Tíminn - 09.05.1934, Síða 2

T í M I N N
grammi“ því, sem hann lýsti 1908. Litlar
framkvæmdir, efna- og hátekjumönnum
hlíft við sköttum en skuldum safnað.
1927 tóku Framsóknarmenn við völdum
og héldu heim fram í ársbyrjun 1932.
Þeir bera því ábyrgð á fjármálastjóm
áranna 1928—1931. Þeir tóku við tekju-
halla J. Þ. og skuldunum frá íhaldstímá-
bilinu. Skattar voru hækkaðir upp í það,
sem þeir höfðu verið á fyrra hluta
stjórnartímabils J. Þ. Er sérstök ástæða
til þess að vekja athygli á, að skattar
voru ekki hækkaðir meira en upp í það,
sem áður var. (Ihaldsmenn hafa ranglega
haldið því fram, að þeir hafi verið
hækkaðir meira). Þessi hækkun var nauð-
synleg vegna tekjuhallans og þeirra fjöl-
mörgu umbóta, sem flokknum var skylt
að vinna, til þess að bæta aðstöðu vinn-
andi manna í landinu. Á þessum árum
voru síðan greidd margfalt meiri framlög
úr ríkissjóði til verklegra framkvæmda
og almennra umbóta en nokkru sinni
hafði áður þekkst.
f lok þessa tímabils voru ríkisskuldim-
ar 39,4 milj. króna. Höfðu þær því aukizt
um 11,4 milj. frá því í árslok 1927. And-
stæðingar Framsóknarfiokksins hafa vilj-
að gera sér mat úr þessu, og telja skulda-
aukningu þessa fjármálasynd hjá Fram-
sóknarflokknum. Er á það treyst, að menn
geri sér ekki grein fyrir orsökum skulda-
hækkunarinnar. Geri menn sér grein fyr-
ir þeim, kemur það í ljós, að skuldir þess-
ar eru myndaðar af allt öðrum ástæðum
en eyðsluskuldir íhaldsmanna, sem áður
er gerð grein fyrir. Þessi skuldaauking er
til orðin af þessum ástæðum:
1. Vegna framlaga til Lands-
bankans................... 3 milj.
2. Vegna framlaga til Búnað-
arbankans................. 3.6 —
3. Vegna framlags til Útvegs-
bankans................... 1.5 —
4. Vegna byggingar síldar-
bræðslustöðvar............ 1.5 —
5. Vegna bygginga og breyt-
inga á Landssímanum .... 1.8 —
ö. Vegna útvarpsstöðvarinnar . 0.5 —
11.4 milj.
Langsamlega mestur hluti slculdaaukn-
ingarinnar er vegna bankanna og viðskiln-
aðar íhaldsmanna við þá, sem lýst
verður hér síðar. Þó standa bankarnir und.
ir þessum framlögum að mestu nema Út-
vegsbankinn. Samtals hefir ríkissjóður orð-
ið að leggja fram 4Vó milj. vegna fslands-
bankahneykslisins alræmda. Þar af 3 milj.
kr. af enska láni M. G. frá 1921, sem ríkis-
sjóður átti hjá bankanum, þegar hann
lokaði, Síldarbræðslan stendur undir sínu
lání og sama er að segja um Landssím-
ann og Útvarpið.
Það, sem vekur mesta eftirtekt í þessu
sambandi, er, að allar hinar stórkostlegu
framkvæmdir ríkissjóðsins sjálfs árin
1928—1931, eru unnar fyrir tekjur hans
einar saman. Hefðu eyðsluskuldimar frá
stjórnarárum íhaldsmanna ekki hvílt á
ríkissjóðnum, hefði hann þar að auki get-
að lagt Landssímanum og Útvarpinu til
það fé, sem tekið var að láni þeirra
vegna. Svo tilfinnanlegar voru og eru
vaxtagreiðslumar af skuldum þessum —
eða ca. 2 millj. á 4 árum.
Vaxtabyrði ríkissjóðins 1927 og 1931. —
Þótt nefndar séu upphæðir ríkisskuld-
anna, er það eitt ekki nóg til þess að
gera sér að fullu grein fyrir því hvemig
hagur ríkissjóðsins sjálfs stendur. Það
þarf að taka til ítarlegrar athugunar
vaxtagreiðslur ríkissjóðs. Þá sézt greini-
lega hvort skuldimar eru stofnaðar
vegna fyrirtækja, sem standa undir þeim
eða vegna almennra greiðslna ríkissjóðs-
ins — eyðsluskuldir. Ég hefi nú sýnt
fram á í hverju skuldaaukningin 1928—
1931 var fólgin og gert grein fyrir, að
ekki var um eyðsluskuldasöfnun að ræða.
