Tíminn - 25.07.1931, Blaðsíða 2

2
TÍMINN
héraðanna fá leyfi til að vinna
salt til eigin notkunar.
Nú átti Gandhi eftir að ná
samkomulagi við sína flokksmenn.
I marzmánuði stóð allsherjar-
fundur indverskra þjóðernissinna
í Karachi. En rétt eftir að fund-
urinn kom saman gjörðust ýms
viðsjárverð tíðindi. Þrír indversk-
ir uppreisnarmenn voru um þetta
leyti teknir af lífi í fangelsinu í
Lahore. 1 tilefni af aftökunni
héldu verkamenn í Cawnpore
kröfugöngu í virðingarskyni við
þá látnu. Um sama leyti brut-
ust út óeirðir. Enska stjórnin seg-
ir, að þær hafi verið milli Hindúa
og Múhameðstrúarmanna, en 500
raenn særðust eða létu lífið, eftir
því sem opinberar fregnir herma.
Ungur þjóðemissinni veitti
Gandhi banatilræði, og taldi hann
hafa brugðist málstað sínum. En
tilræði þetta hafði öfug áhrif
við það sem til var ætlast því að
þjóðfundurinn hneig nú svo að
segja einróma til fylgis við
Gandhi. Þann 30. marz gaf fund-
urinn með 298 atkv. gegn 2
Gandhi umboð til að koma fram
fyrir sína hönd á væntanlegri
framhaldsráðstefnu. Er þá talið
að mótstaða þjóðernisflokksins
sé úr sögunni, en á því velti nú,
hvort Gandhi geti samið við Mú-
hameðstrúarmenn um það, á
hvern hátt réttur þeirra skuli
tryggður innan ríkisins.
I Englandi hefir Churchill
haldið áfram andstöðu við hina
nýju stefnu í málinu. Baldwin
foringi Ihaldsflokksins hefir hins-
vegar lofað þátttöku af hálfu
flokksins í lausn málsins, en
gjörir það að skilyrði, að fram-
haldsráðstefnan verði haldin í
Englandi en ekki í Indlandi, eins
og urn hafði verið talað.
I fornöld og á miðöldunum var
Indland einskonar æfintýraheim-
ur í augum Vesturlandabúa. Á
4. öld f. Kr. ætlaði Alexander
mikli að leggja landið undir sig
en hermenn hans veigruðu sér við
að hlýða og sögðu, að Alexander
væri að fara með sig á heims-
enda. En nú er menning Indverja
svipuð gáta og landið áður.
----o----
Jóna í Skógum.
Sumarið 1929 kom ég heim til átt-
liaga minna, öxarfjarðar í Norður-
þingeyjarsýslu, eftir margra ára
fjarvistir. Á þessum árum hafði
margt breyzt. Fólkið, sem var ungt,
þegar ég fór, var nú orðið allroskið,
börnin orðin vaxnir menn og konur
o. s. frv. Fn hún Jóna í Skógum var
furðulítið breytt að öðru en því, að
nú studdist hún við tvær hækjur, því
að gigtin liafði gjört henni ófært að
neyta fóta sinna. þegar ég heilsaði
Jónu, sá ég sama hiýja brosið og
jafnan hafði mætt mér, þegar ég var
barn. Og svipurinn allur bar þess
vott, að enn var sálin ung, þótt lik-
aminn væri tekinu að hrörna.
Jónina Rannveig Davíðsdóttir hét
hún fullu nafni, þótt liitt væri mér
og ölium liennar kurmingjum tam-
aia, að nefna liana Jónu í Skógum.
Hún var fædd að Ferjubakka í Öxar-
firði 7. jan. 1852. Um tvítugt mun
hún hafa flutzt að Skógum til lrjón-
anna Björns Gunnlaugssonar og Arn-
þrúðar Jónsdóttur. Ekki er nrér kunn-
ugt um, hvort hún kom þá beint úr
foreldraliúsum, en hitt veit ég, að
aldrei átti hún heimili utan Öxar-
fjarðar. í Skógum dvaldi hún eftir
þetta alla æfi, unz hún andaðist þar
seint í marzmánuði í fyrra (1930), þá
til heimilis lijá Kristveigu, dóttur
Björns og Arnþrúðar, og Gunnari
Árnasyni, manni hennar.
í fljótu bili mætti ætla, að hér væri
tæplega unr svo merkan æfiferil að
ræða, að umtalsvert sé. En þó að
Jóna væri ekki víðförul um dagana
eða æfistörfin nrargiirotin, þá var æfi-
starf hennar með þeim hætti, að ekki
er hversdagslegt.
