Tíminn - 26.05.1928, Blaðsíða 1

(öfaibtetí
og afijiei&élumaður Ciraans er
JliinnpeÍQ Jporsleínsöótiir,
Síffrtbanö&ljástnu, íkyfyaÁt.
2&faze&&ta
C i m a n s er v Sambatíbfi^óSinu.
©^in öaglega 9—(2 f. 4»
Simi '©6.
XII. ár.
Reykjavík, 26. mai 1928.
26. blað.
Mentamál
Nl.
Ungmennafræðsla í Reykjavík.
Það er alkunna að gagnfræða-
deild Mentaskólans hér er nú lít- !
ið annað en unglingaskóli fyrir
Reykjavík. Þó fullnægir hún
hvergi nærri alþýðufræðsluþörf
bæjarbúa. 1 höfuðstaðnum býr
nú 14 þjóðarinnar. Er óhjá-
kvæmilegt að sjá þeim fjölda fyr- !
ir viðunanlegri almennri mentun, !
bæði til að draga úr aðsókninni |
að Mentaskólanum og hafa eitt-
hvað að bjóða þeim, sem ekki
komast þangað eða eru vel falln- :
ir til náms þar. Fyrverandi stjórn j
bar fram fruravarp um samskóla
í Reykjavík. Einn meginágalli
þess frv. var sá, að það skólahald,
sem þar var farið fram á, hefði
orðið altof dýrt fyrir ríkið, og
skólanum hefði verið gert hærra
undir höfði en svipuðum skólinn
úti í sveitum landsins.
Fyrir atbeina núverandi stjórn-
ar samþykti þingið í vetur lög
um ungmennaskóla í Rvík. Verð-
ur það tveggja ára skóli, 7 mán.
á ári, með bóklegu og verklegu
námi og nokkuð frjálsu vali milh
námsgreina. Mentastofnun þessi
verður ríkinu ekki dýr, a. m. k. j
fyrst um sinn. Skipaðir verða j
einungis tveir fastir starfsmenn, j
skólastjóri og 1 kennari auk hans, j
sem njóta sömu launakjara og j
forstöðumaður og kennarar j
Kennaraskólans. Að öðru leyti !
verður tímakensla látin nægja.
Nemendur greiða kenslugjöld, en
ríkissjóður og Reykjavíkurbær
leggja fram 1500 kr. hvor fyrir
hverja 20 nemendur.
Ekki er gert ráð fyrir að
byggja sérstaklega yfir þennan
skóla á næstu árum. Verður
kensla að líkindum látin fara
fram í skólahúsum ríkisins hér í
bænum, t. d. mentaskólahúsinu,
seinni hluta dags.
Sundhöllin. Sundhallarmálið
hefir áður verið til umræðu á Al-
þingi og var orðið allvel undir-
búið. Jónas Jónsson núv. dóms-
málaráðherra fiutti það fyrsta
sinn sem hann átti sæti á þingi,
og síðan hefir því stöðugt vaxið
fylgi. Laugarnar við Reykjavík
eru ómetanlegar bæjarbúum og
. raunar allri þjóðinni. Nú sem
stendur er sundþró í sambandi
við þær, en bæði er hún of lítil
og ófullkomin og bænum of fjar-
læg, til þess að almenningur geti
notið þess heilnæmis, sem böð
hafa í för með sér. Aðrar þjóðir,
t. d. Norðmenn, sem ekki eru svo
lánssamar að eiga heitar upp-
sprettur, verja of fjár til að
byggja sundhallir. Hér leggur
náttúran sjálf fram heita vatnið.
Það er nú ákveðið, að nokkur
stórhýsi, sem annaðhvort er ver-
ið að byggja eða verða bygð á
næstunni, verði hituð með vatni
úr laugunum. Verða það fyrst
og fremst landspítalinn, bama-
skólinn nýi og stúdentagarðurinn.
