Tíminn - 01.10.1927, Blaðsíða 1

(S)albfcri
og afgrei&slumafeur C i m a n s er
Hannpeig J? o r s t e t n s öó t tir,
Sombanösijúsinu, HeYfjaDÍf.
^fgreibsía
(C i m a n s er i 5ambanbsl}úsinu.
©pin öaglega 9—(2 f. I}.
=>imi 496.
XI. ár.
Reykjavík, 1. október 1927.
44. blað.
IJtan úrhairai.
Heimspólitík.
II.
Því hefir áður verið skýrt frá
hér í blaðinu, að þungamiðjan í
heimspólitíkinni er að færast aust-
ur á bóginn. Eins og svo oft fyr
í sögunni, deila þjóðirnar nú um
yfirráðin yfii\hafinu. Öldum sam- |
an var barist um völdin yfir Mið-
jarðarhafi, Norðursjó og Atlants-
liaíi, nú er röðin komin að Kyrra-
hafinu.
Þrjú mikil sjóveldi eiga lönd aö
Kyrrahafinu, England, Japan og .
Bandaríki Norður-Ameríku. Rúss- i
land kemur ekki til greina í svip-
inn sem sjóveldi, og um önnur
ríki er ekki að tala enn sem komið
er. Því hefir lengi verið spáð að
Bandaríkjamönnum mundi lenda
saman við Japana til úrslitabar-
áttu, en hér er fjörður milli
frænda. Stærð Kyrrahafsins hef-
ir verið besti fríðarvörðurinn.
Eftir því sem hin stóru vígskip
nútímans hafa orðið fullkomnari
til bardaga, þá hefir einnig sá
tími orðið styttri, er þau geta ver-
ið burt frá heimahöfnunum. Þau
þurfa óhemju af eldsneyti og sí-
felt eftirlit og aðgerðir á vélum
og vopnum. Það er því talið óger-
legt að fara með flota vígskipa
(Battleships) yfir Kyrrahafið,
nema hann eigi vísa höfn og
skipakvíar hinumegin.
Á síðari tímum hafa þessar
tvær stórþjóðir nálgast í Kyrra-
hafinu. Bandaríkjamenn slógu
eign sinni á Sandwicheyj ar og
með friðnum í Versailles fengu
Japanir umráð með þeim nýlend-
um Þjóðverja í Kyrrahafinu er
liggja norðan við miðjarðarlínu,
en það eru Marshall-, Caroline- og
Ladroneeyjar. Að vísu er þeim
bannað að gera þar herskipa-
hafnir, en óvíst er hvort þeir
hlýða því banni til lengdar.
Það er dýrt spaug að smíða
stór herskip nú á dögum. Nýasta
vígskip Englendinga, Nelson, kost-
aði um 154 miljónir króna. Það
er því ekki að undra, þótt þjóð-
irnar kynoki sér við að smíða
mörg þesskonar skip, til þess að
hindra kapphlaupið um stórskipa-
smíðar var haldin ráðstefna í
Washington 1923. Þar var ákveð-
ið hve mörg stór herskip hvert
stórveldanna mætti eiga, en beiti-
skip, sem ekki voru stærri en 10
þúsund smálestir, tundurbáta og
kafbáta máttu þau smíða eins og
þeim þóknaðist.
En þetta þótti samt mörgum
fullkostnaðarsamt, og að tilhlut-
Englendinga var haldin flotamála-
ráðstefna í Genf í sumar. Þar
kom brátt í ljós að ágreiningur
varð mikill með hinum fyrnefndu
Kyrrahafsstórveldum. önnur ríki
komu varla til greina á ráðstefn-
unni. Frakkar og ítalir hafa dreg-
ið sig í hlé í flotasamkepninni.