þau Skógahjón, Björn og Arnþrúð-
ur, eignuðust sjö börn, er komust til
fullorðins ára. Auk þess var jafnan
mannmargt í Skógum ættingja,
venzlamanna og vinnuhjúa og rausn
í búi í hvívetna. Starf húsfreyjunnar
var því ærið umfangsmikið. En hún
átti jafnan „hauk í horni“ við barna-
gæzluna, þar sem Jóna var. Svo hafa
þau sjálf sagt mér, Skógabörn, að oft
liafi opinn faðmur Jónu verið þeirra
griðastaður, er móðir þeirra hafði
öðru að sinna, og einfaldar barnasög-
ur eða æfintýri, framsett við þeirra
bæfi, verið huggun í hörmum þeirra;
sögur, er Jóna hafði að mestu numið
af vörum annara, en geymdi i minni
tii hinstu stundar.
þessi börn uxu, og yfir Skógaheim-
ilið fi'iðsæla og barnahópinn glað-
væra brá dimmum mótlætisskuggum.
Hinir eldri hurfu yfir á landið
ókunna og í hóp hinna yngri hjugg-
ust og sltörð. En Jóna yfirgaf ekki
heimilið, jafnvel þó að systkini henn-
ar í Vesturheimi, sem hún jafnan
unni af heilum huga, hvettu hana til
að koma á sinn fund. Heima i Skóg-
um kaus hún heldur að dvelja. þar
tók hún svo aftur ástfóstri við börn
þeirra barna, er hún í æsku sinni
hafði borið á örmum sér. Til hennar
gátu þau börn flúið sem annarar
móður, eins og þeirra foreldrar höfðu
áður gjört. Nú fengu þau að heyra
sömu sögurnar, sem pabba eða
mömmu þeirra hafði áður orðið til
skemmtunar á þeirra barnsaldri. Og
sögumar og æfintýrin hennar Jónu
urðu þá enn á ný til hinnar sömu
blessunar og áður höfðu þau orðið.
Og nýi ættliðurinn kunni ekki síður
að meta tdýjuna og umhyggjuna
hennar Jónu en sá eldri hafði fyrr-
um gjört.
Loks er æfikvöldið tók að nálgast
auðnaðist Jónu að bera þriðja ættlið
liins sama kynstofns á örntum sér
og ekki örgrant, að fyrstu kvistir
liins fjórða ættliðs fengju að kanna
blíðu hennar og umhyggju. Og' þó að
ættarmeiðurinn frá Skógum væri þá
orðinn marggreindur og stæði víðat'
fótum en á Skógaheimili einu sam-
an, þá var sem Jónu virtist sjálf-
sagt að reyna að rétta hlýja hönd að
hverjum nýjum kvisti, hverjum
veikburða nýgræðingi.
Fórnfýsi og umhyggju móðurinnar
er við brugðið. En nú spyr ég: Er
sú ást minna virði, sú fórnfýsi siðri,
sem ég hefi reynt að segja hér frá?
Ég held varla.
„Um héraðsbrest ei getur, þótt
hrökkvi sprek í tvennt", kvað skábi-
ið á Sandi. þau orð komu mér ó-
sjálfrátt í liug, er mér barst til
eyrna andlát Jónu i Skógum. Hvergi
var þess getib í blöðum eða tímarit-
um, það ég til veit. En þó að líkam-
inn væri lítt nýtur orðinn, sá er þar
hvarf til moldar, varð þó að sjónar-
sviftir mikill. Úr jarðarsölum er
horfin kona, sem gleymdi sínum eig-
in lífsþægindum, æskudraumum sín-
um og vonum, kröfum sínum til
lífsins, vegna ástar tii barna, sem
voru henni iíkamlega óskyld. Er
það ekki einmitt þesskonar ást, sem
„bræðir andans ís“? Má ekki einmitt
vænta þess, að upp af henni rísi
„fyrir ókomna tíma sól“?
S. p.
-----o-----
Grammófónn
og útvarp
Vegna þess að raddir hafa um
>að heyrzt við og. við, að grammó-
fónn sé óhæfilega mikið notaður
við útvarpið, vil ég leyfa mér að
fara nokkrum orðum um það
efni. Mér vitanlega hefir þó þessi
starfsemi útvarpsins ekki sætt
miklum aðfinnslum opinberlega
eða yfirleitt tónverk þau, er út-
varpið hefir flutt á þennan hátt.
Þó hefir nýlega í grein í Alþbl.
verið minnst á það, að mönnum
væri engin „þægð í þessu
grammófónurgi“ o. s. frv.
