Tíminn - 06.06.1931, Page 1

2\.fgtei6sía
límans er í £œfjargötu 6 a.
(Dpin öaQle^a fl. 9—6
Súhi 2353
©iaíbfeti
og aftjrci&slumaöur IT í m a n s er
S a n n d e i 9 þorsteinsöóttir,
SÆfjargötu 6 a. JíeYfjaoíf.
XV. árg.
Reykjavík, 6. júní 1931.
46. blað.
Viðskiptasiðfræði Kveldúlfanna
Kafli úr útgerðarsögunni.
Síðastliðin 10—15 ár hafa
verið atburðarík í atviimulífi Is-
lendinga. Á styrjaldarárunum '
haíði skolast hingað að hlutlausu
landi talsvert af auði í hendur
einstaki-a stóratvinnurekenda og
meira en áður þektust dæmi til.
Er öllum almenningi kunnugt
kuimugt hve fallvaltur sá gróði
hefir reynst, en skaplyndi það
er honum fylgdi hjá þeim, er
mest höfðu féð á milli hand-
anna, stórútvegsmönnunum, héizt
og varð landlægt. Þeir, sem eitt
sinn höfðu talið' sig eða verið
taldir ríkir, kunnu ekki að sníða
sér stakk eftir vexti, er úr fjár-
afla þeirra dró, en hfðu áfram
sama eyðslulífinu. f stað dug-
legra, gætinna og sparsamra at-
hafnamanna, er um og eftir alda-
mótin ráku atvinnufyrirtækin,
myndaðist nú heil stétt arftaka
þeh’ra, óhófsamra stóráhættu-
manna, er margir hverjir kunnu
engin skil á hvort þeir höfðu
eigið fé eða annara undir hönd-
um. Menn eins og Proppébræð-
ur, Thorsbræður, Öskar Hall-
dórsson, Ásgeir Pétursson, Gísli
Johnsen og Copland, svo nokkur
nöfn séu nefnd, kepptu hver við
annan í óhófseyðslunni utanlands
og innan og varð ekki annað séð
á daglegu lífi þeirra né höllinn
þeim, er þeir reistu sér, en að
hér væru á ferðinni miljónaeig-
endur, en eins og komið hefir á
daginn hafa flestir þeirra verið
mil j ónaskuldarar.
Þegar svo var komið, að skuld
einhvers þessara, , máttarstólpa
þjóðfélagsins“ var orðin það há
hjá aðalpeningalind þeirra, fs-
landsbanka, að bankinn neimti
ekki að burðast með alla þá tölu-
stafi í bókum sínum og bæta við
þá vöxtum, var það ráð að jafn-
aði tekið, að strika út eina eða
tvær miljónir og var það kallað
að „gefa eftir“. Síðan hófust
lántökur og skuldahækkanir þess-
ara sömu manna á nýjan leik.
Þess munu jafnvel dæmi, þó
lygilegt megi þykja, að bankinn
hafi keypt mann, sem skuldaði
honum miljónir, til þess að „taka
að sér“ framvegis V2 miljón af
sínum eigin skuldum, með 125
þúsund króna borgun út í hönd!
Sumir þessara manna heltust
þó úr lestinni um sinn, á þann
hátt, að þeir urðu gjaldþrota.
En venjulega komu þeir fljótt til
bankans aftur í nýju gervi með
h/f. fyrir framan eða aftan
nafnið sitt, og fengu þá „lánuð“
atvinnutækin, er bankinn hafði
af þeim tekið upp í eldri skuld-
imar. Þurfti þá og nýtt rekst-
urslán, því um hlutafjárframlög-
in er líkt að segja og um stríðs-
gróðann, að þau virðast hafa
horfið fljótlega og óvíst hvert.
En bankamir hafa tapað 33
miljónum af veltufé þjóðarinnar.
Og þessi geysilegu töp halda nú
við háum vöxtum í landinu.
