Tíminn - 23.05.1931, Blaðsíða 1

Ojaíbfeo
oo, afgrcioslumaour Címans er
K a n n u e i o, £>orsteinsöótttr,
£a;fjaraötu 6 a. Reytiavít.
C í :n a n 5 er í £a>fjargötu 6 a.
(Dpin Öaglega fL 9—6
Sími 2353
XV. áxg.
Reykjavík, 23. maí 1931.
44. blað.
Þingrofið
og þýðing þess í íslenzkum
stjórnmáliun.
[Mbl. hefir í gær birt íúkyrta
skammagrein útaf því, að stórblaðið
Politiken í Khöfn hefir fyrir nokkr
um dögum birt grein eftir Jónas
Jónsson fyrv. ráðherra um þingrofið
og atburðina, sem gjörðust í sam-
bandi við það. Skrifaði J. J. grein-
ina fyrir tilmæli frá blaðinu. Eins
og sjá má í greininni gjörir J. J.
einmitt tilraun til þess að afsaka
hina miður kurteislegu framkomu í-
haldsmanna gagnvart danska sendi-
herranum. og gæti það atriði verið
fyrirmynd íslenzkra stjórnmála-
manna um það, hversu þeim ber að
koma fram gagnvart andstæðingum
hér heima á erlendum vettvangi.
Tíminn leyfir sér hérmeð að birta
greinina á isienzku, svo aS almenn-
ingur geti séð, hvað það er, sem
svo hraparlega hefir farið í taug-
arnar á ritstjórum Mbl.]:
Frá hálfu Politiken hefir verið
óskað eftir að ég léti í ljós skoð-
un mína á þingrofinu 14. apríl og
afleiðingum þess í íslenzkum
stjórnmálum. Ég hefi játað að
verða við þessum tilmælum, af
tveim ástæðum. Fyrst af því að
svo undarlega vill til, að tvö af
stærstu blöðum Danmerkur, Poli-
tiken og Berlingske Tidende hafa
fyrir tíðindamenn íRvík menn,
sem eru nátengdir blöðum hægri-
manna, sem fyrverandi og nú^
verandi starfsmenn og hefir það
sett sinn blæ á fréttaritun þeirra
bæði fyr og nú, og í öðru lagi af
því, að vissir þættir í hinni póli-
tísku baráttu á íslandi gætu, ef
þeir væru lítið skýrðir, orðið til
að spilla að óþörfu þeirri vinsam-
legu samvinnu sem fiestir íslend-
ingar vonast eftir að jafnan hald-
ist milli allra hinna skandinav-
isku frændþjóða.
Þau atriði, sem mér þykir mest
ástæða til að skýra, eru: 1. Til-
efni þingrofsins og bieytingar í
ráðuneyti Tryggva Þórhallssonar.
2. Ástæðan til hinnar sterku óa-
nægju sócialista og hægrimanna
út af því að geta ekki haldið
þinginu áfram eftir að það var
rofið. 3. Kjördæmaskipunin, sem
um er barizt og hvort mótmæli
þau, sem komu fram gagn-
vart Danmörku í sambandi við
deiluna um þingrofið, hafi staf-
að af óvild gegn dönsku þjóðinni,
eða augnabliks tilfinningum.
1 nálega 4 ár hafði Framsókn-
arflokkurinn, sem er aðallega
bændaflokkur, unnið með sócia-
listum í þinginu að alhliða um-
bótum á kjörum almennings í
landinu. Aldrei hefir á nokkuru
einu kjöitímabili á Islandi verið
gert jafnmikið af vegum, símum
og brúm, aldrei ræktað jafnmik-
ið af landi, byggt jafnmikið af
góðum bændabýlum og skólum
fyrir æsku landsins. Aldrei höfðu
socialistar fengið jafngóða að-
stöðu eins og á þessum árum til
að þoka málum verkamanna á-
leiðis, með bættri aðstöðu í
löggjöf landsins, og beinni
forustu í peningamálum og at-
vinnumálum, þar sem verkalýð-
urinn hafði mesta hagsmuni. Ef
verkalýðurinn íslenzki óskaði að
bæta kjör sín með friðsamlegri
þróun, var einssett að halda á-
fram vinsamlegu samstarfi við
hinn f rjálslynda bændaflokk.
Andstæðurnar milli flokks so-
cialista og hægrimanna höfðu
jafnan verið mjög glöggar. 1. ap-
ríl í vetur fer blað socialista afar-
hörðum orðum um hægrimenn-
ina, fjársóun þeirra 1924—'27,
sem hefði verið óhæfileg, og að
þeir hefðu í raun og veru notað
íslandsbanka, sem gafst upp fyrir
ári síðan eins og sjóð flokksins.