Sönnun fyrir því, að rétt er með farið,
má fá með því að athuga vaxtabyrði
ríkissjóðs 1927 og 1931. Samkvæmt
Landsreikningi fyrir árið 1927 var vaxta-
byrði sjálfs ríkissjóðs kr. 581.573.00 —
þ. e. a. s. vaxtagjöld að frádregnum
vaxtatekjum. Samkvæmt rekstursreikn-
ingi ríkissjóðs fyrir 1931 var vaxtabyrðf
ríkissjóðsins sjálfs kr. 900.594.00 eða kr.
319.021.00 meiri en 1927.
Aukningin á vaxtabyrði ríkissjóðs er
vegna Islandsbanka. íhaldsmenn vilja
leyna því með fölskum linuritum um
vaxtabyrðina.
Ríkisbókhaldið hefir gefið mér þær
upplýsingar, að af vaxtabyrði ársins 1931
hafi kr. 309.667.00 stafað af íramlagi
ríkissjóðs til útvegsbankans. Þetta sýnir
enn svart á hvítu, að aukin skulda- og
vaxtabyrði ríkissjóðs er vegna framlag-
anna til bankanna, þó nær eingöngu
vegna Islandsbanka (á láni við Lbk. er
nokkur vaxtahalli) en ekki vegna fram-
kvæmda ríkissjóðsins sjálfs. Síðan 1931
héfir vaxtabyrðin nokkuð aukizt, en sú
aukning kemur ekki til greina við þann
samanburð á fjármálastjói'n og fjármála-
stefnu, sem hér er gerð, sökum þess að
hún er til orðin á þeim tíma, sem Fram-
sóknar- og íhaldsmenn stóðu saman að
stjórn. Sú aukning stafar fyrst og fremst
af áhrifum íhaldsmanna á fjármálastjóm,
og þó einkum neitun þeirra um að sam-
þykkja tekjuöflunarfrumvörp.
íhaldsmenn hafa nú um langt skeið
lag't mjög mikla stund á að villa mönnum
sýn um vaxtabyrðina og fiuttu m. a. fyr-
ir síðustu kosningar falsað línurit um
vaxtabyrði ríkissjóðs, sem sýndu hana t.
d. rúml. 1,2 milj. kr. 1931, þegar hún vai'
kr. 900.594, eins og ég hefi sýnt fram á.
Fjármálastjórn áranna 1928—1931 ber
það með sér, að þá var um það hugsað að
gera umbætur almenningi til gagns. Þrátt
íyrir hinar miklu framkvæmdir hins
opmbera á þessum árum hefðu sltuldir
ekki aukizt, ef íhaldsmenn hefðu ekki
skilað bönkum landsins í hinu mesta
oíremdarástandi og eyðsluskuldabagga á
ríkissjóði, sem hafði í för með sér a. m. k.
2 milj. kr. vaxtaútgjöld á þessum árum.
íteikningsfærsla ríkisins.
Ég gat um það áðan, að vegna þess,
iive stefna íhaldsmanna í fjármálum væri
miðuð við kröfur yfii'ráðastéttanna, þá
yrði að dylja hinn raunverulega tilgang
nennar með blekkingum, einkum um
sparnað. í samræmi við þetta er það eit-
ur í beinum íhaldsmanna, að reikningar
ríkissjóðs séu glöggir og sýni greinilega
l eiístur hans og aðra starfsemi. Á meðan
íiialdsmenn fóru með völd voru reikning-
ar ríkisins svo óglöggir, að enginn vissi
um raunverulega rekstursniðurstöðu rík-
issj óðs og sliuldir ríkisins voru ekki til-
íærðar á reikningum nema að nokkru
leyti. Þær skuldir, sem taldar voru, voru
m. a. sumar hverjar taldar í dönskum
krónum, án þess að tillit væri tekið til
gengismunar. Af þessari ástæðu einni
saman voru þær vantaldar um fulla 1 milj.
kr. 1926 og 1927.
