Tíminn - 05.10.1929, Blaðsíða 2

212
TÍMINN
Hagkvæmara ljós
glerið skygt að innan
í sögu mentaðra þingstjómar-
þjóða. Hvergi annarsstaðar eru
þess dæmi, að þingflokkur sé svo
frámunalega giftusnauður að
grípa hvert tækifæri til að hafa
óvirðingu eina af málum, sem er
einsætt að hljóta og verða fram
að ganga.
Síðasti þátturinn í þessum ein-
kennilega leik em deilumar um
það hvort mentaskólinn í Reykja-
vík eigi að vera sóðalegt, vanhirt
berklabæli, þar sem þjarmað sé
að lífsfjöri æskunnar, með úreltri
reglugerð, skrópvottorðum, stór-
kostlegum frádrætti í einkunnar-
gjöfum þeirra manna, sem ekki
hafa útflattar ítroðningsgáfur,
eða hvort skólinn eigi að vera
holl og hreinlát stofnun, þar sem
æskan fái að lifa frjálsmannlegu
lífi, með marghliða þroskunar-
möguleikum. Verður í næsta blaði
rakin viðskifti umbótamannanna í
því efni, við Mbl. og kögursveina
þess. En að þessu sinni skal það
aðeins tekið fram, að Mbl. hefir
dyggilega varið hvern þuml. af
sínum vígvelli. Hver hin minsta
umbót, frá þvottaskálum og fata-
snögum, upp í nýskipulag á bóka-
safni, hinu stærsta á landinu, næst
á eftir Landsbókasafninu, hefir
kostað Framsókn nokkra baráttu,
og trygt íhaldinu eina byltu —
nýja hrakför. Frh.
J. J.
----o-----
A víðavangi
Mentaskólinn
var settur 1. okt. síðastl. Eftir
að sungin höfðu verið skólasetn-
ingarljóð undir stjóm Sigfúsar
I Einarssonar tónskálds steig hinn
: nýi rektor skólans, Pálmi Hannes-
son, í ræðustólinn og flutti sköru-
lega ræðu. Þakkaði hann fyrst,
með hlýjum orðum, Þorl. H.
Bjarnasyiii yfirkennara vel unnin
störf sem fráfarandi, settum
rektor. Þvínæst bauð hann vel-
kominn að skólanum nýjan kenn-
i ara, Barða Guðmundsson sagn-
I fræðing frá Þúfnavöllum. Að því
j búnu hóf hann ræðu þá, sem birt-
ist á öðrum stað hér í blaðinu.
Með því að gustur nokkur hefir
staðið um val rektorsins, óskaði
Tíminn eftir að fá ræðuna til
birtingar. Og þar sem andstæð-
ingar rektorsins hafa • stofnað til
mótblásturs og því er lýst yfir í
Mbl. í gær, að frekari andmæli
gegn vali hans muni verða birt,
félst hann á að leyfa birtingu
hennar. — Setning Mentaskólans
fór hið besta fram. Þess má geta
kennurunum til hróss, að þótt
einhverjir þeirra, er sóttu um em-
bættið, telji sig ef til vill móðgaða
með ráðstöfun stjórnarinnar, hefir
framkoma þeirra öll verið hin
prúðmannlegasta. — Einhverjir
íhaldsmenn munu hafa verið svo
barnalegir að vona, að unt væri
að espa nemendur skólans gegn
þeim ráðstöfunum stjórnarinnar,
sem gerðar haía verið af sér-
stakri umhyggju fyrir andlegri og
líkamlegri velferð þeirra sjálfra.
— Ritstjórar Ihaldsins, sem vegna
réttmætrar sektarmeðvitundar
fyrir hönd húsbænda sinna, hafa
verið ófáanlegir, til þess að líta á
ástand skólans og umbætur,
snöltruðu nú í göngum hússins og
spertu löng eyru í von um að fá
að heyra einhvern ávöxt póli-
tískra uppeldistilrauna sinna! En
slíkar vonir brugðust þeim, jafnt
og aðrar vonir þeirra í sambandi
við alræmda og hörmulega niður-
lægingu skólans. — Æska lands-
ins fylkir sér um málstað skól-
ans og sinnar eigin velferðar.
Mótniælendafundui’ stúdenta.
Stúdentar efndu til mótmæla-
fundar gegn vali rektorsins við
Mentaskólaim. Ljúka allir, sem
þar voru, upp sama munni um
það, að aldrei hafi verið haldinn
hér aumlegri samkoma sömu teg-
undar. Formaður félagsins, Thor
Thors, bar fram veigalitla og
ói-ökstudda mótmælatillögu og
mæiti fyrir henni. Enginn virti
hann svars. Síðan vai- tillagan
samþykt og greiddu mjög fáir
atkv. Eftir það leystist fundurinn
upp. — Mbl. deilir á kenslumála-
ráðherrann fyrir að sýna ekki
þessum samblástursfundi stúdenta
þá „virðingu“ að vera þar við-
vildi flytja skólann að jarðhita-
stað, og reisa hann þar aftur.
