Tíminn - 10.03.1928, Blaðsíða 1

(öfaíbfcri
oft af§rct6sluma6ur © í m a n s er
Hjnnoei g 0 r s t e i n s bó 11 i r,
5dfmban6sljúsinu, SeYfjaDÍf.
2^.fgrcx6öía
C i m a n s er í Samban&sþúsínu.
©ptn öaglega 9—\2 f. I}.
5tmi 496.
XIL ftr.
Reykjavík, 10. mars 1928.
Réttarvernd
samvinnufélaga
Meðal þeirra mála, er nú liggja
fyrir Alþingi, er frumv. ríkis-
stjórnarinnar um vernd atvinnu-
fyrirtækja gegn óréttmætum
prentuðum ummælum. Er efní
frumv. í tveim liðum. I fyrsta
lagi, að hlutafélög, samlagsfélög.
samvinnufélög og fyrirtæki rekin
af því opinbera skuli njóta sömu
réttarvemdar sem einstakir at-
vinnurekendur, gegn óréttmætum,
prentuðum ummælum. 1 öðru lagi
að bætur dæmdar þeim, er telja
sér unninn skaða með slíkum
ummælum, skuli miðast við fyrir-
fram sannað tjón.
í greinargerð frumvarpsins
segir, að með því sé ætlast til að
skorið verði úr tveimur vafaatrið-
um í hugsun manna og réttarfari
í landinu. Eru vafaatriði þessi
risin af gagnstríðandi dómum,
sem fallið hafa fyrir dómstólum
land'sins og sem nánar verður vik-
ið að hér á eftir. — Ekki er farið
fram á neina sérvemd, heldur
aðeins sömu vemd til handa
nefndum félögum, eins og nú
njóta fyrirtæki einstakra manna.
Samt sem áður hafa orðið hörð
átök í Ed. um mál þetta milli
dómsmálaráðherrans og J. Þorl.
Undir forustu hins síðamefnda
hafa Ihaldsmenn í deildinni fylkt
sér einhuga gegn því, að með
lögum yrði skorið úr alvarlegum
vafa um þetta efni.
II.
Núverandi dómsmálaráðherra
bar fram á þinginu í fyrra frv.
sama efnis, en því var stungið
undir stól af Ihaldsvaldi þingsins.
Tildrög málsins mun mega rekja
til þriggja gagnstríðandi dóma,
er fallið hafa fyrir undirrétti
Rvíkur og hæstarétti í málum,
þar sem krafist var skaðabóta
fyrir traustsspjöll af völdum
prentaðra ummæla.
Fyrsta málið, sem hér um ræð-
ir, reis út af flugriti Björris
Kristjánssonar, „Verslunarólag-
ið“. Ritið var ákaflega svæsin á-
rás á Sambandið og kaupfélögin.
Til dæmis var því haldið fram í
ritinu, sem ætla mætti að væri,
eitt út af fyrir sig, nægilega
sterkur grundvöllur undir skaða-
Iwtadóm, að ábyrgðir Sambands-
ins og deilda þess væru lítilsvirði
fyrir láns'stofnanir. Þetta var
vitanlega beint til þess fallið að
hnekkja lánstrausti félaganna hjá
lánardrotnum þeirra. I öðru lagi
var þvi haldið fram, að það væri
fjárhagslega stórháskalegt að
vera í félögunum. Var það á
sama hátt traustspillandi gagn-
vart viðskiftamönnunum. I þriðja
lagi voru starfsaðferðir Sam-
bandsins tortrygðar, vörusala
þess og innkaup ófrægð, viðskifti
þess við Landsverslun bendluð
við fals. — Loks voru forstöðu-
mönnunum bornir á brýn hinir
verstu stjómmálaklækir og und-
irhyggja gagnvart landi og þjóð.