Á seinna hluta síðasta áratugs
er stjóm alls þorra „máttar-
stólpanna“ á atvinnufyrirtækjum
sínum orðin það bágborin, að all-
ar eignir þeirra, fastar og lausar,
atvinnustöðvar, hús, skip, veiðar-
færi 0. s. frv., er veðsett böhk-
unum og oft langt fram yfir
sannvirði. Til þess að fá nauð-
i synleg reksturslán, var því ekki
um annað að gera en að bjóða
aðeins nafn sitt sem tryggingu
eða að gefa jafnframt tryggingu
í framleiðslunni jafnóðum og
hún varð til. Sá hængur var þó
á því síðarnefnda, að ekki var
löglegt að veðsetja fisk á annan
hátt en að setja hann að hand-
veði, þ. e. bankinn varð að taka
hann í sínar vörzlur. En því
varð auðvitað ekki við komið í
flestum tilfellum. Þá hljóp þing-
ið 1927 undir bagga með útgerð-
armönnum og setti lög um það,
að þeim væri heimilt að veðsetja
óveiddan og veiddan afla fyrir-
fram fyrir eina vertíð í einu, og
ináttu þeir sjálfir geyma fisk-
inn.
Atvinnustarfsemin horfði því
þannig við hjá þessum mönnum:
allar eignir þeirra voru veðsettar
og til þess að geta haldið skip-
unum út, urðu þeir að fá rekst-
urslán hjá bönkunum gegn veði í
óveiddum afla, þ .e. fiskinum í
sjónum. Yrði ágóði á vertíðinni
lenti hann hjá „atvinnurekandan-
um“, en yrði tap, hlaut það að
lendá á bönkunum og þar með
þjóðinni, sem ábyrgist skuldir
bankanna. Hér er því áreiðanlega
um að ræða verstu tegund ríkis-
reksturs, sem þekkst hefir.
Með lögunum frá 1927 var út-
gerðarmönnum veitt stórfeld
lagaleg ívilnun, þar eð þeim var
leyft að veðsetja hluti, sem ekki
voru til og óvíst var hvort verða
myndu til. Heimild sú, sem bönk-
unum var veitt til þess að lána
þeim út á óveiddan afla, er sama
eðlis og ef bændum, sem áður
hefðu veðsett bújörð sína og bú-
stofn allan, fram yfir sannvirði,
væri heimilaður aðgangur að
lánsfé bankaima gegn veði í
væntanlegum heyfeng á næsta
sumri eða væntanlegum lömbum
á næsta vori. Það eru því engin
smáræðis sérréttindi til lánsfjár
baakanna, sem hinum stórskuld-
ugu útgerðarmönnum voru veitt
með lögunum 1927, á ábyrgð alls
þjóðfélagsins.
En sérréttindum fylgja skyld-
ur. Og nú reyndi á siðferðisþroska
útgerðarmaimastéttarinnar. Lík-
lega er það einsdæmi að þjóðfé-
lag hafi veitt heilli stétt manna,
sem flestir eru eignalausir, eða
verra en eignalausir, önnur eins
fríðindi. Og útgerðannannastétt-
inni bar sérstök skylda til að
sýna nú félagsþroska sinn og
þekkingu á skyldum sínum gagn-
vart þjóðfélaginu, er stóð í á-
byrgðinni fyrir þá og jós í þá
sparifé sínu. Þjóðin hafði sýnt
útgerðarmönnum meira traust en
öðrum borgurum og áhætta þess
var nægileg, þótt í gegn kæmi
fulllur heiðarleiki stéttarinnar.