Hinir eldri umbótamenn héraðsins
fylgdu breytingunni, og einn 1-
haldsmaður sannaði regluna með
undantekningu og studdi málið
trúlega, en hann var aðeins einn,
svo að lögmálið skyldi uppfyllast.
Á þinginu í vetur báru þeir B.
Á. og P. Ott. fram tillögu um að
landið feldi niður gamla skuld á
Hvítárbakka, því að án þess var
málinu ekki borgið. Nálega allir
Ihaldsmenn í Nd. gengu á móti
þessu, því að þeir vissu að P. 0.
var lítt um málið gefið. Tillagan
féll í deildinni, en eg fékk hana
samþykta í Ed. nokkrum dögum
síðar. Með því var málinu bjarg-
að, og trygð hin skörulegu fram-
lög Borgfirðinga og Mýramanna.
Skólastaður ákveðinn í Reykholti
við hin ágætustu skilyrði. Bygg-
ing byrjuð nú og verður haldið
áfram næsta sumar, og sýnist
fullvíst að auk annara kosta verði
hið nýja skólaheimili æskumanna
í því héraði ein hin glæsilegasta
opinber bygging í landinu.
En í alt sumar hefir Mbl. og
fylgihnettir þess gert alt til að
ófrægja Reykholtsskólann. 111-
gimin, vonleysið og hinn mátt-
vana heiptarhugur hefir soðið úr
hverri línu. Blaðið hefir barist
eins og það ætti lífið að leysa
móti því að æskan í einu feg-
ursta og stærsta héraði landsins
fái fallegt, stórt, holt og bjart
skólahús, með hinum bestu skil-
yrðum til andlegs og líkamlegs
þroska, í stað hins aumasta
hreysis, sem læknar héraðsins
hafa ár eftir ár viðurkent sem
fullskapað berklahreiður. Ósigur
Mbl. og fylgjenda þess, er þvi
svo greinúega ákveðinn, sem
frekast má verða í þessu sem
hmum málunum. Ihaldsstefnan
getur þar engu bjargað sér til
handa nema varanlegri minningu
um bandalag við heimskuna,
berklana og vesaldóm í uppeldis-
málum.
8. Sunnlendingar hafa frá því
Skáiholtsskóli lagðist niður verið
algeriega skólalausir, og hefir
skólaleysið verið til niðurdreps
Eæða
Páima rektors Hannessonar
við
setningu Mentaskólans 1. okt. s. 1.
I.
Eitt hið besta, sem fyrir mér
var haft í skóla þessum, er lítil
frásögn eftir þýska skáldspeking-
inn Lessing. Jón Ófeigsson sagði
okkur hana í sjötta bekk, og hún
er á þessa leið:
„Ef eg stæði frammi fyrir
herra himins og jarðar, og hann
héldi í sinni hægri hendi sann-
leikanum öllum, en í þeirri vinstri
leitinni að sannleikanum og segði
við mig: „Veldu!“ Þá myndi eg
falla fram í auðmýkt og segja:
„Herra, gefðu mér leitina að sann-
leikanum, því að þér einum til
kemur sannleikurinn allur“.
Nemendur! Leitið sannleikans!
Þessi er kveðja mín til ykkar.
Sannleikurinn er æðsta hugsjón
mannanna, og leitin að honum er
þeirra æðsta starf — æðsta dygð
— æðsta hnoss.
Því að hvað skilur manninn frá
dýrunum? — Ekki það að fylla
munn og maga. Ekki heldur það
að fæðast, unnast og deyja. Og
ekki það að hryggjast, gleðjast
eða þrá. — Það er leitin að sann-
leikanum — þekkingunni —, sem
gefur manninum valdið yfir jörð-
unni og hefur hann yfir alla
skepnu. —
Yfir jötu mannkynsins birtist
stjarna sannleikans, og hún hefir
fylgt breyskri mannkind síðan
gegnum myrkviði, í hryðjum og
hreggi. Hún hefir leitt mennina
til allra framfara, og hún mun
leiða þá til miklu stærri og veg-
legri sigra en oss dreymir um.
fyrir héraðið. Árið 1926 var svo
komið, fyrir framgöngu Fram-
sóknarmanna, að ákveðið var af
sýslunefnd Árnesinga og Alþingi
að reisa héraðsskóla á Laugar-
vatni. En þetta þoldi Ihaldið ekki.
Það kom á stað undirróðri aust-
anfjalls, til að eyða málinu, og
að lokum gekk Ihaldsstjórnin
fram fyrir skjöldu, sveik alt sem
hún hafði lofað, sveik ákvæði
fjáriaganna, og eyðiiagði málið
svo greypilega að það var trú
manna, að heill aldarfjórðungur
yrði að líða, áður en hugsanlegt
væri að taka það upp.