Þó að laugavatnið sé notað til
þessarar hitunar, verður það, að
henni lokinni, nógu heitt í sund-
laugina. Með því að leiða það
þangað,, fæst vatn í sundhöllina
með sama sem engum kostnaði og
jarðhitinn er notaður til hins ítr-
asta.
Sennilega gæti sundhöllin orðið
mikið gróðafyrirtæki. En eigi er
ætlunin að reka hana á þann hátt.
Aðgangseyrir verður hafður svo
lágur, að allur almenningur eigi
kost á að njóta hinna heilnæmu
baða og iðka hina hollu og nauð-
synlegu íþrótt, sundið. Enginn
vafi er á því, að þessi ráðstöfun
muni bæta að miklum mun heilsu-
far höfuðstaðarbúa, og stuðla að
auknu hreinlæti. Og þess er líka
að gæta, að hundruð námsmanna
utan úr sveitum landsins dvelja í
bænum vetrarlangt, og mundu
njóta sömu aðstöðu og bæjarbúar.
Eiga margir þeirra við þröngan
kost og léleg húsakynni að búa og
því engin vanþörf á, að þeim gef-
sit kostur á að iðka holla íþrótt
og styrkja líkamskrafta sína.
Samkvæmt lögunum frá síðasta
þingi er stjóminni heimilt að
verja úr ríkissjóði alt að 100 þús.
kr. til sundhallarinnar gegn jafn-
háu framlagi frá Reykjavíkurbæ,
enda leggi bærinn til lóðina
ókeypis, ásamt heita vatninu úr
barnaskólanum. Jafnframt tókst
að hækka styrkinn til sundlauga
úti um land, svo að hann nemur
nú helmingi stofnkostnaðar. Hefir
þingið með afgreiðslu þessa máls
hafist handa til að taka jarðhit-
ann í þjónustu sundíþróttarinnar
um land alt.
íþróttamenn í Rvík hafa mik-
inn áhuga á máhnu, og það hefir
einnig fengið góðar undirtektir í
bæjarstjóm. Ef alt gengur að ósk-
um, verður sundhöllin fullbúin
1930. Er það og víst, að fátt gæti
þjóðin sýnt þeim erlendu mönn-
um, er hingað koma á því ári, er
meir lofaði íslenska menningu.
Friðun Þingvalla. Þó að friðun
Þingvalla, geti eigi beinlínis tal-
ist til mentamála, er hún eigi að
síður mikið menningarmál og því
Alþingi, sem gæfu bar til að sam-
þykkja hana til ævarandi heiðurs.
Má með fullum rétti segja, að þó
að það þing hefði ekkert annað
unnið, ætti það skilið, að þess yrði
hlýlega minst, svo lengi sem ís-
lenskt þjóðemi er uppi. Meðferð
hins fornhelga þingstaðar hefir
verið slík, að þjóðarvanvirða er
að. Landinu hefir verið stórspilt
með hestatraðki og umferð. Hús
hafa verið bygð, sem illa hæfa
fegurð og helgi staðarins. Vegur-
! inn eftir Almannagjá hefir breytt
úthti hennar. Yfir öxará er
smekklaus og klunnaleg brú, og
I fallegur foss í ánni var eyðilagð-
i ur með sprengingum, þegar hún
var gei-ð. Skógurinn er nú svipur
1 hjá sjón, borinn saman við þann,
sem áður var. Án sérstakrar lög-
' gjafar, hefði hætta vofað yfir,
i að stofnað yrði á Þingvehi til
i ýmsra mannvirkja, sem rænt
! hefðu staðinn ahri helgi.
| Samkv. lögum síðasta þings
! verða þingvellir alfriðaðir frá árs-
j byrjun 1930. Sauðfjáreign verður
j eigi leyfð á hinu friðlýsta svæði
I og alt jarðrask bannað héðan í
! frá. Með girðingu eða öðrum
i hindrunum verður það varið fyrir
! hverskonar ágangi. — Þriggja
manna nefnd, ólaunuð, valin með
hlutfallskosningu af sameinuðu
Alþingi hefir á hendi yfir-
stjórn hins friðaða svæðis, og sér
um verndun þess.
embættisprófs, verið mörgum
áhyggjuefni.
