Tíminn - 02.07.1932, Síða 1

©jaíbfert
09 cifgrci&sluma&ur C i m a n $ tt
Hanuueig J&orsteinsöóttir,
Ccefjargötu 6 a. Ííeyfjamf.
^fgceibðía
íinmns er i £œfjar<jðtu 6 a.
©pin ðaglegarfL 9—6
SWM 2355
XVI. árg.
Reykjavík, 2. júlí 1932.
29. blað.
Dýrtíðin, Reykjavik og kreppan
Dýrtíðin í Reykjavík er lands-
kunn, og hún er það meir en af
afspurn, því ekkert er það af-
dalakot eða útkjálkahreysi til í
þessu landi, sem hún hefir ekki
heimsótt og gert meira og minna
vart við sig.
I Reykjavík býr meir en fjórði
hluti allrar þjóðarinnar. Mikill
hluti af verzlun landsmanna á
leið sína að einhverju leiti gegn-
um Reykjavík, hávaðinn af opin-
berum starfsmönnum þjóðarinn-
ar eiga hér aðsetur, mjög marga
skóla er hingað að sækja og ekki
annað, og loks á hér aðsetur
mjög mikið af því fólki, sem
leitar sér atvinnu til sjós og
sveita víðsvegar um landið. Dýr-
tíðin í Reykjavík er því ekki að-
eins sérmál þeirra manna sem
þar búa, hún er landsmál.
Þjóðfélagið í heild geldur þess
mikillega hversu dýrt er að lifa
í Reykjavík.
Og nú þegar heimskreppan
bætir sér ofan á þessa dýrtíð, þá
er það enganveginn ótímabært
þótt reynt sé að glöggva sig á
því hverjar séu orsakir hennar
og hvort ekki sé ráð til þess að
draga ur þessu böli.
Meginrökin sem til þess lig'gja
hversu dýrt er að lifa hér, eru
þau, að íhaldið hefir stjórnað
bænum frá fyrstu tíð, er það
andi einstaklingshyggjunnar sem
einkennt hefir alla opinbera
stjórn á bænum, einstaklings-
framtakið og samkeppnin hafa
hér setið á insta bekk.
Þess vegna hafa bæjarlöndin
verið seld í einstaklingseigu og
lent. í braski og verðhækkunin
öll lent hjá einstaklingum en ekki
almenningnum, sem einn skapaði
hana. Lóð undir meðalstóru húsi
í Reykjavík, þar sem það þykir
hvað bezt sett, kostar jafn mik-
ið og 2—3 höfuðból í sveit með
allri áhöfn, og þetta feikna kaup-
verð verður að ávaxta með hækk-
aðri húsaleigu að sama skapi.
Verðhækkunarskattur á lönd
og lóðir er hinsvegar hugtak sem
íhaldið má ekki heyra nefnt.
Þessi stjórnarstefna virðist
hafa gegnsýrt bæjarlífið. Þess
vegna eru hér svo margir sem
hafa lund til þess að fást við
verzlun og þess vegna eru verzl-
anirnar orðnar svo óeðlilega
margar og kostnaðurinn við
dreifingu vörunnar að sama
skapi óhóflega mikill. Af sama
toga er spunnin sú almenna
gróðalund, sem alist hefir við
húsaleigudýrtíðina í Reykjavík.
Mjög margir Reykvíkingar, og
það án þess að vera sér þess
meðvitandi, eru orðnir einskonar
smáspekulantar með þeim hætti,
að þeir hafa brotizt í því að
koma sér upp húsi og þá jafn-
framt haft þau það stór, að
hægt væri að leigja einni eða
tveimur fjölskyldum. Er það
ekki sjaldgæft að maður heyri
þess getið, að slíkir framtaks-
menn vitni um það að með þessu
búi þeir sjálfir við mjög lága
leigu eða jafnvel alveg frítt.