Alment er svo álitíð, að ofbeld-
isstöðvun Jóns Magnússonar í
skóiamáium Sunnlendinga, sé eini
sigur Ihaidsins í þessum efnum,
meö því aö ihaldsflokknum tókst
með þessum hætti að tefja byrj-
un skólans í tvö ár. En að því
ioknu varð ósigur Íhaldssteínunn-
ar um Xjaugarvatn því hraklegri,
því nú er svo kornið að varla er
til sá „ínaidsskariur“ í öllu land-
inu, sem ekki viidi þá „Lilju
kveöiö naía“, aö styðja þá menn-
ingarstofnun hérlenda, sem best
herir nattúruskiiyrði, sem hægt
er að njóta á Islandi fyrir
þróskavæmegt æskumannaheim-
íli.
I oiiuin þessum málum hefir
sagan venð nin sama. Framsókn
nem’ stuöst viö nútímaþekking-
una í uppeidismálum og gert
oanaaiag viö æskuna um að reisa
eoa öæta úverja menningarstofn-
umna i iandmu eftir aðra, sam-
Kvæmt kröium nútímans og heii-
ongorar æsku. íhaidið hefir gert
oandaiag viö heimskuna, van-
peKkmguna, síngirnina, hreppa-
pontikma og veikmdahættuna. En
eítir stutt átök hefir heyrst hár
og mikill brestur, þegar Ihaldið
var lagt kylliflatt 'að velli, og
síðan leyft að standa upp aftur
til þess eins að biessa þá umbót,
sem æskan 1 landinu og Framsókn
var búin að gera, og búa sig undir
næstu hrakför um nýtt menn-
ingarmál.
Að minni hyggju er aðstaða
íhaldsins í þessum, og fjölmörg-
um öðrum málum alveg dæmalaus
Þess vegna boða eg ykkur leit-
ina að sannleikanum.Eg boða ykk-
ur hana ekki sem ígripaverk til
hugleiðinga á helgum stundum.
Eg boða ykkur hana sem starf
— sem æfistarf.
Vera má, að ykkur þyki ófýsi-
legt að yfirgefa hin breiðu stræti
og klifa einstigi leitandans. En
munið þá, að leitin ber launin í
sér sjálfri. Og þau laun eru gleði
þekkingarinnar, sem er hverjum
manni í brjóst borin. Lítið á smá-
börnin hversu þau gleðjast yfir
hverjum þekkingarauka, hverri
vísu, hverju orði, hverri hreyf-
ingu, sem þau læra. Það er gleði
þekkingarinnar, og hún er yndis-
leg meðan hún er óvelkt í skami
tregðu og sinnuleysis, þvi að hún
er svölun á instu eðlishvöt mann-
anna, leitinni aö sannleikanum. —
Vera má og, að leitin að sann-
leikanum leiði ykkur burt frá auði
og kjötkötlum, út á auðnir og
fimindi frömuðanna. En munið,
að eitt sandkorn af sannleika er
meira virði en fjall af rauða gulli.
Munið, að það besta, sem heim-
urinn á, hafa leitendur sannleik-
ans gefið honum — af fátækt
sinni.
Nemendur! Þið eruð hingað
komin, til þess að leita mentunar,
— menningar.
Hafið þið lært eða gert ykkur
ljóst hvað menningin er?
Meningin er tvennskonar: ytri
og innri,
Hin ytri mening, það er þekk-
ing mannanna og vald á náttúr-
unni.
Hin innri menning er aftur
þekkingin og valdið á sjálfum
sér: hug og hönd, líkama og sál.
Gamalt spakmæli segir, að sá,
sem kann að stjóma geði sínu,
sé meiri en sigurvegarinn, sem
vinnur borgir. Gætið þessa. Gætið
hinar inri menningar, því að án
hennar er ■ valdið á náttúrunni
eins og hnífur í höndum óvita, og
sjálf sannleiksleitin snýst í villu
og hlaup eftir hrævareldum
hleypidóma og blekkinga. Og gæt-
ið þess, að sannleikurinn er oft
furðu torfundinn. Á sölutorgi
mannlegs iífs eru hvarvetna
boðnar fram ódýrar eftirlíkingar
af sannleikanum. Varist þær. Og
varist að blekkja ykkur sjálf, þvi
að fátt er mönnunum betur lagið
en að ljúga að sjálfum sér.
• Eg get einskis betra óskað ykk-
ur en þess, að þið verðið fundvís
á sannleikann og hugprúð að
fylgja honum fram.