En á þeim stutta tíma sem lið-
inn er frá, því lögin voru sett,
hefir það komið í ljós, að traustið
á stéttinni var oftraust og heið-
arleikinn minni en skyldi. Eyðslu-
stéttinni var orðið svo tamt að
skoða veltufé bankanna sem sitt
eigið fé, að henni hefir ekki þótt
taka því að bæta ráð sitt að
neinu, þótt henni væru veitt for-
réttindi fram yfir alla aðra
þegna þjóðfélagsins. Svo sjálf-
sagt þótti henni að féð gengi til
sín, hvað sem öllum tryggingum
liði. Og keppni eins stærsta út-
gerðarfélagsins í það, að ná í
milliliðagróðann af fisksölu, virð-
ist hafa blindað forstjóra þess
svo, að þeir telji sér alls ekki
skylt að virða rétt bankanna og
þjóðarinnar, þegar um gróðavon
fyrir þá sjálfa er að ræða.
Almenningi er nú kunnugt um
aðferð Þórðar Flygenring
gagnvart bönkunum á síðast-
liðnu ári. Hann hafði sem fleiri
notfært sér heimild laganna frá
1927 og tekið lán í bönkunum
svo mörgum hundruðum þús-
unda kröna skifti, út á veiddan
og óveiddan afla. Þegar hann
varð gjaldþrota, áttu yfir 400
þúsund kr. af skuldum hans að
vera fulltryggðar með fiskveði.
En þá kemur í ljós, að allur fisk-
urinn að heita má hefir gengið
til Kveldúlfs, ýmist upp í eldri
stórskuld Þórðar við félagið eða
gegn greiðslu, sem Þórður hafði
síðan eytt en ekki látið ganga
til bankanna. Af því að fram-
ferði forstjóra Kveldúlfs í þessu
máli varpar skýru ljósi yfir það,
hvernig helztu fyrirsvarsmenn
útgerðarmannastéttarinnar rækja
þjóðfélagsskyldur sínar og á
hvaða stigi viðskiftasiðfræði og
almennur heiðarleiki þerra stend-
ur, er ekki nema sjálfsagt að
þjóðinni verði gefinn kostur á að
kynna sér afskifti þeirra af hinni
refsiverðu fisksölu Þórðar Flyg-
enrings. 400 þús. kr. tap bank-
anna á Þórði Flygenring lendir
óhjákvæmilega á einn eða annan
hátt á allri þjóðinni, og hún á
því heimtingu á því að fá gögnin
lögð á borðið.
Hér er ekki tækifæri til að
skýra frá nema aðaldráttum
þess, sem upplýstist við hina op-
inberu réttarrannsókn gegn Þórði
Flygenring og er aðallega stuðst
við dómsforsendurnar.
Við rannsóknina sannaðist að
sumarið 1929 hafði Þórður gert
sig sekan um samskonar svik-
semi gagnvart bönkunum og árið
1930, þ. e. selt veðsettan fisk og
eytt andvirðinu. Til þess að svik-
semin kæmist ekki upp, leitaði
hann á náðir vina sinna og kunn-
ingja, framkvæmdastjóra Kveld-
úlfs, tjáði þeim vandkvæði sín og
bað þá um að leysa út fyrir sig
í bönkunum víxla þá, er fiskur-
inn hafði verið að veði fyrir.
Þetta gekk eftir nokkuð stapp.
Kveldúlfur leysti út víxlana, svo
að bankamir urðu ekki í það sinn
varir við svikin, en Þórður komst
út af þessu í 137 þús. króna
skuld við Kvöldúlf. Ekki varaði
Kveldúlfur bankana við að eiga
framvegis viðskifti við Þórð.
Þvert á móti bar Þórður það
fyrir réttinum að hann hafi lof-
að Kveldúlfi því að greiða 137
þús. króna skuldina með fyrstu
lánum, er hann fengi í bönkun-
um 1930 út á óveiddan afla. En
á vertíðinni 1930 lét Kveldúlfur
sér ekki nægja að taka lánin sem
Þórður fékk í bönkunum upp í
skuld sína, heldur tók hann veð-
setta fiskinn líka jafnóðum að
heita mátti og hann kom í land.
