kaupstöðum var þátttak-
an heldur daufari en 1923, valda
! því mest heimakosningai’nar, en
! í sumum sveitum hefir hún auk-
| ist mikið, til dæmis í Barða-
strandarsýslu og báðum Húna-
vatnssýslum. Einna best var þó
sótt kosningin í Mýi’asýslu, lík-
lega undir 90% kjósenda, en þar
var ekki kosið 1923.
Tala kjósenda mun nú vei'a
milli 45 og 46 þúsund, svo það
j má ekki teljast mikið þó um
| 33% kjósenda greiði atkvæði.
1 Það er ekki hægt að kalla veru-
| lega vel kosið fyr en 80—85%
, kjósenda gi’eiðir atkvæði, þegar
| kosið er á sólbjöi'tum sumai’degi,
og auðvelt er að sækja kjörfund,
1 jafnvel í hinum strjálbygðustu
j sveitum landsins. En þess verða
! menn vel að gæta, að það er lítið
gagn að því að hafa kosningar-
rétt og geta haft áhrif á stjórn-
ai*far landsins, ef menn sitja
heima og neyta ekki réttar síns
þegar á kjördag kemur.
-----0----
Móðurmálskensla,
Morgunblaðið og „bíóin“.
.Islendingar hafa löngum mikl-
ast af því að hafa geymt tungu
feðra sinna lítið bjagaða um
mörg hundruð ára. Trúa því
margir, að ef vér hefðum ekki
varðveitt mál feðra vorra væri
'stjói'nai'farsleysi og menningar-
legi’i tilveru íslensku þjóðarinnar
löngu lokið. Til munu þó þeir
menn, sem ekki teldu það veru-
lega miður farið, þó hér væri
töluð einhver stórtunga, því það
mundi létta einangrun af þjóð-
inni að ýmsu leyti, en engan
höfum vér heyrt halda því fram,
að skaðlaust væri þó vér af leti
og kænileysi létum tunguna rotna
niður og mállýskur nema land í
staðinn. Er það og sannast að
segja, að íslenska þjóðin hefir
lagt á sig meira erfiðiog fjár-
útlát við kenslu tungunnar en
allra annara fræðigi’eina til sam-
ans. Skiftir það fé hundruðum
þúsunda ki’óna sem til íslensku-
kenslu er varið árlega í landinu
í beinum fjárútlátum. Er nokkuð
spurt um árangur þessarar fyrir-
hafnar og fjárútláta sem þjóðin
leggur á sig til viðhalds tungunn-
ar? Eg held ekki. Og ekkert er
gert til þess að varna því að
tungan spillist I Reykjavík lifir
fullur fimti hluti þjóðarinnar,
Börnin og unglingarnir, sem alast
þar upp, venja komur sínar á
kvikmyndahús og lesa dagblöðin.
Skal hvoi'ugt lastað því hvort-
tveggja getur verið til menning-
arauka. En hvemig er séð fyrir
andlegum þörfum unglinganna í
kvikrnyndahúsunum og dagblöð-
unum ? Útbi-eiddasta dagblaðið,
Morgunblaðið, er skrifað á svo
illu máli, að þeir embættismenn
þjóðarinnar, sem einkum er falin
varðveisla tungunnai', en það em
kennararnir, verða að gera ráð-
stafanir til þess, að óheimilt sé
að gefa út blöð, nema i'itstjór-
ar þeirra sanni móðurmálskunn-
áttu sína. Ef blöðin eigi að síður
birta málspillandi greinar, þarf
að skipa eftii'litsmenn við þau,
sem lesi pi’ófai’kir og leiðrétti vit-
leysurnar. Eg greip af handahófi
niður í „dagbók“ Moi'gunblaðsins
í dag 0g rakst þar á svohljóðandi
fréttapistil:
„Lagning skolpröranna í aust-
„uruppfyllinguna austur fyrir
„hafnargarðinn hefir gengið til-
„tölulega fljótt. Er búið að grafa
„ræsið, og farið að láta rörin nið-
„ur og er byi'jað að austanvex'ðu.
„Hver rörbútur er mikið bákn
„og svo víður, að lítið vantar á,
„að fullvaxinn maður fái gengið
„uppréttur í þeim. Talsverðum
„erfiðleikum er það bundið, að
„koma svo stórum og þungum
„í'örum fyrir í i-æsinu“.
Hvaða einkunn mundi ferm-
ingarbarn fá fyrir svona ritgerð?
Allar skýringar á myndum
kvikmyndahúsanna í Reykjavík
eru á dönsku! Þarf ekki orðum
að því að eyða hvílík hneisa þetta
er fyrir þjóð, sem talar sérstaka
tungu og telur sér það helst til
gildis. Verður að krefjast, að
þessari óhæfu sé hætt og skýr-
ingar myndanna þýddar á sæmi-
legt íslenskt mál.
Gamall kennari.
----o-----
í