Þessi þrjú stórveldi komu fram
með tillögur sínar. Englendingai'
kváðust þurfa að hafa 70 beiti-
skip (Cruisers) af ýmsum gerð-
um. Sumpart af hinum svonefnda
Berwickflokki, 10,000 smálestir að
stærð með 8 þuml. fallbyssum, og
sumpart smærri skip með 4--6 þml.
fallbyssum. Japanar vildu smíða
eins mörg stór vígskip og þeim
var heimilað með Washington-
samningnum, en annars aðeins
smá beitiskip, til þess að hafa
forustu fyrir tundurbátadeildum
í heimahöfum og til þess að her-
taka kaupskip út um höf. Banda- I
ríkjamenn heimtuðu að fá að
smíða eins mörg 10 þús smálesta
beitiskip og Englendingar, og með
eins stórum og einsmörgum fall-
byssum. eir kváðust þurfa þess
með, því þeir þyrftu að hafa her-
i'lota bæði í Kyrrahafi og Atlants-
hafi, þó reyndar engum manni
detti í hug, að þeim muni lenda
í ófriði við Englendinga í At-
lantshafinu. Ennfremur komu
Engiendingar fram með tillögur
um smækkun vígskipa og tundur-
báta, fækkun fallbyssna o. s. frv.
Allar tilraunir til samkomulags
reyndust árangurslausar. Alt
strandaði á kröfum Bandaríkja-
manna um 10 þús. smál.skipin með
8 þumiungafallbyssum. Þau skip
eru beinlínis ætluð til þess að
berjast, en ekki til að verja kaup-
skip. Til þess eni þau of stór og
| dýr, auk þess geta þau verið lengi
íj arri heimahöfum, og eru því
hentug til hemaðar í Kyrrahaf-
inu. Enda héldu Japanar því fram
að þau væri beinlínis stíluð gegn
þeim. Aftur sögðu Bandaríkja-
menn, að hin smáu beitiskip Jap-
ana væru smíðuð til þess, að eyði-
leggja verslunarflota Bandaríkj-
anna, ef ófrið bæri að höndum.
Englendingar reyndu á ýmsan
hátt að miðla málum, og fengu til
þess stuðninga Japana. Eins og
áður hefir verið skýrt frá hér í
blaðinu, er Japan í mikilli fjár-
þröng nú sem stendur, og vill
því komast hjá auknum kostnaði
til herskipasmíða, en ef Banda-
ríkin auka flota sinn, þykist Jap-
an þurfa að gera það líka. Að síð-
ustu eyðilögðu fulltrúar Banda-
ríkjamanna allar samningatilraun-
ir, með því að lýsa því yfir, að
Bandaríkin myndu smíða eins
mörg beitiskip og þeim sýndist.
Svo gætu hin stórveldin hagað
sér eins og þeim þóknaðist. Ráð-
stefnunni var slitið án þess nokk-
ur árangur næðist.
Hvað tekur nú við? spyrja
menn. Sennilega sama kapphlaup-
ið um herskipasmíðar og fyrir
heimsstyrjöldina. Bandaríkin hafa
nóg fé, og þau eru gagntekin af
stórveldishroka sem stendur. Það
má því varla búast við að þau slaki
til fyrst um sinn.
Aftur er ekki víst að Japanar
reyni að keppa við hin sjóveldin.
Þeir hugsa mest núna um Kína
og ástandið þar, og þeir þurfa
ekki að smíða herskip, þó þeim
lendi saman við Rússa eða Kín-
verja.
Englendingar munu halda áfram
að auka flota sinn, og eins sum-
ar enskar nýlendur. Og þá fyrst
og fremst Ástralía, sem á 4 her-
skip í smíðum nú sem stendur.
Ástralíumönnum stendur stuggur
af Japönum, og þessi flotaaukning
er beinlínis miðuð gegn þeim, því
aðra óvini er ekki að óttast á
þeim slóðum.
