Tíminn - 01.02.1930, Blaðsíða 1

©faíbfcr!
04 ofðteiðslumafcur ílmans fr
Jiannrtig þ 0 r s 1 e t n s 6<S Itir,
í>omban6st;úsinu, Ecyfjapif.
jRfgtciböía
tlmans er i Sambanösfjúsinu.
©pin baðle$a 9—\2 f. I).
£tmi ^90.
XIV. ár.
Reykjavík, 1. febrúar 1930,
4. blað.
Um friðun á laxi
Eftir Ketil Indriðason á Fjalfi.
I.
Landnáma seg-ir svo frá, að þá
er ísland byggðist, „var það viði
vaxið milli fjalls og fjöru“. Þá
voru vötn og firðir fullir veiði-
skapar, og rekar svo miklir, að
þeim var eigi skift á sumum stöð-
um. „Hafði hver þat af, er hann
þurfti".
Islenzku landnámsmennimir
nýttu gæði óbygðarinnar á sama
hátt og landnámsmenn allra þjóða
hafa gert, og hvorki betur né ver.
Nú er svo komið, að öll landgæðin
eru mjög til þurðar gengin. Skóg-
urinn er aleyddur í mörgum sveit-
um landsins, en alstaðar smækk-
aður stórum, bitinn, blásinn, og
brendur að köldum kolum. Það
tekur aldir og of fjár að græða
hann að nýju, og mun aldrei
verða gert svo, að hann nái nokk-
urri líkingu við forna stærð og
víðáttu.
Fugli landsins er eytt, sumum
til fulls, og öllum fækkað stór-
kostlega, megin þess, sem eftir
er, á líf sitt undir útlendum
movðvopnum, víðsvegar um heim,
meirihluta ársins. Útlend ásælni
hefir nær gereytt öllu stórhveli
við strendur landsins; og ú.tlend
og innlend atorka eys fiskinum
svo gegndarlaust úr „gullkistum"
landsins, að stór þurð er á orðin
innfjarða og allt til djúpmiða
verður áhrifa hennar vart. Leik-
uiinn sem áður hefir verið háður
innan landssteinanna, er nú haf-
inn utan þeirra, margfalt stór-
virkari og afkastameiri. Hér eig-
um við ekki minna undir öðrum
en sjálfum okkur, hvort nokkrar
þær skorður verði viðreistar er
að gagni komi. Trjárekinn er víða
horfinn að fullu og öllu, og al-
staðar þorrinn að miklum mun,
frá því sem var, og hann vex
aldrei aftur, heldur þver æ því
meir sem löndin nemast og rækt-
ast, þau. er hann stafar frá.
Laxi og silungi er eytt stór-
kostlega í ám og vötnum lands-
ins, frá því, sem verið hefir að
fornu. Sá brunnur hefir hvar-
vetna verið grynnkaður, 0g víðs-
vegar þurausinn.
Þetta eru þó þau hlunnindin,
sem unnt er að auka og efla á
skömmum tíma og með kleifum
kostnaði, án þess að undir útlent
högg . sé að sækja, gagnsætt því
sem er með flest önnur. Hér eig-
um við undir viti og hagsýni í
lagaskipun skjótfenginn og hand-
vissan arð og ágóða.
II.
Nú situr nefnd manna á rök-
stólum í Reykjavík, er lands-
stjórnin hefir falið að athuga og
endurskoða lög um friðun á laxi
frá 1886. Mun henni ætlað að
leggja fram tillögur sínar í frum-
varpsformi fyrir Alþingi það, er
háð verður nú í vetur. Líklegt
þykir, að hún muni taka til at-
hugunar áskoranir þær og bend-
ingar er henni kynnu að berast
og nýta það af þeim, er henni
þætti þess vert svo að starf
hennar gæti orðið sem heilla-
drjúgast og til frambúðar. Væri
þess mikil þörf að hin gömlu úr-
eltu lög — þótt réttarbót væru
á sínum tíma —, tæki þeim
breytingum er orkað gæti all-
miklu ásamt hinum nýju fiski-
ræktarlögum um fjölgun laxins,
og jafnframt réttlátari notkun
þeirra miklu hlunninda sem lax-
veiðin gæti verið.
I þeirri greinargerð er hér fer
á eftir, verður aðallega miðað
við það veiðisvæði, sem mér er
kunnugast, en það er Laxá í
Þingeyj^rsýslu og ár þær er í
hana fenna, en þó má ætla að
það er hér á við muni að ýmsu
leyti gilda viðar um land, enda
þótt staðhættir séu að nokkru
sérstakir, og við þessi mál eigi
það við mörgu fremur, að sinn
sé siður í sveit hverri.
III.