En víst er það, að engin þjóð
getur verið betri vopnum búin í
baráttu sinni fyrir lífi og þroska
en góðri og gagnlegri mentun.
Smáþjóðum ríður á því öðrum
fremur að hver borgari sé lið-
tækur.
Þeir menn, sem nú hafa völdin
í landinu vilja gera sitt ítrasta
til að vernda og efla menningu
þjóðarinnar. Þeir vilja gera hverj-
um manni í landinu mögulegt að
njóta þess besta, sem forn menn-
ing og ný hefir að bjóða. Þeir sjá
ekkert réttlæti í því að íslensk
böm gjaldi ættemis síns, heimil-
is eða efnaskorts vandamanna
sinna, ef þau á annað borð leita
manndóms og andlegs þroska.
Almenn mentun er skilyrði til
þess, að íslendingar geti eignast
valinn mann í hverju rúmi.
Utan úrheimi.
Nú standa fyrir dyrum margs-
konar umbætur og breytingar á
skólafyrirkomulagi þjóðarinnar.
Sveitir og bæir þarfnast hollra
og hentugra alþýðuskóla. Hins-
vegar hefir nemendavalið í menta-
skólanum hér og fjöldi þeirra
manna, s em fram halda til
Skjólstæðingar stórveldamuu
Það mætti í fljótu bragði vekja
undrun, hve fljót stórveldin í
Evrópu hafa löngum verið á sér
að hlaupa undir bagga með iha
stæðum smáríkjum í álfunni og
jafnvel ríkjum í öðrum heimsálf-
um. Tugum og hundruðum milj.
saman hafa peningarnir streymt
frá Englandi, Frakklandi og
Þýskalandi í fyrirtæki fjarlægra
þjóða austur í Asíu og suður í
Afríku. Og stórveldin hafa kept
um það hvert við annað að fá að
„vernda“ lítilsigldar smáþjóðir,
einkum, ef þær bjuggu í stóru og
lítt numdu landi.
Hvað veldur slíku örlæti og um-
hyggju hinna voldugu ríkja?
Mundi það vera vinarhugurinn og
fómfýsin ein? Slíkt mætti furðu-
legt heita, enda fer því fjarri.
Þjóðimar, sem nú ráða heimin-
um, búa flestar í vel ræktuðum
og þéttbýlum löndum. Þar er svo
að segja hver auðsuppspretta full-
notuð. Þjóðimar vaxa, og löndin
verða þeim of lítil. Þegar ræktan-
legt land er á þrotum eða ekki
þykir svara kostnaði að brjóta
það, fer meira og meira af vinnu-
afli þjóðanna til þess að vinna úr
hráefnum. En framleiðslan krefst
aukins markaðar og nýrrar upp-
sprettu hráefna.
1 öðrum heimsálfum búa fátæk-
ar og lítt mentar þjóðir í óyrkt-
um löndum. Löndin eru þeim
ofurefli. Þær megna ekki að brjóta
land til ræktunar, starfrækja
námur, leggja jámbrautir eða
síma, eða hagnýta sér að fullu
sína eigin framleiðslu.
Þá koma hin auðugu stórveldi
til sögunnar. Erindrekar þeirra
koma til smáþjóðanná með fullar
liendur fjár. Þeir bjóðast til að
leggja vegi um löndin og leggja
fé í atvinnufyrirtækin. En endir-
inn verður jafnan sá, að sú þjóð,
sem féð leggur fram, fær yfirráð
yfir auðsuppsprettum skjólstæð-
ins síns, fær frá honum hráefni
til iðnaðarins heima fyrir og vinn-
ur jafnframt nýjan markað í
hinu fjarlæga landi.