Voru þeir taldir hafa lagt kapp á
að fjötra bændur í skuldum og
ábyrgðum, til þess að tryggja
sjálfum sér völd og góðar stöð-
ur. Pétri Jónssyni á Gautlöndum
var brugðið um, að hann hefði
borið fram korneinkasölufrumv.
undir fölsku yfirskyni, til þess
að skapa Sambandinu ótakmarkað
lánstraust hjá Landsverslun o.
s. fi*v. 0. s. frv. — 1 stuttu máli
sagt, var í ritinu haldið fram öll-
um hugsanlegum svívirðingum og
traustspjöllum um þessar versl-
unarstofnanir bænda, sem ætla
mætti að gætu á freklegasta hátt
svert þær og spilt trausti þeirr-i
í augum lánardrotna þeirra og
almennings í landinu. Enda var
tilganginum lýst í ritinu, en hann
var sá, að ganga af Sambandinu
og kaupfélögunum dauðum.
Fyrir þetta verk var Björn
Iíristjánsson algerlega sýknaður
fyrir undirrétti en dæmdur í lít-
ilsháítar meiðyrðasekt fyrir
hæsturétti!
Fyrverandi ritstjóri Tímans,
Tr. Þórhallsson núverandi for-
sætisráðherra, lét eitt sinn orð
falla á þá leið í blaði sínu um
Sigurð Sigurðsson frá Kálfafelli,
að hann myndi ekki vera vel til
þess fallinn, að veita kaupfélagi
forstöðu. Sig. Sig. taldi trausti
sínu spilt og heimtaði skaðabæt-
ur. Sami undirréttur, sem sýkn-
aði B. Kr., komst að þeirri nið-
urstöðu, að Sig. Sig. bæru 2000
kr. í skaðabætur fyrir þessa til-
gátu ritstj. Tímans. En hæstirétt-
ur komst að gagnstæðri niðm>
stöðu og feldi skaðabæturnar
niður.
Fyrir nokkru kom það fyrir,
að kaupmaður einn lét að vetri
til reka markaðshross norðan úr j
landi til útskipunar í Reykjavík. |
Risu af því blaðaskrif bygð á !
dýravemdunarástæðum, en jukust
orð af orði. Kaupmaður taldi at-
vinnutrausti sínu spilt og höfðaði
skaðabótamál á hendur ritstjóra
Tímans, sem hafði birt skrif
þau, er átalin voru. Undir rekstri
málsins sannaðist, að hrossaversl-
un nefnds kaupmanns hafði ekki
rýmað að tiltölu meira en ann-
ara aðila, þrátt fyrir hin um-
stefndu skrif. I öðru lagi hafði
hrossaverslun reynst óarðvænleg
yfirleitt. Það sannaðist því fylli-
lega, að kaupmaðurinn hafði ekki
biðið neitt tjón á hrossaverslun
vegna umræddra blaðaskrifa. En
fyrnefndir dómstólar töldu ekki
ósennilegt, að maðurinn hefði
kunnað að bíða tjón í öðrum
greinum verslunarreksturs síns,
til dæmis að taka sölu mjölpoka
0. þ. h. — Undirréttur Rvíkur
dæmdi því kaupmanninum 25
þús. kr. skaðabætur en hæsti-
réttur færði skaðabæturnar niður
í 5 þús. krónur.
Yfirlitið verður í stuttu máli
sem hér segir: í engu af málun-
um munu dómstólarnir hafa tal-
ið, að skaði væri sannaður. Und-
irréttur dæmir þeim Sig. Sig. og
kaupmanninum skaðabætur en
Sambandinu ekki. Hæstiréttur
dæmir kaupmanninum skaðabæt-
ur, fellir niður skaðabætur Sig.
Sig. og dæmir Sambandinu engar
skaðabætui’.