Bandaríkjamenn hafa líka mik-
ið um sig á öðrum sviðum. Þeir
hafa reynt eftir megni að fá fót-
festu í Mexíkó. Munu þeir eink-
um hafa gert það til þess að ná
völdum yfir hinum miklu olíu-
lindum, sem í landinu eru. Sum
smáríkin í Miðameríku eru orðin
gersamlega háð Bandaríkjunum,
og svo lítur út sem stjómin í
Washington vilji reyna að teygja
vald sitt suður fyrir Panama-
skurðinn. Sumum ríkjum Suður-
ameríku er farið að þykja nóg
um aðfarir Bandaríkjamanna.
Þeir halda ekki eins fast við
Monroekenninguna um að Evrópu-
rikin emgi ekki blanda sér í amer-
ísk mál, heldur virðast einnig
margir foringjar stjórnarflokks-
ins stefna að því, að allri Amer-
íku, frá Kanada suður að Eld-
landi, verði stjórnað frá „hvíta
húsinu“ í Washington.
Tóbakseinkasalan.
j
með viti hafa komið til hugar,
að engin töp yrðu á einkasölunni,
en það veit blaðið vel, að þessar
töpuðu skuldir eru smáræði eitt,
og væri fróðlegt að hafa skýrslur ;
um skuldatöp kaupmanna til
samanburðar.
Maontis fiuðmundsson
og föstu embættin á varðskip-
unum.
I Morgunblaðinu í gær var
grein um einkasölu ríkisins á tó-
baki, er það hinn venjulegi þvætt-
ingum um að einkasalan hafi
brugðist sem tekjulind, vörurnai
hafi orðið verri og' dýrari o. s.
frv. Alt þetta hefir verið marg-
hrakið hér í blaðinu og er því
ekki ástæða til þess að eyða um
það mörgum orðum.
Ailir vita að innflutningur á
tóbaki tvö síðustu árin áður en
einkasalan hófst var miklu meiri
en venja var til. Kaupmenn kept-
ust um að byrgja sig upp áður en
einkasalan tæki til starfa. í árs-
lok 1921 reyndust tóbaksbyrgðir
kaupmanna tálsvert á aðra miljón
króna að verðmæti, eða með öðr-
um orðum, fullkomlega heils árs
forði. Og allar þessar byrgðir
fengu þeir að selja, svo það var
ekki að undra þótt innflutningur
og sala Landsverslunar af tóbaki
yrði nokkru minni en venjulega
-tvö fyrstu árin, sem hún starfaði.
En innflutningurinn fór svo
vaxandi eins og við var að búast,
og tekjur ríkissjóðs að sama
skapi. Árið 1925, síðasta árið sem
einkasalan starfaði, gaf hún um
1.100,000 kr. í ríkissjóð. Það var
meira en nokkur hafði vonast eft-
ir — og þá var hún lögð niður!
Þegar tóbaksverslunin var gef-
in frjáls, jókst innflutningurinn
í svipinn, enda hafði einkasalan
þá nálega engar byrgðir fyrir-
liggjandi. Nú ætluðu margir að
græða á tóbaksverslun og flutt
var inn allskonar rusl, einkum
af vindlingum, og sjálfsagt hafa
margir innflytjendur orðið fyrir
stórkostlegum töpum, þó að ríkis-
sjóður hafi fengið tollinn greidd-
an.
Þessar ,,spekúlatiónir“ stóðu
ekki lengi, og nú er farið að
dofna yfir innflutningnum og þá
minka tekjur ríkissjóðs að sama
skapi og munu þó sennilega verða
meiri brögð að því næsta ár. Árið
1926 var innflutningurinn óeðli-
lega mikill. Bæði það ár og 1921
geta ekki komið til greina, ef gera
skal samanburð á einkasölunni og
kaupmannaverslun, eins og hér
hefir verið sýnt, giltu þar sér-
stakar ástæður, sem voru þess
valdandi að tóbaksinnflutningur
og tekjur ríkisins af honum var
óeðlilega mikill. Það eru fyrst
1927 og 1928, sem taka má til
samanburðar.