En 17. apríl lýsir blaðið yfir að
socialistar og hægrimenn muni þá
um stund starfa sem einn flokk-
ur.
Þetta voru mikil veðrabrigði.
Á þessum stutta tíma höfðu
socialistar og hægrimenn gert
leynilegan samning um að ger-
breyta kjördæmaskipun landsins,
þannig, að vald höfuðstaðarins
yrði algerlega ráðandi í ís-
lenzkum stjórnmálum. Socialistar
og hægrimenn ætluðu að breyta
stjórnarskránni þannig, að hægt
yrði með einföldum lögum að
afnema hin gömlu 1—2 manna
kjördæmi og innleiða hlutfalls-
kosningar í stórum kjördæmum.
En í vetur átti aðeins að gefa
heímild til þessa.Kosningar hefðu
farið ófram um 6 vikum eftir að
þingi sleit, og hinir nýju banda-
menn munu hafa vonast eftir að
heimildinni um kjördæmabreyt-
inguna yrði veitt lítil eftirtekt,
enda stuttur tími til að ræða
málið, og kosningarnar almennar
en að engu leyti sérstaklega um
þetta þýðingarmikla atriði. Síð-
an átti að vera vinsamleg sam-
vinna milli hægrimanna og socia-
lista, þannig, að socialistar hefðu
frambjóðendur í hverju kjör-
dæmi, þar sem þeir ættu 12 með-
mælendur eða meira. Venjulega
höfðu socialistar, þar sem þeir
voru svo fáir,fremur kosið Fram-
sóknarmenn en íhaldsmenn. En
nú var það áhugamál socialista
að Framsóknarþingmönnum
fækkaði, svo að þeir gætu
ekki á Alþingi 1932 fellt
stjórnarskrárbreytinguna, sem
þá var til síðari samþykktar og
lögin um hina nýju kjördæma-
skipun, sem þá átti að sam-
þykkja.
Ríkisstjórnin taldi hér rangt að
iarið á tvennan hátt. Fyrst að
tveir harðandstæðir flokkar, sem
fyrir fáum dögum höfðu gagn-
rýnt „moral" hvor annars afar-
harðlega, skyldu í lok kjörtíma-
bils byrja algerlega nýtt póli-
tískt samstarf, ákveða að gera
gerbyltingu í hinni pólitísku þró-
un í landinu og það sem lakast
var, gera það með leynd, þannig
að allur þorrinn af kjósendum
vissi ekki fyr en allt var um garð
gengið, að hin stórvægilegasta
breyting hafði orðið á stjórnar-
háttum landsins. Þess vegna á-
kvað ríkisstjórnin að leggja til
við konung íslands, að hann
leysti upp þingið þegar í stað og
að kosningar færu fram 12. júní'
n. k. Fyr gátu kosningar ekki
farið fram sökum erfiðra sam-
gangna. Jafnframt lýsti stjórnin
yfir að hún myndi þennan tíma
skoða sig sem bráðabirgðastjórn.
Með því að leysa upp þingið,
var tvennt unnið frá sjónarmiði
lýðræðisins. Hið stóra mál,
gerbylting hins pólitíska valds,
með breyttri kjördæmaskipun,
kom beint fram í dagsljósið.
Kosningarnar snerust um það
fyrst og fremst. Og ef socialistar
og hægrimenn ynnu saman, sigr-
uðu í kosningunum 12. júní, sam-
þykktu síðan breytingu á stjórn-
arskránni, til að koma á kjör-
dæmabreytingunni, þá varð að
kjósa í annað sinn um málið, og
fyrst' eftir að kjósendur hefðu
þannig kveðið upp dóm sinn tvis-
var, og vel vitandi hvað þeir voru
að gera, komst hin mikla valda-
tilfærsla í framkvæmd.
Til að sýna það að fyrir lands-
stjórninni vekti aðeins eitt, að
gefa þjóðinni færi á að dæma um
hið nýja samband socialista og
hægrimanna, með tveim kosning-
um, en ekki það að stjórnina
langaði til að framlengja líf sitt
um nokkrar vikur, afréð stjórn-
in að tveir af þrem ráðherrunum
skyldu segja af sér, en skrif-
[ stofustjóri í stjórnarráðinu eða
einhver annar hlutlaus maður
koma í stjórnina og starfa með
forsætisráðherra í bráðabirgða-
stjórn þar tii þingið gæti komið
saman í byrjun júlí.
II.
Socialistar og hægrimehn tóku
þingrofinu mjög illa. Urðu tölu-
verðar æsingar í bænum næstu
daga- Leiðtogar socialista og
hægrimanna héldu marga mót-
mælafundi, stundum saman,
stundum hvorir í sínu lagi.