Hin opinbera skýring á þessum
gagnstríðandi niðurstöðum dóm-
stólanna hlýtur að vera annað-
tveggja:
1. Að dómstólamir hafi árið
1924, þegar dómur féll í skaða-
bótamáli Sambandsins, litið svo á,
að ekki bæri að dæma skaðabæt-
ur nema skaðinn væri fyrirfram
sannaður 0g að sömu dómstólar
hafi síðar, þegar dómar féllu í
málum þeirra Sig. Sig. og kaup-
mannsins, verið búnir að
skifta um skoðun og talið
að skaðabætur gætu orðið dæmd-
ar þó skaðinn væri ekki fyrir-
fram sannaður.
2. Að dómstólamir hafi ekki
skift um skoðun,' heldur líti að-
eins þannig á, að opinber, traust-
spillandi „kritik“ eigi ekki að
varða skaðabótum, þegar Sam-
vinnufélög eiga hlut að máli; með
öðrum orðum að slík félög njóti
ekki, að lögum, sömu vemdar
gagnvart prentuðum ummælum
eins og atvinnufyrirtæki ein-
stakra manna.
III.
Minni hluti allsherjam. Ed.,
J. Þorl., hefir um þetta mál feng-
ið umsögn lagadeildar háskólans
og lagt fyrir þingið. Undir um-
ræðunum benti dómsmálaráðherr-
ann á, að prófessorar háskólans
yrðu ekki álitnir dómbærir um
þennan ágreining, með því að
þeir væm riðnir við hina gagn-
stríðandi dórna, sem ágreiningur
þessi er risinn af. Spurði hann
bæjarfógetann í Reykjavík, Jóh.
Jóh. þm. Seyðfirðinga, hvort það
væri ekki rétt, sem orð léki á,
að Einar Amórsson prófessor
i.efði, í forföllum og embættis-
önnum hans sjálfs, undirbúið
dómana í máli Sambandsins og
Sig. Sig. frá Kálfafelli, sem stríða
beint hvor gegn öðram. Kvað Jóh.
Jóh. örðugt að muna slíkt, en þó
myndi það rétt vera. Sjálfur bæri
hann vitanlega ábyrgð á dómun-
um. — Þeir prófessorarair Magn.
Jónsson og Ól. Lárasson áttu sæti
í hæstarétti er umrædd mál voru
þar til meðferðar.
Röksemdaleiðsla lagadeildar-
innar er ærið kynleg. Brestur héi
rúm til þess að kryfja hana til
hlítar. Þar segir meðal annars:
„Að samkv. núgildandi lögum
njóti félög sömu lögvemdar og
einstaklingar“.
Að sjaldan sé unt að færa
„fulla sönnun“ á, að tjón hafi
orðið af óréttmætum prentuðum
ummælum og sé þá um þrjár
leiðir að velja:
1. Dæma bætur ávalt, er um-
mælunum er svo háttað, að þau
gætu hafa valdið tjóni.
2. Dæma betur aðeins fyrir
tjón, er sannað verði.
3. „Heimta ekki fulla sönnun
á tjónið, en dæma bætur, ef líkur
eru færðar á, að tjón hafi orðið“.
„Síðast nefndu regluna telur
deildin vera reglu gildandi ís-
lenskra laga“. — „Að færa sönn-
ur“, segir deildin, „mundi væntan-
lega*) um þessi efni verða skilið
svo af dómstólunum, að líkur
nægðu 0. s. frv.“.
Út frá þessari röksemdaleiðslu
kemst lagadeildin að þeirri niður-
stöðu að ekki orki tvímælis í
þessu efni 0g sé því ekki þörf sér-
stakra lagaákvæða!
.Af framangreindum staðreynd-
um annarsvegar og af þessum
lögskýringum lagadeildarinnar
hinsvegar rísa æpandi spurningar
1 réttarmeðvitund almennings í
landinu.
I fyrsta lagi er það bert, að
hæstiréttur hefir ekki talið að
„líkur nægðu“, þegar hann feldi
dóm í máli Sambandsins gegn B.
Kr.