Um önnur atriði í greininni
þarf ekki að fjölyrða. Dylgjur um
að Landsverslunin hafi haft slæm-
ar vörur, eru ekki svara verðar.
Allir vita að þær eru ósannar.
Einkasalan hafði nægilegt af
góðum vörum og ekki hafa þær
batnað síðan verslunin varð
frjáls.
Þá fárast Mbl. yfir því að
Landsverslun eigi enn eftir skuld-
ir óinnheimtar fyrir nokkur þús.
kr. Það mun víst engum manni
Magnús Guðmundsson á víst
ekki sjö dagana sæla um þessar
mundir hjá ísl. togaraeigendun-
um. Þeir hafa nú svipaða skoðun
á M. G. eins og harðlyndir bænd-
ur fyr á tímum á smala, sem
týndi öllum ánum í ,,hjásetunni“
í þoku einhverja nóttina.
Greinar þær, sem Mbl. og fylgi-
blöð þess hafa flutt um embætta-
málið á ísl. varðskipunum, sum-
ar beint eftir M. G. og sumar
ritaðar eftir fyrirsögn hans, eru
harmakvein smalans sem mist
hefir allar ærnar og verður fyrir
þungum búsifjum hjá húsbænd-
unum.
Brot M. G. gagnvart húsbænd-
um sínum, togaraeigendum, er
heldur ekki neitt smáræði. Hann
hefir látið eyðileggjast í hönd-
um sínum þau þrjú áhugamál,
sem forráðamenn togaranna hafa
lagt mesta stund á að fá leyst
eftir sínum óskum í stjómartíð
hans. Þeir vildu fá her til að
berja á hjúum sínum. Það tókst
ekki og hugmyndin varð svo
óvinsæl, að íhaldsmenn minnast
aldrei óneyddir á það mál. Þeir
vildu fá að fela gróða ársins
1924 bak við 3 ára regluna. Það
mistókst líka. Loks vildu togara-
eigendur tryggja sér æfilangt
sömu starfsmenn á varðskipun-
um. M. G. kom með frv. á þingi
í fyrra til að tryggja þetta. Bæði
hann og J. Þ. beittu öllum kröft-
um til að koma frv. í gegn. Mót-
staðan gegn sumum fjarstæð-
ustu atriðunum var ákaflega
hörð. M. G. hlaut að vera ljóst,
eftir kosningaósigur sinn í vor,
að sennilegt væri, að Framsókn-
arflokkurinn léti næsta þing
taka málið til meðferðar. Samt
fór það svo, að M. G. flaut sof-
andi að feigðarósi. Hann lét líða
marga mánuði án þess að veita
embættin og hann fór úr em-
bættinu án þess að gera það.
Eftir á lætur hann eins og það
sé höfuðglæpur af mér að veita
ekki þessi embætti, sem hann
sjálfur hafði bai'ist fyrir að
stofna, en veitti ekki, þótt hann
gæti.
M. G. hlaut að vera mjög eft-
irminnileg þau rök, sem eg hafði
á þingi í fyrra flutt fram gegn
frv. um varðskipin, svo að síst
þurfti hann að búast við miskunn
frá mér gagnvart embættaflani
sínu. Eg benti á hve fjarstætt
væri að lögbinda nú 40—50
fasta starfsmenn hjá ríkinu með
æfilöngum samningi. Mikil fjár-
þröng væri sýnilega í vændum.
Enginn gæti sagt nú hver kaup-
geta landsmanna yrði í framtíð-
inni. Þá benti eg á hve hættu-
legt væri að láta „embættasvefn-
inn“ ná til yfirmanna varðskip-
anna. Erlendis eru ungir menn
hafðir í slíkum stöðum. Eftir
gömlum vana hér á landi myndu
skipstjórar og stýrimenn vera
látnir sitja í stöðum sínum, þótt
aldur, lasleiki og embættisöryggi
færðist yfir þá. En um leið væri
landhelgisgæslan gerð næsta lít-
ils virði, en kostnaður samur.