Framsóknarmenn ieggja hinsvegar höf-
uöáher/luna á, að reikningamir séu sem
aðgengilegastir almenningi. Vegna þess,
að þeirra fjármálastefna er miðuð við al-
menningshag og þarfir til umbóta, hefir
ilokkurinn allt að vinna við það, að menn
fylgist sem bezt með og geri sér grein
fyrir fjármálunum. í samræmi við þetta
hef'ir fiokkurinn beitt sér fyrir endur-
skipulagningu ríkisbókhaldsins og' lands-
reikningsins. Þessar umbætur hafa sætt
fullri mótstöðu íhaldsmanna með J. Þ. í
broddi fylkingar*).
Tvennt er íhaldsmönnum verst við í
sambandi við þessar umbætur og reyndar
livorutveggja skiljanlegt, þar/ sem þeir
þurfa að leika feluleik í fjármálum. Hið
fyrra er það, að við skipulagningu þess-
ara mála hefir verið gerð alveg tæmandi
grein fyrir ríkisskuldunum og ástæðunum
til myndunar þeirra. Hið síðara, að í hinu
nýja formi landsreikninganna er gerð
grein fyrir því alveg sérstaklega greini-
lega, hvort fé ríkisssjóðs er notað til
beinna rekstursútgjalda eða til nýrra
íramkvæmda og fyrirtækja.
Hið fyrra er íhaldsmönnum illa við sök-
um þess að við greinargerðina um skuld-
irnar hefir komið fram hin mikla sekt
þeirra í sambandi við ríkisskuldirnar og
sem að framan er lýst. Hið síðara er
íhaldsmönnum meinilla við af þeim ástæð-
um, að við sundurliðun ríkisútgjaldanna
í beinan kostnað og framlög til fram-
kvæmda, kemur berlega í ljós, að Fram-
sóknarflókkurinn hefir lagt og leggur alla
áherzlu á að hafa beinan kostnað sem
lægstan, en beina í þess stað sem mestu
fé til framkvæmdanna. Ennfremur sökum
*) Gekk J .p. svo langt, að hann gerði til-
raun til þess að verja það, að skuldir í dðnsk-
um krónum hefðu ekki verið umreiknaðar i
skuldaskrá ríkissjóðs á meðan hann réðil
þess, að við slíka greinargerð váknar al-
mennur skilningur á því, hversu fánýtt er
hið* venjulega gaspur íhaldsmanna um
sparnað, þar sem fyrirsjáanlegt er og af
reynslunni vitað, að sá flokkur er eyðslu-
samastur í embættismannahaldi allra
flokka, og „sparnaðurinn“ verður því á
framlögum til almennra þarfa.
H.
Bankarnir.
Ég hefi nú eytt allmörgum orðum að
því að ræða um ríkissjóðinn og hans
starísemi. Hlýtur einnig að verða mestum
tíma í það eytt af því, sem hér verður
gert að umtalsefni. Mun ég þá gera
nokkra grein fyrir bankamálunum og
jafnframt hvernig þau grípa inn í íslenzk
stjórmnál.
Yíirráðum í stjórnmálum á íslandi
fylgja allmikil yfirráð fyrir bönkum lands-
ins. Veldur hér miklu um, að stærsti
bankinn er ríkisfyrirtæki og einnig hitt,
að hinir bankarnir hafa sótt til Alþingis
og í'íkissjórna um margskonar fríðindi og
fengið þau. Má í því sambandi einkum
nefna lántökur ríkissjóðs vegna bank-
anna, sem að framan er að nokkru
minnst, og ábyrgð ríkisins á sparisjóðs-
innstæðum í bönkunum.
Vegna þessara fríðinda hafa Alþingi og
ríkissjóður fengið íhlutun mikla um
stjórn allra bankanna. Stjórnmálabaráttan
hér hefir því að verulegu leyti snúizt um
yfirráðin yfir veltufénu í landinu.
Smákóngavaldið og Islandsbanki.
Eins og í öðrum atriðum fjármálanna
hafa komið fram tvær meginstefnur um
meðferð veltufjárins. Annarsvegar hefir
stefna íhaldsmanna verið sú, að beina
fjármagninu sem mest á fáar hendur.