í öðrulagi er það jafnljóst, að
sami réttur hefir talið að „líkur
nægðu“, þegar hann feldi dóm í
máli Garðars Gíslasonar gegn rit-
stjóra Tímans.
*) Leturbreytingin blaösins. Ritstj.
Rísa þá þessar spumingar:
Ilafði hæstiréttur skift um réttar-
fars-„prinsíp“ ? Eða njóta sam-
vinnufyrirtæki ekki sömu lög-
verndar og einstakir atvinnurek-
endur? Af svari lagadeildar verð-
ur ráðin hin fyrri skýring. Er þá
ljóst að réttarfarsgrundvöllurinn
er á reiki í þessu efni.
Hvor sem er hin rétta skýring
á þessum gagnstríðandi niður-
stöðum í réttarfari í landinu,
krefst almenningur þess,
að með lögum verði trygt, að
réttarfarsgrundvöllurinn í þessu
efni verði ávalt sá sami og
að með lögum verði tekin af
tvímæli um það, að samvinnufé-
lög og landsfyrirtæki njóti sömu
réttarverndar eins og atvinnu-
fyrirtæki einstakra manna.
Fyrir því mun lögum þeim, er
þingið setur, nú um þessi efni,
verða fagnað af alþjóð manna.
Utan úr heimi.
Flotamál Bandaríkjamia.
Tvenskonar fregnir af málefn-
um Bandaríkjamanna hafa eink-
um vakið athygli heimsins að
undanf örnu: Annarsvegar vax-
andi atvinnuleysi þar í landi;
hinsvegar ráðagerðir Bandaríkja-
manna um stórkostlega aukningu
herflota síns á næstu árum. Hafa
þeir í ráðagerð, að koma upp á
næstu sex árum fimtán 10.000
tonna bryndrekum með tilsvar-
andi loftflota fyrir samtals 1.100
miljónir króna.
Bandaríkln eru gagnauðugt
land. Ibúamir eru á 2. hundrað
miljónir að tölu. Framskriður
störiðjunnar hefir verið bráðari
þar en í nokkra öðra landi, upp-
fundingar og vélasmíði tröllaukn-
ara þar en annarsstaðar. Eigi að
síður virðast verkefnin hafa vaxið
í hlutfalli við iðjuframfarimar,
Nú fyrst er það, að fregnir berast
um atvinnukreppu og er um kent
hinum stórstígu framförum í gerð
vinnusparandi véla. Virðist af því
mega ,ráða að tími óheftra upp-
gripa þar í landi sé brátt að þrot-
um kominn og að þjóðin eigi nú
framundan samskonar örðugleika
í atvinnumálum eins 0g feðra-
þjóðir hennar austan Atlantshafs-
ins.
Á öðra leiti er vaxandi her-
gagnasmíði þjóðarinnar. Hefir
það verið óbrigðul háttur þeirra
þjóða, sem hafa fundið að sér
kreppa heima fyrir, að styrkja að-
stöðu sína til útrásar, til þess að
geta klófest auðsuppsprettur ann-
ara landa. Með þeim hætti hafa
Englendingar orðið drotnar á
heimshöfunum og grandvallað ríki
sitt í öilum álfum jarðar. Skæð-
ustu og þróttmestu keppinautar
þeirra eru Bandaríkjamenn. Enda
hafa ráðagerðir þeirra vakið mik-
ið umtal beggja megin hafsins um
að til sundurþykkju og ófriðar
muni draga milli þessara þjóða.
Ýmsir fremstu stjómmálamenn
og voldugustu blöð beggja þjóða
leitast við að þagga niður þessar
raddir. Má þar til telja utanríkis-
ráðherra Breta Chamberlain.