Nú er það flestum mönnum vit-
anlegt, að grammófónninn, eigi
síður en mörg önnur hljóðfæri,
hefir nú á síðari tímum tekið svo
miklum umbótum að undrum
sætir, svo að þeir eru notaðir við
margskonar kennslu víðsvegar um
heim allan, og sé um verulega
góðan grammófón að ræða, njóta
jafnvel hin sígildu meistaraverk
tónlistarinnar sín mjög vel. Það
á því ekki saman nema nafnið,
þegar talað er um grammófóna
nú, eins og þeir eru, eða eins
og þeir voru fyrir nokkrum ár-
um. Það hlýtur því að vera jafn-
vel nafnið eitt, sem kemui' svo ó-
þægilega við taugar manna, en
ekki hljómar þeir, er grammó-
fónninn flytur, séu góð verk flutt,
og er þá naumast um annað að
ræða hjá þeim, sem því halda
fram og nefna þennan tónflutn-
ing hinu virðulega(!) nafni „urg“,
en að þekkingarleysi eða jafnvel
hótfyndni ráði dómgreind þeirra
um þetta.
Það er vitanlegt, að útvarps-
stöðvar víðs vegar um heim hafa
tekið grammófóninn í þjónustu
sína og nota hann mikið. Hins
er síður gætt, að aðstaðan í slík-
um efnum er allt önnur og betri
allsstaðar erlendis en hér. Við
íslendingar höfum ekki eins
mörgum góðum listamönnum á
að skipa eins og stærri þjóðimar.
Okkur vantar einnig tilfinnanlega
fullkomna symfonihljómsveit, en
hér er að eins til vísir til slíkrar
hljómsveitar.
Þegar nú svo er ástatt hjá oss,
sem kunnugt er, að við höfum fá-
um mönnum á að skipa, er tekið
gætu að sér að flytja stórar tón-
srníðar í fjölmennri hljómsveit, en
þurfum hinsvegar að hafa nægi-
legt verkefni fyrir útvarpið á
hverju kvöld í 365 daga ársins og
helzt við sem flestra hæfi, má öll-
um vera það ljóst, að við vei'ðum
að nota grammófóninn að miklu
leyti. Hins vegar má fyllilega
gera ráð fyrir því, að innl. kraft-
ar verði notaðir svo sem völ er
á og líklegt er að leysi hlutverk
sín vel af hendi. Síðastliðinn vet-
ur var Hljómsveit Reykjavíkur
útvarpinu hin mesta stoð; hún
flutti oft ágætar tónsmíðar, og
voru þær að jafnaði vel fluttar,
enda gengu allir þeir, sem þar
áttu hlut að máli, mjög vel fram,
þrátt fyrir marga erfiðleika og
slæmar aðstæður, auk þess, sem
hljómsveitin var fámenn og á
bernskuskeiði. En nú er ekki svo
vel, að við getum átt von á því
að fá notið aðstoðar Hljómsveit-
ar Reykjavíkur næsta vetur, og
tel ég það illa farið, ekki einungis
útvaipsins vegna heldur og vegna
allra framfara tónlistarinnar í
landinu, en þær byggjast erlendis
einmitt helzt og bezt á fullkomn-
um og góðum hljómsveitum. Svo
mun og verða hjer, sem allsstaðar
annars staðar, er fram líða stund-
ir, og þurfa allir íslendingar að
vera samtaka um að efla þá við-
leitni, sem sýnd hefir verið og
farið í þessa átt. Gæti Tónlistar-
skólinn starfað áfram og tekið
viðunandi framförum á líkan hátt
og hann gerði síðastliðinn vetur,
mundi útvarpinu verða ómetan-
legt gagn að, en á meðan við eig-
um enga fullnægjandi hljómsveit,
verður útvarpið að nota grammó-
fóninn. Á þann hátt getur þjóðin
hlustað á ýms af hinum ódauð-
legu meistaraverkum ágætlega
flutt og sjer til mikils gagns, því
nú er mjög vandað til allrar „upp-
töku“ á grammófón og ávalt not-
aðir úrvals listamenn og hljóm-
sveitir til að syngja eða spila
tónverkin, svo að þau náist sem
bezt og nákvæmast á grammófón-
inn sem unt er, og er síður en
svo, að hægt sé að kalla slíkar
Ura útvarpið
Fyi'ir löngu er það alkunnugt
hér á landi að Konungl. leikhús-
inu í Kaupmannah. hefir verið
haldið uppi með stórkostlegum
ríkisstyrk. Þó hefir ekki verið
skortur á öðrum leikhúsum þar
sem hafa borið sig styrklaust.