Hefir sú stefna af ýmsum með réttu verið
nefnd „smákóngapólitík“. Hinsvegar er
stefna umbótamanna undir forustu Fram-
sóknarflokksins sú, að beina fjármagninu
milliliðalaust til þeirra manna, sem að
framleiðslustörfunum vinna — og þá ekki
sízt til framleiðslusamvinnufélaga, sem á
síðari árum hafa risið upp úr rústum
smákóngaveldisins, einkum í þorpum og
kaupstöðum landsins.
Ötefna íhaldsmanna í bankamálunum
var vafalaust fyrst og fremst sprottin af
því, að forvígismönnum flokksins var það
ljóst, að pólitísk yfiiTáð hans voru bund-
in því skilyrði, að hægt væri að gera al-
menning háðan þeim, sem að flokknum
stóðu. Þessvegna var það ráð tekið að
gera einstaka menn að „forsjá“ almenn-
ings með því að styrkja þá með fjármagni
frá bönkunum. I' íslandsbanka höfðu
ihaldsmenn óskoruð yfirráð, og varð hann
því einkum að vígi flokksins í þessum
efnum og við hann að sjálfsögðu um leið
tekið miklu ástfóstri af íhaldsmönnum á
Alþingi. Flestar styrkustu máttarstoðir
íhaldsins voru skapaðar fyrir tilstuðlan
þess banka. Þótt sumir smákónganna
þrifust vel, urðu aðrír fljótlega slæmir
viðskiptamenn bankanna, eyddu um efni
fram, töpuðu á spákaupmennsku o. s. frv.
• Þótt illa gengi varð að halda þessum
mönnum við vegna þess, að við þá voru
bundnar miklar fylgisvonir íhaldsmönn-
um til handa. Þeim; var því lánað æ meira
og meira. Eftir að einu sinni var komið
út á þá braut bættist brátt sú ástæða
við til frekari fjárausturs, að ef „kóng-
arnir“ hefðu verið gerðir upp, varð um
leið opinber spillingin í útlánum bank-
anna til stórtjóns fyrir íhaldsmenn, sem
báru ábyrgð á fjáraustrinum. Barátta
íhaldsmanna til þess að halda upp Islands-
banka varð því harðari og harðari og
kröfur þejrra um fjárstyrk honum til
iianda frekari og frekari.
Kröfur íhaldsmanna í ríkisstjórn og á
Alþingi um framlög til bankans voru þó
aldrei rökstuddar með íullnægjandi upp-
lýsingum um fjárhag hans. Þannig lét
Magnús Guðmundsson bankann hafa á 7.
miljón af enska láninu frá 1921, án þess
að fyrir lægi mat á efnahag bankans, sem
að ngkkru var hafandi. Nú verður ríkis-
sjóður að standa undir 3 milj. króna af
þessari upphæð eins og áður er getið um.
En þetta var ekki nægilegt. I lok stjóm-
artímabils íhaldsmanna, 1927, fær Jón
Þorl 10 milj. króna lánsheimild handa
L.andsbankanum í Ameríku. Þegar J. Þ.
lét af völdum hafði hann látið Landsbank-
ann taka 1. milj. króna að láni af þess-
um 10 milj. og látið hann lána hana Is-
landsbanka. Það, sem var að gerast, var
beint áframhald af því, sem byrjað var
á 1921. Fé var ausið í Islandsbanka til
þess að halda honum uppi — og „smá-
kóng'unum“. Munurinn aðeins sá, að nú-
voru farnar krókaleiðir til fjáröflunar
handa bankanum. Af því, sem á undan
var gengið, geta menn ímyndað sér, hvort
látið hefði verið staðar numið við að taka
á lánsheimildinni, ef íhaldsmenn hefði
farið áfram með völdin. Þó geta menn
c-nnþá betur áttað sig á fyrirætlunum
íhaldsmanna viðvíkjandi Islandsbanka, af
því, sem síðar kom á daginn.
Hrun íslandsbanka 1930. — VottoxC
„bankaeftirlitsmannsins“ og Pétnra
Magnússonar.
Framan af stjórnartímabili Framsókn-
arflokksins varð ástandið í Islandsbanka
ekki opinbert, fyrst og fremst vegna yfir-
hilmingar bankaeftirlitsmannsins. Það er
í'yrst í sambandi við eftirlitsferð varaeft-
irlitsm^nnsins, sem upplýsist um það, að
einn af skuldunautum bankans var þann-
ig staddur, aðú tlit var fyrir, að á honum
mundu tapast um 2 milj. króna. (Tapið
liefir reynzt á 3. miljón króna)- Nokkru
síðar varð bankinn að loka vegna greiðslu-
vandræða.