Netaveiði, bæði með drætti
og lögnum, er sú aðferð sem
þekkt er frá aldaöðli, og haldizt
hefir, að líkindum óbreytt til
þessa dags. Ilvorttveggja veiði-
aðferðin hefir verið rekin í Laxá
og vötnum hennar svo lengi, sem
vitað er. Þó liefir dráttarveiðin
tíðkast miklu meir. Er víða of
straumhart til þess að lagnet
standi, og auk þess veldur grózka
árinnar því, að net fyllast á
stuttri stund, þegar líður á sum-
ar, af svokölluðu slavaki og leggj-
ast þau af þeim sökum; gengur
fiskur þá ógjaman í þau, þótt
þau stæðu.
Fleiri veiðibrögð hafa þó þekkst
áður, þau, sem nú eru lögð niður,
og engin von er til að framar
verði leyfð. Þannig er getið
þeirra réttinda Grenjaðarstaða-
kirkju fyr á öldum, er nafnd er
„laxastunga í Ósi“. Er þar efa-
laust átt við Mýrarfossa i Laxá.
Má nærri geta, að þar hefir ver-
ið þykkt fyrir er slíku veiðitæki
varð við komið, svo verulegt gagn
væri að.
Nálægt miðri 19. öld hófst sú
veiðiaðferð í Laxamýrarfossum,
sem óvinsælust hefir orðið allra
veiðiaðferða, en það eru laxa-
kisturnar. Var þeim áður langt
leið frá upptöku þeirra, beitt svo
ósleytilega, að veiðieigendum
upp með Laxá þótti með öllu
óþolandi undir að búa. Fóru þá
Aðaldælir og Reykdælir til ein-
hvefju sinni og steyptu kistun-
um af stalli. Var sr. Benedikt
Kristjánsson í Múla, höfðingi
mikill og þingmaður, fyrirliði
þeirrar atgöngu. Eigi varð af
eftirmálum og heldur skipaðist
við þetta í bráð, en þó dró fljótt
til þess að öll megínveiðin gengi
Laxamýrarbónda í greipar; var
þar og alls neytt með hinu mesta
harðfylgi, og hverskyns veiði-
brögð höfð við.. Kistunum haldið
í þeim kvíslum árinnar, sem
mest gengd var um, búnaður
þeirra bættur og fullkomnaður
eftir því sem þekking og reynsla
óx. Netalög höfð þar, sem þeim
varð við komið og dráttur stund-
aður bæði ofan og neðan foss-
anna, þeirra, sem kisturnar eru
í, og jafnvel í sjó, í og úti fyrir
Laxárós.
Þá og jafnan síðan var háfur-
inn fengsælt veiðitæki í þeim
stöðum í fossunum, er honum
verður við komið, gömlu stungu-
stöðvunum, Bættust nú nýjar
stöðvar við sökum girðinga og
slagbranda kistanna.
Þessu tæki verður hvergi kom-
ið annarsstaðar við en þar sem
iður myndast við fossa, þarf
þess bæði, að laxinn sjái það ó-
gjörla og að allþétt sé fyrir.
Þai'f bæði mikinn handstyrk og
karlmensku til þess að beita
háfnum svo að fult gagn verði
að, en eigi hefir það staðið fyrir
að honum hafi orðið beitt þar til
fullrar hlítar. Þá var stangar-
veiðin óspart rekin eftir að hún
fluttist hingað með Englending-
um. Hefir hún haldizt við tii
þessa dags, ýmist leigð útlendum
eða innlendum veiðimönnum eða
iðkuð af heimilismönnum.
Með öllum þessum aðförum á
þeirri jörðinni er næst lá sjó, og
svo því að haldið var til hins
ýtrasta fornum veiðivenjum fram
til dalanna, var ekki að undra,
þótt þynntist fylking laxanna ár
frá ári, sú er leitaði á uppeldis-
stöðvarnar, enda varð þá er
stundir liðu sú þurð á laxinum,
að til auðnar horfði, ef ekki hefði
verið aðgert.
Raunar mundi hann aldrei hafa
aieyðst, til þess eru lífsskilyrði
og fylgsni árinnar of mikil og
góð, en ástæðumar til þess að
enn er dálítil veiði í ánní eru þær
1. Að tryggð var nokkur árleg
friðun í allri ánni með lögunum
frá 1886 „um friðun á laxi“.
2. Að með þeim sömu lögum
voru veiðiréttindin tekin af öllum
þorra jarðanna, þó óbeinlínis
væri, með því að heimila kistu-
veiðina.