Tíminn veit dæmi til þess að
nýlega reistu tveir menn hér í
bænum sér vandað hús með öli-
um nýtízku þægindum. Kváðúst
þeir vera búnir að athuga það
mjög gaumgæfilega, að öftir tíu
ár ættu þeir húsið skuldlaust að
undanteknum eftirstöðvum veð-
deildarlánsins, ef þeir reiknuðu
sér jafnháa húsaleigu og þeir
liöfðu borgað undanfarið. Með
öðrum orðum, þeir græða 65—
70% af andvirði hússins á 10
árum.
Ætti þetta þá að vera einskon-
ar bending um afkomu þeirra
manna, sem reist hafa húsnæði
til þess að selja á leigu hér í
Reykjavík.
Sé þessu svona farið, og þótt
það kunni að taka eitthvað lengri
tíma fyrir sumum að eignast
húsin, þá er ekkert vit í þessu.
Húsaleigan verður að lækka.
Og kreppan verður einskonar
viðskiptalæknir í þessu efni. Síð-
astliðinn vetur söfnuðust húsa-
leiguskuldir hjá mörgum mönn-
um sakir atvinnuleysis, og í
sumar stendur mikið af húsnæði
autt hér í bænum. Maður sem
hafði greitt 240 krónur á mán-
uði í leigu fyrir íbúð auglýsti ný-
lega eftir annari og fékk betri
íbúð fyrir 200 krónur með hita,
sem ekki fylgdi í fyrra tilfellinu.
Þá hafa verkamannabústaðirn-
ir haft góð áhrif og á síðasta
þingi var samþykkt merkileg lög-
gjöf um byggingarsamvinnufé-
lög, sem miðar í aðra og and-
stæða stefnu við gróðabrask það
sem þróast. hefir í sambandi við
húsnæðismálin hér í Reykjavík.
Hallgrímur Kristinsson sagði
eitt sinn: „Sú kemur tíð að það
verður hegningarvert að selja
hlut dýrari en hann er verður“.
Þetta virðist eiga nokkuð langt
í land í höfuðstað íslands, ef
marka má til dæmis af brauð-
verzluninni hér í, bænum.
Sjálft brauðið hefir verið selt
hér með tvennskonar verði um
marga mánuði, og mismunurinn
er hvorki meira né minna en
20% — fimmti partur. — Og
þetta vekur ekki neina teljandi
eftirtekt — ekki almennt umtal.
Alþýðubrauðgerðin og Ríkis-
brauðgerðin hafa um langt skeið
báðar selt rúgbrauð og hveiti-
brauð 20% ódýrar en önnur
brauðgerðarhús í bænum, en
þetta hefir ósköp litla athygli
vakið hér í höfuðstað hinnar
„frjálsu samkeppni“, og það í
ári hinnar mestu kreppu, sem
yfir heiminn hefir gengið. Verð-
ur maður ekki annars var en að
dýrari brauðin hafi verið keypt
með jafnglöðu geði eins og hin ó-
dýrari. Og ekkert hefir heyrst
um gæðamun.
Er alveg komið upp úr á
Reykvíkingum um afkomumálin?
Eða hefir gróðahyggjan svona
mikla samúð að menn vitandi
vits fórni henni fé? Er þetta á-
rangur af uppeldinu yfir hin
mörgu búðarborð höfuðstaðarins ?
Er það samkend hinna mörgu
leigusala? Eða er þetta afvega-
leitt fólk, sem hefir tamið sér
að heimta hátt kaupgjald án þess
að hafa nokkra hliðsjón á því
hvað fyrir kaupgjaldið fæst.
Síðan þetta kom fyrir um
brauðin, hefir Tíminn átt hægra
með að skilja það, hversvegna
það eru ekki nema um 100 menn
sem enn hafa gjörst meðlimir í
Kaupfélagi Reykjavíkur. Það
berst að vísu ekki mikið á,
starfar sem pöntunarfélag að
minsta kosti meðan innflutnings-
höftin eru í gildi og meðan því
er að vaxa fiskur um hrygg. Og
þó er samanburðurinn þessi:
Verðlagið hjá því er 20% undir
algengu búðarverði hér í Reykja-
vík og þó hafði það reksturs-
hagnað þegar upp var gert, svo
að félagsmenn fengu þar m. a.