Danir hafa ætíð verið taldir bú-
menn góðir og þjóðin fremur
sparsöm. En hversvegna verja
þeir þá ríkisfé í þetta? Það er
af því að Konungl. leikhúsið hef-
ir alltaf átt að vera og verið
meningartæki þjóðai-innar, eink-
um til þess að kenna og varð-
veita hi-eint og gott mál þjóðar-
innar — dönskuna. Þar í landi
— eins og annarsstaðar — er alt-
af mikil hætta að málið spillist
af mállískum, latmælum og hirðu-
leysi fjöldans. 1 Kgl. leikhúsinu
er iieitað að málið sé talað skýrt
og hreint — hvert orð. Hið sama
gildir um allt sem sungið er. Ef
íslendingur á tal t. d. við Jóta,
og jafnvel marga Kaupmanna-
hafnarbúa, er hann oft í vand-
ræðum að skilja þá; en komi
hann í Konungl. leikhúsið eða
önnur leikhús — þau beztu —
skilur hann hvert orð. — Svo
mikill er munurinn.
Við slík leikhús er þess vand-
lega gætt að sýna aldrei léleg
leikrit, heldur vönduð að efni og
formi. Venjulega eru þau mjög
fróðleg og hafa mikið menning-
argildi — aðeins notaðir valdir
leikendur, og útbúnaður allur að
sama skapi.
Nú hafa íslendingar eignast
hliðstætt menningartæki, út-
varpsstöðina við Reykjavík. Má
ætla að þess verði stutt að bíða
að meiri hluti íslendinga hlusti á
Útvarpið. Þaðan geta þeir fengið
margháttaðan fróðleik og fagn-
aðarauka. — Er það gleðileg til-
hugsun fyrir alla þá sem láta sér
annt um betri líðan fólksins í
hinum einangruðu sveitabyggð-
um landsins. Hér er um svo
merkilegt og áhrifaríkt menning-
artæki að ræða, að hneyksli væri
.ef þaðan bærist nokkuð annað. en
það, sem er vel fallið til að auka
gleði og göfga hugsunarhátt
hlustenda. Það á að verða hollur
skóli fyrir alla íslendinga.
Þess var áður getið, að aðaltil-
gangur Kgl. leikhússins í Kmh.
var að fegra og bæta mál Dana.
— Ekki ætti íslendingum síður
að vera hugleikið að varðveita
málið sitt. Af Norðurlandaþjóð-
unum hefir þeim einum tekizt að
geyma tunguna fornu og fögru
■því nær óbreytta. Einangrun
landsins hefir sennilega hjálpað
bezt, og' síðar sögumar, sem fólk-
ið lærði og æfðist í að segja frá.
— Eftir að sagnaritunin hófst,
urðu hér til svo merkilegar gull-
aldarbókmenntir, að þær hafa
framar öllu öðru orðið til þess
að bera hróður þessarar smáþjóð-
ar út um allan heim. — Þrátt
fyrir þetta kom þó svo hrapar-
legt málskemmdatímabil yfir
landið, að „lærðu“ mennimir —
embættismennirnir — héldu að
„fínna“ væri að rita embættis-
bréf og skýrslur sínar á útlend-
um málagraut. Þar við bættist
svo að verzlun landsins varð að
mestu leyti í höndum Dana.
Dönsku kaupmennimir notuðu
sitt mál, eða hrognamál. Þeir
færðu viðskiftabækur sínar á
dönsku og alla viðskiftareikninga
til landsmanna. Vitaskuld varð
þetta allt til að spilla meira og
meira máli þjóðarinnar, einkum
í nágrenni veralana og embætt-
ismanna, sem sumir voru líka út-
lendingar.
Við sem nú lifum hljótum að
hugsa um það með sársauka
hversu afskaplega okkar fagra
máli var misþyrmt, en við hljót-
um líka að hugsa um það með
gleði að alþýðufólkið reyndist svo
fastheldið við tungu sína, að það
■bar gæfu til að bjarga henni. —
Við og við reyndu þjóðræknir og
menntaðir landar vorir að bæta
ritmálið, en verulegur skriður
komst ekki á málhreinsunarstarf-
ið fyr en útgefendur Fjölnis hóf-
ust handa; voru það emkum þeir
Jónas Hallgrímsson, Konráð Gísla-
son, Jón Sigurðsson o. fl.. Þeir
unnu stærsta málhreinsunarsigur-
inn. I þeirra fótspor hafa svo
flestir íslenzkir rithöfundar fetað.