Að lokum lagði eg til, að komið
væri við stórfeldum sparnaði
með því að nota varðskipin sem
skólaskip fyrir tilvonandi stýri-
menn, og spara þannig meiri
hlutann af hásetunum. Hver há-
seti fær nú á 3. hundrað kr. í
kaup á mánuði á varðskipunum,
en námsmenn myndu aðeins hafa
fæði og vasapeninga. Þessi eini
liður gat sparað landinu yfir 20
þús. kr. árlega. Allir íhalds-
menn á þingi beittu sér á móti
öllum þessum tillögum til að
spara landinu fé og bæta skilyrð-
in um strandgæsluna. Því
heimskulegri var svefn M. G. að
skilja svo vont mál eftir til end-
anlegrar lausnar í höndum manns
sem hafði sannað á marga vegu
hversu taka mátti efni þetta
skynsamlegum tökum.
M. G. hefir í þessu efni talið
tvent athugavert við framkomu
mína á meðferð embætta á varð-
skipunum:
1. Að veita ekki embættin
strax.
2. Að láta skrásetja undir-
menn skipanna, þar sem tek-
ið sé fram í lögum frá 31.
maí 1927, að þeir skuli ekki
vera skrásettir.
Mjög undarlegt er að M. G.
skuli ekki sjá, að hann stendur
ákaflega illa að vígi um báðar
þessar aðfinslur. Hann hefir
nefnilega gert það hvorttveggja
sjálfur, sem honum finst eg hafa
vangert. Hann lét líða tvo mán-
uði án þess að veita embættin,
og hann lét líða á 3. mánuð, sem
skipverjar á Þór og Óðni voru
skrásettir, eftir að skrásetning,
að dómi íhaldsblaðanna, var orð-
in lögbrot. Ef í alvöru á að tala
um lögbrot og landsdóm í þessu
sambandi, þá verður M. G. á-
reiðanlega fyrsti maður, sem þai’f
að svara til saka í því efni, auk
annara eldri og meiri lögbrota,
sem á honum hvíla, eftir reglu
þeirri, er Mbl. vill innleiða.
Lögin um vai'ðskipin eru
tvenn. önnur gengu í gildi 31.
maí, hin 1. júlí s. 1. Að lögum
var skrásetning bönnuð eftir 31.
maí, en M. G. leyfði sér að virða
]?au fyrirmæli að vettugi, eins
og' sést á þessari yfirlýsingu út-
gerðarstjóra skipanna, hr. Ól.
Sveinssonar, frá 20. sept. þ. á.:
„Samkvæmt beiðni hins háa
ráðuneytis skal upplýst, að skip-
verjar á varðskipinu „Þór“ voru
afskráðir á Siglufirði 5. ág. þ. á.
og skipverjar á „Óðni“ voru af-
skráðir í Reykjavík 24. ág. þ. á.
— Hinn 13. þ. m. var aftur
skráð á „Óðinn“ og á „Þór“ hinn
15. s. m.“.
M. G. hefir haldið fram í MbL,
að hann hefði ekki getað látið af-
skrá skipverja af því skipin hefðu
verið fyrir norðan. En af vitnis-
burði hr. ó. S. sést, að afskrán-
ing á öðru skipinu fór fram á
Siglufirði. Auk þess komu bæði
skipin margoft til Reykjavíkur
frá 31. maí til loka ág., er M.
G. lét af stjóm. í öðru lagi hefir
M. G. látið sem hann vissi ekki,
að hásetarnir voru að dómi hans
sjálfs í Mbl. ólöglega skrásettii'
allan júní, allan júlí og nokkuð
af ágúst. M. G. hefir ennfremur
haldið fram, í Mbl., að hann hafi
ekki getað veitt embættin af því
Framh. á 4. síðu.