lögboðin 3% í sjóð. Auk þessa
hefir það útvegað félögum sín-
um afslátt á fiski, mjólk, kjöt-
búðarvörum og brauði, sem nem-
ur það miklu, að þegar maður
nokkur, sem í félagi við aðra
hafði komið sér i þá aðstöðu, að
fá 12% afslátt í nýlenduvörubúð,
fór að telja saman hvað hann
keypti mánaðarlega af þessum
vörum og hve miklu afsláttur
kaupfélagsmanna á þeim næmi,
þá komst hann að þeirri niður-
stöðu, að hann tapaði nákvæm-
lega sem svaraði 20% af and-
virði nýlenduvörunnar við það
að vera ekki í kaupfélaginu.
Kreppan og atvinnuleysið veld-
ur því, að á harðnar fyrir fólki
og þá einnig í Reykjavík. Reynt
er með samtökum að halda kaup-
gjaldinu uppi, en hvað stoðar
það, ef atvinnan gengur saman
að sama skapi. Og mundi ekki á
hitt lítandi fyrir menn, að gæt^
þess betur hvað fæst fyrir kaup-
eyrinn.
Og alveg er það segin saga að
fólk í sveitum og sjávarþorpum
utan Reykjavíkur væri löngu
flosnað upp ef það hefði ekki
næmari tilfinningu fyrir verð-
mæti peninganna heldur en al-
menningur í Reykjavík virðist
hafa og hið tvennskonar brauð-
verð hér í bænum vitnar svo á-
takanlega um.
En haldkvæmasta ráðstöfunin
sem Reykvíkingar þurfa að gera,
er að steypa af stóli stjórnar-
stefnu íhaldsins í bæjarmálunum
vegna þess, að í skjóli hennar
þrífst sá hugsunarháttur og það
ástand, sem leitt hefir til dýr-
tíðarinnar í Reykjavík, dýrtíðar,
sem ekki er ógæfa fyrir Reyk-
víkinga eina heldur liggur eins
og mara á öllu atvinnulífi þjóð-
arinnar.
Stefnumunur tveggja íiokka
í Mhl. hafa nú síðustu vikumar
komið fram tvær mismunandi skoð-
aiiir um samstarfsmöguieika Fram-
sóknar- og Mbl.-flokkanna. Sjálfu
Mbl. finnst lítið bera á milli. því
finnst ótrúlegt að það séu ekki önn-
ur mál en baréttan við erlendu
tollpólitíkina og framlenging venju-
legra skatta til að gera ríkinu
kleift að annast lögboðin gjöld, sem
geti á eðlilegan hátt verið sam-
starfsefni Framsóknar og íhalds.
Formaður íhaldsflokksins er ekki
svona bjartsýnn á samstarfsmögu-
leikana. í grein, er hann ritar um
núverandi sambræðslustjórn, tekur
hann skýrt fram hugsun sína. Og
hún er sú, að efla íhaldsflokkinn
svo að hann sé í algerðum meira-
hluta á Alþingi og geti jafnan
stjórnað eftir íhaldsstefnunni, sem
hann nú í tvö ár hefir aí sérstökum
verzlunarástæðum nefnt „sjálfstæðis-
stefnu". J. porl. segir í þessari
grein, að til þess að ná þessu tak-
marki, að komast í algerðan meira-
liluta, þá verði íhaldsmenn eins og
nú stendur á, að geta tekið part af
Framsóknarflokknum og látið hann
vinna með sér að framgangi íhalds-
málanna. Jón bætir við, að þó að
fram gengi krafa hans um að breytt
yrði kjördæmaskipun iandsins, þann-
ig, að tala þingmanna yrði nákvœm-
lega miðuð við kjósendatölu, þá gæti
íhaldið samt ekki komist í meira-
hluta nema að fá „lánaða" þing-
menn frá Framsókn, a. m. k. af og
til. Um þessa skoðun Jóns hefir ein-
hver Framsóknarmaöur sagt, að Jón
hugsaði sér sambúðina við einhvern
hluta Framsóknar likt og talið er
að fari sumum meiriháttar fésýslu-
mönnum, sem fái sér eiginkonu í
viðlögum á löngum og crfiðum við-
skiftaferðum, þegar eiginkonan gæt-
ir húss og barna heima. Jón hugs-
ar sér að til þess að stjómað verði
eftir ihaldsstefnunni, þá verði leið-
togar íhaldsmanna að geta gripið til
„nokkurs hluta" af þingflokki Fram-
sóknarmanna hvenær sem á þyrfti
að halda.