Og eg get einskis betra óskað
skólanum en þess, að hann glæði
þrá nemenda sinna á sannleikan-
um og laði þá til að leita hans,
því að af öllu miklu er sannleik-
urinn mestur, og af öllu góðu er
hann bestur.
II.
Saga liðinna tíma er sagan af
baráttu mannanna við náttúruna
— og sjálfa sig. Lengst af virð-
ist baráttan hafa verið vonlaus,
og ómur af ekka og stunum
stígur til vor upp af gröfum ald-
anna.
Náttúran er harðhent móðir.
Hún er tiftunarmeistari, en einn-
ig uppfræðari. Eins og hin mikla
Sfinx leggur hún gátur fyrir
kynslóðirnar — Þjóðirnar. Og
hver sú þjóð, sem ekki kann svör,
verður að deyja, en hinar, sem
ráðningu finna, hljóta veg og
vald. Þannig hefir nýtt og gam-
alt átt í ófriði alla stund, því að
óvinur þess góða er annað, sem
er betra. I þessum harða skóla
hefir mannkynið þróast. Og það
eru ekki sigrandi hershöfðingjar,
ekki stjómmálamenn né konung-
ar, sem leyst hafa gátur náttúr-
unnar, heldur leitendur sannleik-
ans á öllum öldum. Yfir höfðum
þeirra skína heiðnar stjömur í
nótt sögunnar. Og gætið þess
vel, að fyrsta gáta Sfinxinnar er
um manninn sjálfan. . Fyrsta
skylda leitandans er sú áð læra
að þekkja sjálfan sig. Þekkja og
sigra sjálfan sig.
Vísindin eru skipulagsbundin
leit að sannleikanum. Þau eru ung
og enn á bernskuskeiði. En þau
þróast og vaxa ár frá ári og
aldrei örar en nú. Og með þeim
þróast þekking mannanna á nátt-
úrunni og vald þeirra yfir henni.
Hver ný vísindakenning, hver ný
uppfundning boðar nýjan sigur
mannsandans — og nýtt vald
hans.
Fyrir hundrað árum voru nátt-
úruvísindin — vísindin — naum-
ast til. Menn vissu fátt um nátt-
úruna og óttuðust hana því meir.
Síðan hafa vísindin margfaldað
þekkinguna og valdið á náttúi’-
unni og dregið úr óttanum að
sama skapi.
Nýr tími hefir runnið upp —
tími rannsókna og þekkingar —
öld hjóla og ása.
Lítið á skipin sem skríða um
hafið; óháð straumum og storm-
um.
Lítið ,á járnbrautir og bifreið-
ar, sem bruna yfir holt og hæðir,
gljúfur og gil.
Lítið á loftskip og flugvélar,
sem svífa um lönd og höf.
Lítið á verksmiðjurnar, hinar
miklu gróttakvamir, sem mala
gull og auð.
Og lítið á ræktun landanna,
hina hagfeldu nýtingu á lífsorku
jarðarinnar.
Alt þetta eru tákn hins nýja
tíma. Alt þetta sýnir vald mann-
anna yfir náttúrunni. Og alt
þetta er runnið upp af þekking-
unni á náttúrunni — náttúruvís-
indunum.
Þessi nýja "menning berst við
þá gömlu og hún mun sigra, því
að hún er hagfeldari, — betri.
Og þessi nýja menning hefir
fætt nýja lífsskoðun, sannleiks-
þyrsta, hispurslausa, vélræna.
Gamli tímiim hristir höfuðið yfir
henni — og hneykslast.
Því verður ekki með sönnu neit-
að, að alt þeta eru tákn ytri
menningar. Og hinu verður naum-
ast neitað, að þekkingin á mann-
inum sjálfum — hin innri menn-
ing — hafi ekki þróast að sama
skapi.
Að yísu hafa læknavísindin
unnið stóra og frægilega sigra og
bægt mörgu böli frá þjökuðu
mannkyni. Að vísu er marghátt-
uð líkamsmenning tákn hins nýja
tíma. — En þekkingin og valdið
á sinni og sál hefir aukist lítið.
Þess vegna er öll þessi mikla
menning tvíeggjað sverð. Þess
vegna mala gróttakvamir mann-
anna ekki aðeins gull og auðsæld,
heldur og hatur og þjáningar.
En einnig hér mun einlæg leit
að sannieikanum leiða mennina
fram til nýrra framfara, nýrra
tíma.
Ný menning er að fæðast, —
nýr tími að renna. Tími vísinda-
legrar hyggju — og vísindaiegs
siðgæðis. Tími hinnar tuttugustu
aldar. Hann kemur hægt og hljóð-
lega, eins og dögunin, en líkt og
morgunsárið berst við myrkur
næturinnar, þannig ryður hinn
nýi tími sér til rúms. —
Flestir menn eru morgunsvæfir.
Og flestir byltast nú í drauma-
móki liðinna tíma. Aðeins fáir