Mestur hvatamaður flotaaukn-
ingarinnar og ófriðarumtalsins
hefir vérið amerískur sjóliðsfor-
ingi að nafni Plunkett. Sætir hann
miklum ákúruum blaðanna þar í
landi. Eitt af merkari blöðum
Breta getur þess til um Plunkett
14. blað.
aðmírál að umtal hans um stærri
flota sé ekki sprottið af því að
hann sé fýsandi ófriðar, heldur
tali hann um hugsanlega styrjöld,
af því að hann vilji fá stærri
flota.
Þannig leitast þjóðimar við að
bera farg á eld þann er logar
undir niðri í öllu skipulagi og
samskiftum manna. Umræddav
þjóðir hugga sig við, að flotaaukn-
i ingin sé ekki gerð með ófrið við
Breta fyrir augum, heldur aðeins
til að auka flotann. En mundi ekki
verkefni hans verða það, að styðja
opna og vaxandi samkepni Banda-
ríkjanna á höfum og siglingaleið-
um. Og hverjum er þá fyrst að
mæta öðrum en Bretum? Báðar
þjóðir virðast óttast tilhugsun
um styrjöld. Áðumefnt blað
Breta lætur í Ijós þá skoðun, að
ófriður við Bandaríkin mundi liða
sundur gjövalt hið breska ríki.
Að óbreyttu skipulagi þjóðríkj-
anna og hugarfari manna vofir
yfir þjóðunum sífelt hin skelfilega
ófriðarhætta. Með Fjalh’æðuna á
vörunum, hvarflandi milli vonar
og ótta, auka þjóðarnir hervamir
sínar og smíða hverja hamfara-
og drápsvélina annari skæðari.
---o----
Á víðavangi.
thaldsmenn og ríkissjóður.
J. Þorl. lætur blöð sín hamast
gegn tillögum stjómarinnar um
auknar tekjur ríkissjóðs. Minnist
hann lítt ársins 1924, þegar
Framsóknarmenn fengu honum
fjárlög, sem gáfu margra miljóna
kr. tekjuafgang. Fjárhagur ríkis-
sjóðs er J. Þorl. aðeins pólitískt
vopn, eins og ljóslega hefir verið
sýnt áður hér í blaðinu. Þegar
hann er sjálfur fjármálaráðherra
sér hann ekki annað en ríkisfjár-
haginn. En þegar andstæðingar
hans fara með fjárstjóm eru
tekjuhallafjárlög að hans dómi
hæfileg refsing á andstæðinga-
stjórn! Þannig hefir J. Þorl. mark
að stefnu flokks síns gagnvart
fjármálum ríkisins. Og verður nú
fróðlegt að sjá hversu liðsmönn-
um hans tekst að fylgja stefnu
hans um tekjuhallalaus fjárlög
jafnframt því, sem þeir heimta
fjárframlög til kjördæma sinna.
Ef til vill skilst þeim, að Fram-
sóknarstjómin og flokkur hennar
munu ekki, fremur en aðrir, sjá
sér fært að: taka af því,' sem ekki
er til, jafnvel þó um sé að ræða
nauðsynlegar framkvæmdir.
Framrétta höndin.
Ritstj. Varðar gerist í 9. tbl.
ákaflega stórorður og illorður út
af undirtektum Tímans við óburði
þeim, er Ihaldsmenn í Ed. hafa
ungan út og kalla „frv. til laga
um atvinnur ek strarlán‘ ‘. Lætur
hann svo um mælt að Tíminn
„dirfist að slá á hendina“, sem
þar sé framrétt til hjálpar og við-
reisnar bændum! Telur hann að
„eðli þrælablóðs og böðulslund-
ar“ ritstjóra Tímans leiti sér
svölunar í andmælum gegn
þessu frumvai’pi íhaldsins! Um
„framréttu hendina“ er það að
segja, að hún er ekki með öllu
ókunn bændum. Sama höndin var
rétt fram árið 1922. Þá sendu þeir
B. Ki’. og félagar hans út níðrit
um samvinnufélög bænda og Sam-
bandið. Ritið var gert og sent