Að vísu mun hver einasti þing-
maður Framsóknarmanna neita að
hann sé fáanlegur í þessa lítið
virðulegu þjónustu-aðstöðu við floltk
og málefni íhaldsins. Og engu betri
myndu undirtektir verða, ef leitað
væri til kjósenda Framsóknar. Ef
einhver þingmaður samvinnumanna
spyrði kjósendur sína hreinskilnis-
lega að því, hvort hann mætti vera
„hjálp i viðlögum" fyrir Jón þorl.
og Mbl., þá myndu kjósendur í
iivaða kjördæmi sem væri segja
fulltrúa sínum, að þeir litu á hann
sem andstæðing, ef til vill enn meiri
andstæðing heldur en Jón þorláks-
son sjálfan.
það er þess vegna enginn vafi á
því, að Framsóknarmenn líta þannig
á, að um leið og flokkur samvinnu-
manna hættir að skoða íhaldið sem
hættulegasta andstæðing sinn, þá
væri stefna þeirra fallin í valinn.
En sökum þess að Mbl. virðist
ætla að reyna að prédika samvinnu-
mönnum „vináttu" í orði, meðan
verið er að brjóta niður kjördæma-
skipunina, þá þykir hlýða, að rifja
upp viðskifti flokkanna siðan Fram-
sóknarflokkurinn hóf starf sitt 1916.
„Verkin tala“, ef litið er á gang
málanna.
Mbl. hefir verið málgagn ílialds-
stefnunnar allan þennan tíma, þó að
þingflokkur íhaldsmanna hafi hvað
eftii' annað skift um nöfn. Ef litið
er yfir dálka Mbl. í þessi 16 ár, og
á ræður þingmanna flokksins sézt
livernig innrætið er.
Lítum fyrst á bankamálin. Mbl.
vildi hafa íslandsbanka, hinn er-
lenda hlutabanka, sem aðalfjármála-
stofnun landsins, en Landsbankann
sem undirtyllustofnun undir stjórn
B. Kr., sem áleit að enginn sam-
vinnumaður verðskuldaði að hafa
traust til viðskifta í banka, eftir
því sem liann lýsti sjálfur í pésa
sínum 1922. Framsókn vildi að banki
landsins væri þjóðbanki, að hann
hofði seðlaútgáfuna, að hann væri
höfuðvígi íslenzkra fjármála. þetta
er orðið svo. Vegna óstjórnar á ís-
landsbanka og hóflausrar eyðslu og
óskilvísi margra af íhaldsmönnum,
er við hann skiftu, leystist sú stofn-
un upp. En Mbl. og flokkur þess var
ánægt með íslandsbanka og stjórn
hans. Blaðinu þótti gott er Tofte
lékk 100 þús. kr. með sér fyrir að
fara frá bankanum. íhaldið kúgaði
M. Guðm. til að taka enska lánið
1921 vegna Islandsbanlca til að forða
honum frá gjaldþroti. íhaldið barð-
ist á Alþingi 1923 gegn því að þing-
ið fengi að láta athuga bankann, og
tókst að eyða því máli með hjálp
Sig. Egg. og Jakobs Möllers. En af
því leiddi aftur að bankinn fékk að
lána Copland og öðrum hinum stóru
viðskiftamönnum sínum miljónir-
þær sem þar eru týndar. Síðar
beitti Jón þorl. sér fyrir að koma í
gegn láni í Ameríku handa Lands-
bankanum, en það var raunar tekið
handa Islandsbanka og stendur
skuld sú hjá Landsbankanum að
noklcuð miklu leyti enn. Að lokum
er kunnug aðstaða íhaldsins til ís-
landsbanka 1930, er hann varð gjald-
þrota. íhaldið vildi þá, rannsóknar-
laust, taka ábyrgð á bankanum öll-
um. Og síðan barðist það með hnú-
um og hnefum fyrir að koma á rík-
ið eins miklu af ábyrgðinni og unnt
væri. Fyrir mótstöðu Framsóknar
var þó íslandsbanki lagður niður,
nýir og óháðir menii komu að bank-
anum. Spayifjáreigendur og erlendir
viðskiptamenn lögðu nokkuð mikið
ié í áhættuna við að láta Útvegs-
bankann taka við skuldum íslands-
banka. Síðasta „átakið" af hálfu í-
haldsins er svo það, að hindra
framgang nauðsynlegra fjármála á
Alþingi, að því er virðist mest í
því skyni, að M. Guðm. geti hindr-
að að rannsókn fari fram á því
hvoi't miljónatöp íslandsbanka, sem
nú eru að komast á alla skattborg-
ara landsins, séu lögleg eða ekki.