Þá ætla íhaldsmenn að grípa til sömu
aðferða og áður og þó öllu róttækari, til
þess að bjarga þessu vígi sínu. Jakob
Möller og Pétur Magnússon eru látnir 1
meta hag bankans á einni nóttu og gefa
vottorð um að hann eigi fyrir skuldum.
A grundvelli þessa vottorðs lögðu íhalds-
menn til, að ríkið tæki ábyrgð á öllum
skuldbindingum bankans og legði honum til
1 Vi milj. króna reksturslán. Framsóknar-
menn komu í veg fyrir þetta. Þeir létu
meta hag bankans vandlega og samkv.
því mati reyndist hann vanta 3,6 milj.
til þess að eiga fyrir skuldum. Síðar hefir
reynzt, að hagur bankans var þó verri en
Jætta mat sýndi*). Á grundvelli þessa
mats var svo ráðið fram úr málinu með
stofnun Útvegsbankans sem kunnugt er.
Með þeirri lausn á málinu fengust 6 milj.
króna lagðar fram sem áhættufé frá öðr-
um en ríkissjóði. Eftir tillögu íhalds-
manna hefði ríkissjóður orð’.ð að bera
ábyrgð á því fé, ásamt öðrurn skuldbind-
ii.'gum bankans. Eins og málið var leyst,
kostar íslandsbankahneykslið ríkissjóð þó
nú 450—500 þús. kr. á ári (vextir og af-
borganir). Hvað mundi það hafa kostað,
ef tillögum íhaldsmanna hefði verið fylgt
og engar 6 miljónir fengizt handa Út-
vegsbankanum frá öðrum en ríkissjóði?
l>að geta menn sjálfir reiknað Hún hefir
orðið almenningi dýr „smákongapólitík"
íhaldsmanna. I báðum bönkum hafa verið
afskrífaðar yfir 35.5 milj. af útistandandi
skuldum. Á stjórnartímabili Framsóknar-
flokksins varð að gera þetta upp. Það hef-
ir orðið að leggja Útvegsbankanum 4Va
milj. og Landsbankanum S.milj. í stofnfé.
Vaxtaútgjöld ríkissjóðsins eins vegna
þessara ráðstafana eru yfir 300 þús. á ári
hverju, eins og skýrt er frá á öðrum stað
hér að framan.
Dreifing veltuf járins.
Jafnframt því, sem gengið hefir verið
að því að gera upp fjársukkið, hefir ver-
ið unnið að því í samræmi við stefnu
Framsóknarflokksins að dreifa meir veltu-
fénu en áður var gert. Þó er mikið óunn-
ið í þessum efnum og verður hiklaust að
vinna áfram að því, a ðsem allra flestir
framleiðendur geti orðið sjálfstæðir í fram
leiðslustarfsemi sinni. Með því að hvetja
menn og styrkja til þess að mynda og
reka framleiðslusamvinnufélög og veita
slíkum félögum aðgang að stofnlánum og
rekstrarlánum á skynsamlegum grund-
velli, á að vinna að því að síðustu leyfar
„smákóngavaldsins" hverfi úr sögunni.
íhaldsmenn dreymir hinsvegar um að end-
urreisa „smákóngavaldið“ að nýju. Þeir
finna vel, að aðstaða til yfirráða og
drottnunar versnar við það, að þeir, sem
að framleiðslunni vinna, taki rekstur
hennar í sínar hendur, og þurfi ekki að
hlíta forsjá þeirra, sem hafa yfirráð fjár-
munanna fyrír náð bankanna.
Alveg sama er upp á teningnum í verzl-
unarmálunum. Fyrir baráttu Framsóknar-
manna og samvinnumánna hafa kaupfé-
lögin fengið ráð á veltufé til sinna þarfa.
Með því hefir almenningur fengið verzl-
unarfrelsi. Meðal íhaldsmanna eru uppi
háværar kröfur um að þrengja kost sam-
vinnufélaganna. Krafizt er að það sé gert
*) þannig hafa nú verið afskrifaðar um 6
vnilj. af gömlu skuldum íslandsbanka um-
JianL lilutafé hans.