Einu sinni og tvisvar á dag
gengu fjölmennir hópar í skrúð-
göngu að bústað forsætisráð
herra og létu í ljósi andúð sína
á þingrofinu með háværum söng,
og ýmiskonar háreisti. Foringjar
verkamanna áttu nokkurn þátt í
undirbúningi þessara götufunda,
en verkamennirnir tóku nálega
engan þátt í þeim. Þeir voru frá
upphafi tregir til að samþykkja
þetta nýja bandalag við íhalds-
menn. I 15 ár hafði þeim verið
kennt, að hægrimenn væru erfða-
féndur þeirra. Og þeim gekk
ekki vel að skilja, að nú væri
þetta allt breytt og að socialistar
og kapitalistar ættu að vera
bræður og ganga í einn flokk.
Langsamlega mestur hlutinn af
því Hði, sem stöðugt heimsótti
forsætisráðherra og einu sinni
sendiherra Dana, voru úr félagi
ungra hægrimanna, sem kallar
sig Heimdall. 1 hóp með þeim
slógust allskonar menn af göt-
unni, sem sungu og köiluðu
hátt, en brutu ekki nema tvær
rúður, sem verður að telja mikla
friðsemi, ef tilgangurinn var að
gera byltingu.
En það sem skiftir meiru en
söngur og hávaði Heimdalls, var
„juridisk" meinloka, sem fram
kom straks eftir þingrofið og
sem setti leiðtoga hægrimanna
og socialista í mikil vandræði.
Við háskólann íslenzka starfar
prófessor sem heitir Einar Arn-
órsson. Hann er hægrimaður,
talinn vel viti borinn og vel að
sér í lögum. Hann hélt fram
undir eins 14. apríl, að þingrofið
væri ólöglegt. Það væri ekki
hægt að rjúfa Alþingi Islendinga
fyr en fjárlög hefðu verið sam-
þykkt. Leiðtogar hægrimanna og
socialista þóttust trúa þessu. Þeir
létu þess vegna eins og þeir
væru þingmenn, þótt umboð
þeirra væru fallin niður. Þeir
trúðu að þeir gætu haldið löglega
þingfundi, samþykkt stjórnar-
skrárbreytingar og ýms lög til
bæta úr atvinnuleysinu, sem
socialistar vildu koma fram.
Framsóknarfélag Reykjayíkur
heldur fund í Kaupþingssalnum þi-iðjud. 26.þ. m. kl. 81/2 síðd.
DAGSKRÁ:
1. Inntaka nýrra félaga.
2. Kosningin í Reykjavík.
JÓNAS JÓNSSON alþingism. hefur umræður.
Æskilegt^ að allir þeir, sem ætla sér að ganga í félagið á
næstunni, gjöri það á þessum fundi og gefi sig fram í fundar-
byrjun. Skilyrði til inntöku er að hafa meðmæli tveggja manna,
sem nú eru í félaginu. Félagsskírteini verða afhent við inntöku.
FÉLAGSSTJÓRNIN.
Þessi sérstaki misskilningur
varð þess valdandi, að umboðs-
lausir borgarar í Reykjavík lét-
ust í heila viku vera þingmenn,
stóðu í skeytasambandi við kon-
unginn og gerðu ýmsar mjög
einkennilegar uppástungur um
stjórnskipnlega hluti.
Enginn lögfræðingur, sem
nokkurt álit hefir, hvorki á Is-
landi né í öðrum löndum Skand-
inavíu studdi kenningu Einars
Amórssonar. í Danmörku var
dómurinn um þetta atriði sér-
staklega ákveðinn, því að grein-
arnar um þingrof í íslenzku
stjórnarskránni, eru nákvæmlega
þýðing orði til orðs á samsvar-
andi greinum í grundvallarlög-
um Dana. Ef skýring Einars
Arnórssonar hefði verið rétt, þá
hefði þingrof Staunings og Mad-
sen-Mygdals líka verið grund-
vallarlagabrot.
í stjórnarblaðinu Tíminn var
Einar Amórsson spurður hvort
þingrof væri óleyfilegt á Islandi
fyr en fjárlög hefðu verið sam-
þykkt, ef eitthvert þing, í stað
þess að samþykkja fjárlögin,
feldi þau, eins og socialistar í
Danmörku gerðu áður en Madsen-
Mygdal rauf þing. Einar Arnórs-
son varð að játa, að í því tilfelli
væri þingrof heimilt. Eftir þessa
játningu var vöm hans þrotin,
og það því fremur þegar kunn-
ugt var um samdóma álit lög-
fræðinga á Norðurlöndum á
skoðun hans.