Fyrir þetta hefir hvorki verið
beiðst bóta né þær boðnar nokkru
sinni, alger daufheyrsla verið
eina svarið við öllum kröfum
þeim, er lotið hafa að rýmkvun
og fyrirgreiðslu á þessu sviði, allt
til þessa dags. Réttarbótin er
fékkst með lögunum frá 1886,
ovkaði engu um fjölgun laxins,
aðeins hindraði hún Laxamýrar
bónda frá því að eyða honum svo
gífurlega, að jafnvel þar yi'ði
skaði að veiðitilraunum, jafn-
framt því, sem hún staðfesti þá
hefð er á vav komin, að hann
hlyti einn meginhlut allrar veið-
innar og tryggði honum svo að
segja friðun laxins fram í dölun-
um, því raunverulega lagðist
veiðin þar undir Laxamýri. Þeg-
ar svo var komið, að handvíst ár-
legt tjón var að veiðitilraunum,
leiddi það af sjálfu sér að hætta
varð með öllu. Fyrir því urðu stór-
ir hlutar árinnar alfriðaðir, svo
þar er aldrei bleytt net, varia
kastað stöng, né nokkur viðleitni
höfð til að ónáða eða styggja
þann laxslæðing, er þar kynni
að vera, allt til þessa dags. Eftir
stærð þessara dauðu svæða fer
veiðivon Laxamýrarbónda, að
miklu leyti, því minni viðleitni
og á færri stöðum fram í dölun-
um, því meiri veiðivon á Laxa-
mýri. Því meir og víðar, sem
urið er hið efra, því minni lax-
von á Laxamýri næstu árin. Sú
var tíðin, að Laxamýrarbóndi átti
nokkrar jarðir norðan til í Aðal-
dal, þær er næstar ligg'ja, þar
var alfriðað fyrir netaveiði og
öðrum föstum vélum, mátti því
segja með nokkrum sanni, að þær
væru lagðar laxinum til uppel.lis,
Nú eru þessar jarðir allar orðn-
ar eign ábúendanna með ö'lum
féttindum, en enn sem komið er,
hefir lítil breyting á orðið. Þær
hafa að vísu laxveiðiréttinn, en
hann notast þeim líkt og jörð-
um hið fremra er veiðin hefir
lagst niður á sökum fullkomins
vonleysis um nokkuiTi arð.
IV.
Eigi væri langt mál um að
hafa, ef hér ætti hlut að einhver
árspræna, eðlisvond og óaðgengi-
leg, er fáir menn ættu, cg einn
þó mest. En hér er eigi um slíkL
að tefla, heldur um eina af stærn
ám landsins að vatnsmagni, og
þá, er talin er samkvæmt eldri og
yngri rannsóknum hin alfrjósam-
asta og að öllu bezt fallna til mik-
illar laxtímgunar og veiði, fyrir
margra liluta sakir. Að henni og
ám þeim er í hana renna eiga um
50 jarðir land, með 75 ábúend-
um, þær, sem nú er laxgengt að.
en við þá tölu bættust mílli 20—
30 ef laxgengt yrði upp yfir
Þverárgljúfur í Reykjakvísl,
Mýrakvísl og Brúarfossa í Aðal-
dal, en þess er að vísu engin
von meðan svo standa sakir sem
nú, að enginn hreyfir hönd eða
fót til þess. Kæmi svo að þar yrði
í'áðin bót á, nytu nær 80 jarðir
með um 120 ábúendum þessara
hlunninda.
Þykir því rétt að fara nokkur-
um orðum um vatnahverfi þetta,
með því að ekki er kunnugt um
nókkura ítarlega lýsing af því
né af veiðibrögðum og staðháttum
í Mýrarfossum, gæti það orðið til
frekari glöggvunar og skilnings á
málaefnum.
V.
Laxá fellur úr norðvesturhorni
Mývatns vestur heiðina milli
Geirastaða og Arnarvatns niður í
botn Laxárdals. Á þeirri leið fell-
ur Króká í hana sunnum úr heið-
um, alla leið undan ódáðahrauni,
vatnsmikil á og gróðursæl hið
ytra. Eftir Laxárdal fellur áin
straumhörð og kvíslótt víða; en
lygn á parti utan til í dalnum.
Eru þar hvarvetna hin ágætustu
skilyrði til stangarveiði. Þar sem
áin brýzt gegnum hálsinn, er lok-
ar Laxárdal að norðan, eru nefnd
Laxárgljúfur og í þeim eru Brú-
arfossar, þangað gæti lax gengið,
en sjaldan verður þess þó vart,
eru líkindi til að gera megi fært
þai' upp yfir, annað hvort með
stiga í fossunum eða með vegi
meðfram þeim fossi, sem örðug-
astur er. Frá Brúarfossum fellur
áin lygn og breið, fyrst vestur
eftir Aðaldal norðan við Gren-
jaðarstað og Múla, allt í miðja
sveit; þar rennur Eyvindarlækur
í hana, en hann kemur úr Vest-
mannsvatni á sveitannótum Aðal-
dals og Reykjadals, en í Vest-
mannsvatn fellur Reykjadalsá, og
í hana Seljadalsá eða Mýrará, og
þær báðar af heiðunum milli Mý-
vatnssveitar og Bárðardals.