En víðast reynist svo, að auð-
urinn er ekki einungis vald þess,
sem gera skal, þ. e. mátturinn til
verklegra framkvæmda. Löngum
fer svo, að fjármagnið ræður
mestu um athafnir þjóðarinnar.
Það drotnar yfir sannfæringu
margra manna og afstöðu til opin-
berra mála.
Því hefir oftast farið svo, að
þær þjóðir í öðmm heimsálfum,
sem leyft hafa innrás erlends
fjármagns og erlendra fyrirtækja,
hafa að lokum orðið „vernd ur-
um“ sínum að bráð.
Dæmi Egypta er enn í fersku
minni. Bretar eiga miklar eignii’
þar í landi. Þar er nú svo ástatt,
að egypska þingið þorir ekki að
samþykkja lög um málefni þjóð-
arinnar af ótta við bresku stjóm-
ina.
Þegar slíkum atburðum er
gaumur gefinn, er skiljarilegur
áhugi stórveldanna að „vernda“
smáþjóðimar og veita auði sínum
inn í lönd þeirra. Og þau hafa
ekki hug á smáþjóðunum einum.
Kínverjar eru fjölmennasta þjóð
heimsins. Þar úir og grúir af
fyrirtækjum Evrópumanna í
hverri hafnarborg — og þar koma
Japanar líka til skjalanna. og setj-
ast að frændum sínum. Kína er
að vísu fullnumið land, en þar er
ótæmandi markaður, og mótstaða
þjóðarinnar hefir hingað til verið
lítil. Eftir síðustu fregnum, sækja
Japanar nú fast, að fá rétt til að
„vernda“ nokkurn hluta Kína-
veldis. Má vel vera, að Kínverjum
verði nauðugur einn kostur að
þiggja þann greiða.
Til beggja handa
1.
Ásgeir Pétursson hefir nýlega
gengið á tal við Mbl. og látið það
hafa eftir sér meira af fljótfæm- ’
islegum og óviðurkvæmilegum
ummælum um síldareinkasöluna,
en ætla mætti að nýkjörinn '
stjórnarnefndarmaður einkasöl- !
unnar léti sér um munn fara. — '
Aðalefni ummælanna er á þá leið, |
að opinberar ráðstafanir viðkom- .
andi veiði, sölu og vinslu sfldar- :
innar komi að engu haldi. Hið '
eina, sem máli skifti, sé það, að ;
þeir sem vinna við síldveiðamar,
geti unnið fyrir nógu lágt kaup |
helst verið „matvinnungar eða vel
það“, eins og hann telur, að
norskir síldveiðamenn séu! — Nú
er það hvorttveggja, að slíkar
bjargráðakröfur til handa at-
vinnuveginum eru óframbærileg-
ar, enda óhugsandi meðan saman
fara síldveiðitími og hábjarg-
ræðistími þess fólks, er að veið-
inni vinnur, en lítið er um vetrar-
atvinnu.
Annars virðist ekki, að um-
mæli Á. P. séu bygð á skynsam-
legri athugun þeirrar reynslu,
sem fyrir liggur í síldarsölumál-
inu. tJtgerðarmenn og sfldarkaup-
menn hafa frá öndverðu rekið hið
glæfralegasta teningskast með
þessa vöru. Árið 1919 áttu út-
gerðarmenn kost á að fá fast að
100 kr. fyrir hverja tunnu sfldar,
en þeir spentu bogann uns hann
brast, hrun kom í markaðinn og
síldin grotnaði niður verðlaus hér
heima og erlendis og var sumu
af henni að lokum með æmum
kostnaði, skilað aftur í hafið!
Samskonar dæmi gætu varla hafa
gerst annarstaðar, nema þar sem
gullæðið hefir gert menn viti sínu
fjær. Næstu ár keptu síldarkaup-
menn sín á milli í ofboðshræðslu
og unnu hver öðrum, og útvegin-
um yfirleitt, hirni mesta skaða.