Socialistar og íhaldsmenn voru
nú, komnir í mikinn vanda, og
var ekki vel ljóst hversu þeir
skyldu enda hinn pólitíska sjón-
leik. Að lokum sneru þeir sér
beint til konungs og fóru fram á
að hann heimiiaði þeim stjórnar-
myndun. Konungur svaraði eins
og eðlilegt var, að hann hefði
framkvæmt þingrofið samkvæmt
heimild stjómarskrárinnar og á
fullri ábyrgð ráðuneytis Tryggva
Þórhallssonar.
Daginn eftir lýsti Morgunblað-
ið, aðalblað hægrimanna því yfir,
að íhaldsmenn og socialistar gætu
ekki haldið áfram þingsetu, úr
því það kæmi í Ijós að þingið
hefði verið rofið 14. apríl og um-
boðin þar með fallin niður.
Nú byrjuðu talsverðar deilur,
en þó mjög mildar og góðlyndar
milli socialista og hægrimanna,
hvorum flokknum væri að kenna,
að þeir hefðu ekki til samans
komið upp lýðveldi, þegar það
vitnaðist, að konungurinn gat
ekki með einhverju dásamlegu
kraftaverki gefið umboðslausum
borgurum umboð til að verða
þingfulltrúar éía kosninga. Nið-
urstaðan af þessum deilum kom
fljótt í ljós, að báðir flokkamir
hefðu í sjálfu sér viljað lýðveld-
ið, en hætt við að halda lengra
út á þá braut, af því að einn ut>
anflokkamaður, hr. Gunnar Sig-
urðsson, sem oftast hafði verið í
bandalagi við Framsóknarflokk-
inn, vildi ekki ganga með til lýð-
veldisstofnunar. Almennt var
ekki lagður mikill trúnaður á
byltingarhug socialista 'og hægri-
manna, eins og síðar skulu leidd
rök að.
Eftir þetta breyttist viðhorf
stjómmálanna. Þingmenn fóru
heim til sín og tóku að undirbúa
kosningamar 12. júní. Kosninga-
fundir byrjuðu og kemur í íjós,
að leiðtogar sósíalista og íhalds-
manna ætla að hafa samvinnu við
kosningarnar um kjördæmaskipt-
ingarmálið. Hinsvegar er verka-
mönnum enn sýnilega mjög lítið
gefið um þetta bandalag og er
erfitt að spá hvaða áhrif þessi
sveifla til hægri hefir á fram-
tíð flokksins á næstu árum, og
það því fremur, sem kommún-
istar sækja að sósíalistum frá
vinstri hlið.
Stjómin hefir fengið það, sem
hún ætlaðist til. Kosningamar
snúast nú um kjördæmaskipunina,
og öll ráðagerð hægrimanna og
sósíalista um það efni er nú opin-
ber. Ef borgarar landsins í hinum
dreifðu byggðum afsala sér sínu
pólitíska valdi, þá gera þeir það
með ráðnum hug. Þingrofið hefir
þannig náð tilgangi sínum frá
lýðræðislegu sjónarmiði.
HI.
Sósíalistar og hægrimenn segja
að núverandi kjördæmaskipun sé
úrelt, að bændumir fái of mörg
þingatkvæði og að bæjamenn,
einlíum í Reykjavík fái of lítið.
Höfuðstaðurinn hefir 4 þingmenn.
En hinir nýju bandamenn vilja
að Reykjavík fái 9 af 36.
Ef dæmt er eftir höfðatölu hef-
ir Reykjavík vitanlega of fáa
þingmenn. En annarsstaðar á
landinu era kjördæmi ekki ójafn-
ari en gerist í mörgum löndum.
Raunverulega er þessvegna aðeins
um það deilt, hvort Reykjavík
hafi nú sem stendur of lítil áhrif
á niðurstöðu mála á Alþingi.
Enn sem komið er mun erfitt
að nefna eitt einasta dæmi um að
hlutur höfuðstaðarins hafi verið
fyrir borð borinn á Alþingi. Og
raunveralega hefir Reykjavík nú
8 þingmenn, því að 4 af hinum
6 landkjömu eru aðallega kosnir
með fylgi í Reykjavík, eru bú-
settir þar og skoða sig fyrst og
fremst sem borgara í höfuðstaðn-
um. Auk þessara 8 þingmanna
eru 12 af þingmönnum frá síð-
asta kjörtímabili búsettir í bæn-
um, og margir þeirra mjög ná-
tengdir atvinnulífi bæjarins. Þar
sem 20 af 42 þingmönnum eru bú-