Má því vera, að nú uggi menn
ekki menn ekki að sér lengur. En
svo má ekki verða. Nú er ekki
lengur hægt að treysta á einangr-
unina. Island er komið inn í
hringiðu menningarinnar. Vofir
þess vegna yfir oss alveg sama
.málspillingarhættan og öðrum
þjóðum.
Útvai-pið getur mikið hjálpað í
þessu efni, en það getur líka
skaðað, ef ekki er dyggilega stað-
ið á verði. Og því má aldrei
gleyma.
Ánægjulegt er að minnast þess,
að flestir, sem talað hafa í út-
varpið í vetur, hafa flutt erindi
sín með réttum framburði og á,
svo góðu máli, að vel mætti verða
alþýðu til fyrii-myndar. Helzt hef-
ir borið út af þessu í upplestri
skáldsagna, þar sem lesarinn hef-
ir viljað láta bera óþai-flega mik-
ið á sinni eign hrifning. Þá þyk-
ir og mörgum að ekki sé tilgerð-
arlaus flutningur errlendra frétta.
Þetta mega þó smámunir kallast,
og varla ástæða til að óttast að
valdi málskemmdum heldur hlátri.
Hitt ei' öllu verra, að komið hefir
fyrir, að konur hafa lesið upp
fréttir, sem ekki virðast kunna að
hneigja íslenzku.
Mikið er það að vöxtum, sem
hefir verið útvarpað af hljómleik-
um, en ekki að sama skapi vin-
sælt, Og víst er um það, að marg-
ir hafa strax farið að loka við-
tökutækjum sínum fyrir þeim há-
vaða. I raun og veru er þetta
mjög eðlilegt. Til þess að skilja
óþekkta og flókna hljómleika,
þarf mikla söngþekkingu; hana
hafa fæstir til að bera og kunna
því ekki að meta listina sem í
þeim verkum er fólgin. Þeir, sem
mesta söngþekkingu hafa, þurfa
ekki hjálpar útvarpsins. Til hinna
á þetta lítið erindi.
Langflestr íslendingar unna
sönglistinni, framar flestu öðru,
sem til fagnaðar er notað. Hún
veldur oft svo mikilli hrifning,
að hún rnegnar að flytja sál
mannsins í æðra veldi. Líklega
hafa flestir fundið hið sanna og
skáldið sem kvað: „Hin ljúfa
sönglist leiðir á lífið fagran blæ.
Hún sorg og ólund eyðir og elur
himinfræ“. Sjálfsagt er að kann-
ast við það, að síðan þetta var
kveðið hefir söngkunnáttu farið
mikið fram hér á landi, en samt
gat söngurinn haft þessi áhrif
meðan hann var einfaldari. Nú
virðast útlendar eftirstælingar
vera að komast út í öfgar. Kemur
þetta skýrast í ljós hjá einsöngv-
urum. Framburður orðanna er oft
svo bjagaður eða óskýr, að ís-
lenzkur hlustandi getur varla trú-
að að það sé landi hans sem er
að tala. IJér kemur fram lítilsvirð-
ing á íslenzku máli; eins og hitt
sé „fínna“ að stæla sem mest út-
lendan raddblæ. Og svo er radd-
skjálftinn. Ósjálfrátt kemur
hlustanda í hug sjúkur maður eða
kona, sem ekki getur stjómað
rödd sinni fyrir köldu-skjálfta-
hrolli.
Ekki verður komizt hjá að geta
þeirra, sem mest ber á í þessu
efni, það eru þeir: Eggert Stef-
ánsson, Kristján Kristjánsson og
Einar Markan. Slíku ætti ekki að
útvarpa. Einkennilegt er það, að
ef menn halda að það fegri söng-
inn mest, að stæla útlenda söngv-
ara, þá skuli ekki vera byrjað á
því að herma eftii' Itölum. Þeir
munu þó enn í dag vera taldir
standa einna fremst í söngíþrótt-
inni, og einmitt þeir heimta skýr-
an framburð og að eðlileg rödd
fái að njóta sín. Reynslan hefir
ætíð sýnt að örðugt er að breyta
rótgrónum vana. Haldi nú þetta
áfrám óátalið helgast það vanan-
um. Fólkið fer að halda að þetta
sé „fínt“ — eins og andlitsfarði
— fyrst „lærðu“ söngvaramir
hafi það svona — og útvarpsráðið
hafi ekkert við það að athuga.
Þá er stór hætta að apakatta-
hátturinn sitji kyr í öndvegi og
valdi sorglegum málskemmdum.
Bjöm Sigfússon
á Komsá.