Hvergi hefir hin frjélsa sam-
kepni verið rekin jafnvitleysislega
og í síldarútvegsmálum, enda
hvergi með jafnömurlegum af-
leiðingum. Er einsætt að atvinnu-
vegurinn á ekki viðreisnarvon í
höndum slíkra manna, jafnvel þó
hann væri með öllu laus við álög-
ur opinberra gjalda og þeir, sem
að síldveiðum ynnu, gerðust „mat-
vinnungar, eða vel það“. — Sjálf-
ur hefir Á. P. verið eiim
af stærstu síldarútvegsmönnum
landsins og hefir því átt ærinn
kost þess, að sýna í verkinu yfir-
burði þess skipulags, er hann trú-
ir á. En niðurstaðan er sú, að
hann eins og flestir aðrir, hefir
orðið að gefast upp og síldarút-
vegurinn er að mestu leyti orðinn
ofurseldur erlendum ásælnismönn-
um, sem með aðstoð leppa hafa
náð tangarhaldi á flotanum og
flestum veiðistöðvum. — Að öllu
þessu athuguðu verður vandséð,
hvaðan A. P. kemur myndugleiki,
til þess að tala svo digurbarka-
lega um þessi efni.
Þó er það lakasta ótalið. Mbl.
hefir léð sig í þjónustu þeirra
sænsku ásælnismanna, sem hafa
náð steinbítstaki á íslenskum
síldarútvegi. Enda gengur Valtýr
nú fyrir hvem ferðalang, sem
farið hefir til Svíþjóðar og spyr:
„Hvað segja Svíar um einkasifl-
un?“ Og síðan lepur hann upp í
dálka Mbl. alt óvildarskraf Svla
um þessa tilraun íslendinga að
toga hönk úr höndum þeirra og
gerast sjálfbjarga í síldarútvega-
málum. Og hjá Á. P. stóð ekki á
svarinu: Jú, Svíum segir ekki vel
hugur um einkasöluna, undir
„pólitískri“ yfirstjóm þeirra
flokka, „sem blátt áfram hafa
unnið að því, að gera framleiðslu
vora dýra og erfiða“. — ötrúlegt
er, að Svíar hafi felt slíkan
sleggjudóm um íslenska stjóm-
málaflokka og munu þessi um-
mæli vera hugsmíð Á. P. eða
uppspuni Mbl., risin af beiskri í-
haldsóvild í garð þeirra flokka,
sem vilja með opinberum ráðstöf-
unum freista þess, að draga út-
veginn úr því foræði ófamaðar og
ófremdar, sem samkepnisæði og
vanhyggja útgerðarmanna hefir
steypt honum í.
Síðan Valtýr Stefánsson hljópst
á brott úr þjónustu bænda, hefir
hann verið boðinn og búinn, til
þess að gerast föðurlandssvikari
hvenær sem færi gæfist og reka
erindi hverskonar erlendrar á-
sælni hér á landi. Aldrei hafa þó
sníkjur hans og hlaupaþægð
orðið ábærilegri en í þessu máli,
er hann leitast við að æsa upp
erlenda óvild gegn íslenskri sjálfs-
bjargarviðleitni og gengur erindi
þeirra manna, sem hafa reynst
íslenskum sfldarútvegsmönnum
fullkomnir ofureflismenn,
J. Þ.
Mbl. hleypur á aig.
Mbl. ætlar að telja mönnum
trú um, að ungmennaskólinn í
Rvík eigi að verða pólitískur og
vinna á móti íhaldsmönnum. Auð-
vitað vinnur hann ekki fremur á
móti íhaldinu en allir aðrir skól-
ar. Það er alkunna, að fylgi þeirr-
ar stefnu þverr með vaxandi
fræðslu, bæði í Rvík 0g annars-
staðar. Vilji Mbl. ámæla einhverj-
um fyrir pólitíska hlutdrægni í
skólamálum, ætti það að ráðast
að sínum eigin flokksmönnum,
sem hafa rekið hæfa menn frá
kenslustörfum eingöngu vegna
pólitiskra skoðana.