Lítum á samvinnumálin. Ekki hef-
ir st.efna Mbl. verið hollari þar. Síð-
an 1916 hefir Mbl. og flokkur þess
gert kaupfélögunum og Sambandinu
allt það til miska, sem frekast hefir
verið hægt. Mbl. hefir stöðugt af-
flutt kaupfélögin. Ef félag hefir lent
i erfiðleikum, eins og pöntunaríé-
lagið á Rauðasandi, hefir Mbl. berg-
málað það mánuðum saman. þegar
Hallgrímur Kristinsson beitti sér
fyrir stofnun Sambandsins og hafði
komið því mikla fyrirtæki í fastar
skorður, áður en hann féll frá, þá
var Mbl. sífellt á hælum þess með
liinum megnasta fjandskap. Og ekki
hefir „vináttan" verið meiri hjá liðs-
mönnunum. þegar andi vinsins hef-
ir aukið hugarflug samkepnismanna
á ölmótum þeirra, þá er viðkvæðið
jafnan hið sama, að hvað sem öðru
líði, þá verði að eyðileggja kaupfé-
lögin og Sambandið.
Um áfengismálið er hið sanrn að
segja. Mbl. hefir afflutt bannið með-
an það var í gildi. það hefir gert
sitt til að spilla fyrir því, að gagn
yrði að sölutakmörkunum á sterk-
um drykkjum. Mbl. stóð á móti á-
fengislöggjöfinni. það afflutti lög-
gæzlumennina. þvi súrnaði í aug-
um, er læknarnir hættu að reka
vínbúðir, þegar skipin voru þurkuð,
og þegar lögreglan í Reykjavík gerði
ofdrykkjuna ófriðhelga á götum
Rvíkui’. Allt sem gert hefir verið til
gagns i áfengismálum landsins hefir
mætt eindreginni mótstöðu frá Mbl.
og ináttarstólpum íhaldsins.
Tökum málefni sveitanna. Dýpsta
ástæðan til þess að íhaldið bauð
socialistum upp á bandalag til að
brjóta niður vald hinna dreifðu
byggða,var gremja íhaldsburgeisanna
í kaupstöðunum yfir fjárframlögum
úr ríkissjóði til sveitanna. þeim
blæddi í augum vegalagningarnar
um landið, aukning símakerfisins,
.. sundlaugarnar, héraðsskólarnir,..
lijálp til ræktunar og vélakaupa,
lækkun á verði tilbúins áburðar, og
síðast en ekki sízt framlög ríkis-
sjóðs til Byggingar- og landnáms-
sjóðs. Svo að litið sé lauslega a
gang þessa síðasttalda máls nægir
að benda á, að þegar ég flutti fyrst
frv. um Byggingar- og landnáms-
sjóð á þingi 1925, reis íhaldsflokk-
urinn á þingi allur gegn málinu og
eyddi því. Blöð flokksins veittu mál-
inu alla þá mótstöðu er þau máttu.
þá um sumarið hélt ég um 30 fundi,
m. a. um það mál í þrem fjórðung-
um landsins, og þá risu liðsmenn
íhaldsins upp á fundum þessum
gegn málinu alstaðar þar sem þeir