Og ekki nóg með það. Kveldúlfur
sendi togara sína til Hafnarfjarð-
ar til þess að taka kol og salt af
Þórði, sem hann hafði ætlað línu-
veiðurum sínum. Kveðst Þórður
þó hafa margsinnis sagt einum
af forstjórum Kveldúlfs fyrir og
eftir áramótin 1929—30, að hann
yrði að gefa sig upp, því skuld-
irnar væru óviðráðanlegar. Lítur
út fyrir, að forstjóramir hafi
lítt kært sig um að Þórður fram-
seldi bú sitt meðan skuld hans til
Kveldúlfs var ekki greidd. En
þetta „vinarbragð" forstjóranna,
að taka veðsetta fiskiim af Þórði
hafði þær afleiðingar fyrir hann,
sem nú eru á daginn komnar.
Bankarnir kröfðu, sem sjálf-
sagt var, Kveldúlf um andvirði
fisks þess, sem til hans hafði
runnið, en bankamir áttu með
réttu að fá, en Kveldúlfur neit-
aði að láta eyri af því og eru
bankarnir nú í máli við félagið
út af andvirðinu. í stað þess að
skila aftur veðinu var Pét-
ur Magnússon sendur í bankana
til þess að biðja um eftirgjafir
Þórði til handa og að málshöfð-
un gegn honum yrði látin falla
niður. Það náði þó ekki fram að
ganga, en kunnugir eru ekki í
neinum vafa um, að þeirri mála-
leitan hefði verið öðruvísi tekið
af þeirri stjóm Islandsbanka er
hrökklaðist úr sessi á þinginu
1930.
Það skal endurtekið, að þjóðin
öll á heimtingu á því, að gögn-
in séu lögð skýrt og afdráttar-
laust á borðið. En Flygenrings-
og Kveldúlfsmálin munu standa
framvegis sem óbrotgjarn minn-
isvarði um réttindaveizlur ís-
lenzku þjóðarinnar til hinnar
stórskuldugu útgerðarstéttar og
manndóm þann, heiðarleik og
drenglyndi, er í móti kom.
Og mörgum myndi finnast, að
Ólafi Thors, sem er eimi af
f ramkvæmdastj órum Kveldúlfs,
hefði verið sæmra að taka dálítið
minna upp í sig en hann gjörði
þegar minnst var á Flygenrings-
málið og veðsetta fiskinn í út-
varpsumræðunum fyrir mánuði
síðan.
----o---
Verkíu tala>
á Bildudal
Nýlega fór Jón Þorl. um vest-
urhluta Barðastrandarsýslu og
boðaði þar til nokkurra lands-
málafunda í þeim tilgangi að
rétta hluta Hákonar í Haga móti
Bergi sýslumanni, sem nú þykir
miklu líklegri til að ná kosningu.
Bíldudalur hefir fram til þessa
verið rambyggilegt vígi fyrir í-
haldið. Þótti þeim Hákoni og
Jóni miklu skifta hversu færi þar
og urðu þeim það mikil vonbrigði
er í ljós kom að meirihlutinn í
þeim hreppi fylgdi Framsókn.
En annað enn leiðinlegra kom
fyrir þá Jón og Hákon. f lok
íundarins kom í ræðustólinn eimi
af hreppsnefndarmönnunum,
myndai’maður hinn mesti. Sagði
hann sorglega sögu af íhalds-
framkvæmdunum á Bíldudal. Á
stríðsárunum var þorpið að gera
sér rafstöð. Halldór Guðmunds-
son stóð fyrir því verki. Vatns-
afl skyldi nota, en skip sökk með
þriðjunginn af þrýstipípunum. Þá
var gerður samningur við Pípu-
gerðina 1 Rvík, að steypa pípur í
staðinn. Jón Þorl. var þá og er
enn einn aðaleigandi þess fyrir-
tækis. Pípumar voru búnar til,
og settar niður um haust. Þær
kostuðu 8000 kr. Samningur var
gerður um pípurnar, að ef eitt-
hvað gengi miður vel með þær,
þá skyldi nefnd úr verkfræðinga-
félaginu leggja þar á úrslitadóm.