Vex vatnsmagn Laxár mjög við
komu og sameining Eyvindarlækj-
ar. Beygir hún þaðan norður eftir
dalnum um hríð, en sveigir svo
aftur austur til Hvammsheiðar,
austan við dalinn. Verður þar
átta bæja bygðarlag í árbugnum,
sem nefnast Hvammar, lykur
Laxá um það á þrjá vegu. Eftir
að Laxá hefir náð heiðinm, norð-
an við Hvamma, fellur hún með
henni, unz hana þrýtur og Mýrar-
kvísl fellur í hana norðan við
heiðarendann, sunnan úr Reykja-
hverfi slcamt vestan við- Laxa-
mýri. Á þessari leið er hún
straumharðari en sunnar í daln-
um og þó dýpri, skiptast þar á
strengir og straumsveipir við
djúpa hylji og breiður, eru hvergi
vöð á henni eftir að hún beygir
austur til heiðarinnar, sem fyr
er getið.
Mýrarvatn er nefnt í ánni
skamt utan við mynni Mýrar-
kvíslar, er það breiða mikil með
fegurstu engjaeyjum og varj)-
löndum. Ur vatninu fellur áin,
örstuttan spöl norður og steypist
svo fram af brún hrauns þess,
sem liggur undir öllum dalnum,
niður á sandana fyrir botni
Skjálfanda, og eftir þeim nokk-
urra hundraða faðma bug til
sjávar.
Frá upptökum sínum fellur
Laxá eftir fornum hraunum,
þeim, er hún hefir grætt svo, að
iar eru nú víða orðin hin frjó-
sömustu engjalönd, allt norður á
brúnina, sem hún fellur af niður
á sjávarsandinn. Þar eru Mýrar-
fossar. Enginn mun svo fróður
að viti tölu eyja og' hólma í
Laxá, en víða kvíslast hún enn,
og hefir þó verið meir áður, en
á hraunbrúninni yzt í Aðaldai
skiptist hún í þrjár meginkvísl-
ar, auk einnar lítillar.
Austasta kvíslin fellur bratt-
ast, þar heita Austurfossar.
Klofna þeir í tvennt, og skilur
þá lítil hólmatöpp, sem ófært er
í. Er austari hluti fossins þeim
mun brattan, að hann er ófær
hverju kvikindi, en hinn vestari
er nokkuru lægri, hefir þó lítiíl
munur verið á til skamms tíma,
en á síðustu árum hefir hann
lækkað eitthvað og má því telja
að hann muni vera að einhverju
leyti laxgengur, þó hefir engin sú
breyting orðið á honum, að þess
gæti að nokkru fram í dölunum,
enda þótt stöku maður vilji telja
að hann hafi lækkað svo að mun-
ur sé að.
Miðkvísl fellur ekki jafnbratt
og- Austuvfossar, en þó þykir hún
ekki öllu líklegri til uppgöngu en
þeir, veldur það nokkurti að foss
hennar er vatnsminni og' því erf-
iðaii, einkum er líður á sumar og
dráttur er úr ánni og allir vextir.
Vestasta kvíslin heitir Kistukvísl,
Hún er langaðgengilegust, en þar
er sá vágestur fyrir, sem eng'u
minni fyrirstaða er að en foss-
um hinna, en það eru laxakist-
urnar. Þeim er svo háttað, að girL
er þvert út í ána með kláfum
fylltum grjóti og er grindum með
þéttum rimlum lagt á rnilli
þeirra. Kistan er sett þar í girð-
inguna, sem líklegast þykir, en
hún er þríhyrndur rimlakláfur ca.
2—3 m. á hvem veg. Snýr hún
einu horni í strauminn, en flat-
vegi undan; á þeirri hlið er
smuga eða op á henni, það, sem
laxinum er ætlað til inngöngu.
Er það krektarlaga rimlastokkur
sem snýr þrengra opinu inn. Nær
það nokkuð inn í kistuna, er sá
endi litlu víðari en svo að lax-
gengt sé um. Veit enginn þess
dæmi að lax fari þá leið til baka,
sem hann var innkominn.
Á þeim hluta kistunnar, sem
verður ofan þvergirðingarimiar.
er einn rimi hafður með þeim
umbúnaði að draga má hann upp,
sem hleypilok. Þegar það er gert,
er kistan talin opin, og sá skiln-
ingur lagður í það, að með því
sé fullnægt þeirri málsgrein í 1.
gr. friðunarlaganna“ frá 1886, er
segiv svo. „Og skulu þá öll laxa-
net tekin upp, og allar veiðivélar
standa opnar, svo lax hafi frjáls-
ar göngur“. Vera má að bókstaf-
ur laganna sé ekki brotinn með
þessari framkvæmd, en andi