Nokkru eftir að pípumar vom
settar niður sprungu þær og
komu stór gos úr hverri sprungu,
en rafvélarnar hættu að ganga.
Urðu allar pípumar ónýtar. —
Hæstiréttur verkfræðingafélags-
ins dæmdi íbúum Bíldudals 1200
kr. í skaðabætur. Jón Þorl. fékk
6800 fyrir þessa handónýtu vöm.
Nú kom röðin að Hákoni. Hann
var jhngmaðurinn. Stöðin hafði
fengið lán úr viðlagasjóði, en gat
illa borgað vexti og afborganir,
því að verkið varð mörgum sinn-
um dýrara en áætlað var. Vildu
þorpsbúar nú biðja Hákon að fá
eftirgjöf á láninu, þar sem þeir
hefðu orðið fyrir svo miklum
skakkaföllum með pípumar. En
Ilákon virðist ekki hafa hreyft
]iví á þinginu.
Nú heimtaði þessi forsvars-
maður Bíldudals svar af þeim
báðum. Jón svaraði með dræmingi.
Viðurkenndi að hann hefði átt
mikið í pípugerðinni, og verið
þar í stjóm. Taldi hafa orðið
mistök á steypunni og að þorps-
búar hefðu fengið sínar 1200 kr.
í skaðabætur og þar við yrði að
sitja. Hákoni vafðist tunga um
tönn. En eiginlega skildu fundar-
menn helzt, að haim myndi ekki
hafa viljað tala um þetta verk-
íræðis-afrek Jóns Þorl. nema sem
allra minnst.
Annars er margt furðulegt við
þetta mál. Fyrst að maður sem
kallar sig verkfræðing skyldi
hugsa til að hafa pípur úr steypu
utan um vatn með miklum þrýst-
ingi. I öðru lagi, að Jón skyldi
geta fengið sig til, að fyrirtæki
sem hann átti og stýrði, gerði
verkfræðingafélagið, þ. e. hans
eigin klíku, að úrslitad.ómstól í
máli, sem svo mjög snerti hags-
muni hans. 1 þriðja lagi er dóm-
ur þessa félags sannarlega mjög
hagstæður fyrir pípugerðina, þar
sem allt verkið varð gersamlega
ónýtt fyrir Bílddælinga, og þar
sem þeir höfðu treyst á sérfræð-
isvit eiganda verksmiðjunnar. Að
lokum er hlífð Hákonar við
flokksforingja sinn meir en skilj-
anleg. En allt þetta mál er dýrt
og vont fyrir Bíldudal. Þorpið
hefir þessa skuld eftir, og trún-
aðarmenn þess hafa einhvern-
veginn engu getað til vegar kom-
ið, þeim til bjargar. Það er leiðin-
legt fyrir Jón Þorláksson að geta
hvergi farið um, hvorki í Reykja-
vík eða út á landi öðm vísi en að
reka sig á áþreifanlega sönnun
fyrir því, hvað gáfur hans og
þekking ná skammt. Hér í
Reykjavík kinkar Kveldúlfsbúkk-
inn kolli framan í Ólaf Thors
með hverri fjöru, eins og sýnilegt
tákn um afburðagáfur „heila
heilanna“ er Ólafur nefndi svo.
Austanfjalls þakka bændur í Fló-
anum fyrir skurðina, sem ekki
áttu að frjósa. 1 Borgarfirði er
Gljúfurárbrúin og á Bíldudal eru
sementspípurnar, sem kostuðu
þorpið 8000 kr. og sem aldrei
hefði átt að reyna að gera, því
að hverjum leikmanni var fyrir
fram sýnilegt, að hér var um
dæmafáa slysalausn að ræða.
Fundarmaður.
. ----o-----