Tíminn - 26.10.1934, Blaðsíða 2

184
T í M I N N
um landbúnað, og mun ég víkja aö
því síðar.
Þegar haustið kemur er einnig
venjulega næg atvinna fram í
miöjan október, eða vel það, við
allskonar uppskeru. Ný atvinnu-
grein, þótt í smáu,m stíl væri,
ætti að vera að safna berjum, og
ætti að venja böm við það. Dr.
Gunnl. Claessen gat þess nýlega í
útvarpserindi, að á einum bæ
hefðu böm safnað berjum, er
hefði selzt fyrir 400 kr. Það væri
og til hvatningar fullorðnum
mönnum að sjá blessuð börnin ið-
andi af íjöri vera að safna berj-
um og inna aí höndum sína fyrstu
vinnu í þarfir þjóðíélagsins, sem
er gerð með glöðu geði og eins
og leikur einn væri, og stingur
það mjög í stúf við fullorðna
fólkið, sem flest lítur á alla vinnu
eins og þrælkun eða kúgun, sem
forsjónin hafi lagt því á herð-
ar, þó að vinna sé í raun og veru
stærsta náðargjöf mannsins.
Þegar loks veturinn kemur,
sverfur atvinnuleysið víða að,
einkum fram að vertíð og stund-
um allan veturinn. Þessir mánuð-
ir eru erfiðastir fyrir hinn vinn-
andi lýð, og verða þá kröfumar
háværastar til ríkisstjómar og
bæjarfélaga um atvinnu. I bæjun-
um er þessum atvinnuleysingjmn
veitt vinna við holræsa- og gatna-
gerð, og á því svo að koma fyrir,
að þessi vinna yrði gerð að at-
vinnubótavinnu og færi sem mest
fram á þessum tíma árs. Þessi
atvinnubótavinna á að vera einn
liður í hringrás atvinnuskipulagn-
ingarinnar eftir árstíðum og gæti
staðið yfir frá októberbyrjun og
fram í miðjan nóvember, eða til
loka þess mánaðar. Á þessum
tíma er jörð venjulega ófrosin
eða svo lítið, að ekki verður að
meini. Þessi atvinnubótavinnutími
er auðvitað stuttur, og kemur því
ekki að sama gagni fyrir vinnu-
veitenduma og ef vinnan væri t.d.
byrjuð að vorinu og haldið áfram
þangað til frost kæmi í jörð, en
gæta verður að því, að með þessu
fyrirkomulagi geta þeir menn, er
framkvæma þessa vinnu eingöngu
á haustmánuðunum, fengið önn-
ur störf á öðrum tímum árs, og
hringrás atvinnuskiptingarinnar
þannig haldið áfram. Nú er það
algengt, að menn vinni um hávet-
ur útivinnu (atvinnuleysisvinnu),
t. d. að grafa skurði og taka upp
grjót í hörkufrosti og verður oft
að litlu gagni. Þá kröfu á að gera,
að hver vinna sé fullkomlega leyst
af hendi, því að hitt sljóvgar
vinnuábyrgðina, að heimta af
mönnum vinnu, sem í rauninni er
óframkvæmanleg á þessum árs-
tíma. Auk þess er oft heilsuspillir
að því fyrir verkamenn að standa
úti í hörkufrostum við vinnu. Þá
vaknar næsta spurning: Hvað er
hægt að gera fyrir atvinnuleys-
ingja á þeim tíma, sem nú fer í
hönd, eftir nóvemberlok og næstu
mánuði, bæði fyrir þá, sem kom1-
izt hafa í opinbera vinnu og engu
síður fyrir hina, sem vinnu hefir
skort mánuðina á undan?
B. Saltvinnsla.
Þenna tíma árs hygg ég að
koma eigi á saltvinnslu í landinu.
Samkvæmt opinberum skýrslum
var flutt inn til landsins 1932
salt fyrir kr. 2.296.000,00 eða á
þriðju miljón króna, og er salt-
ið því verulegur liður í innflutn-
ingi vorum. Ber því að keppa að
því að framleiða sjálfir salt, ef
þess er nokkur kostur.
Um saltvinnslu er tæplega að
ræða á íslandi nema á þrem stöð-
um: Á Reykjanesi, við Reykhóla
og á Reykjanesi við Isafjarðar-
djúp, þar sem saltvinnsla var á
18. öld. Á öllum þessum stöðum
er mikill jarðhiti og sjór nærri.
Ég hefi athugað þetta á Reykja-
nesi, en hefi ekki haft tækifæri
til að koma að Reykhólum.
Á Reykjanesi hagar þannig til,
að aðalhverimir liggja aðallega í
mjög stórri kvos, en í henpi og
á brúnum hennar eru ailmargar
stórar og smáar hveraholur með
mikilli gufu. En á stórum svæðum
í þessari kvos er engar holur að
sjá og virðist þar því í fljótu
bi-agði enginn hiti vera. Ég gróf
þar niður,- er ég athugaði staðinn
með saltvinnslu fyrii' augum, á
nokkrum stöðum 0,50 metra og
reyndist þar vera mikill hiti, frá
50c til 90c C. og hygg ég því, að
á öliu svæðinu megi fá mikinn
hita er nægi til þess að hita upp
pönnur þær, er sjórinn er iátinn
gufa upp í, en hitinn þarf að
vera um 60° til þess að vinna
venjulegt salt, nokkru hærri fyr-
ir fínna salt. Ég hygg því sjálf-
sagt að láta framkvæma boranir
á hitasvæðinu til þess að ganga
úr skugga um, hvort nægilegur
hiti fáist þarna til saltvinnslu.
Ef svo reynist, má setja tiita-
pönnumar rétt ofan við opin, en
vitanlega yrði að byggja yfir
svæðið að einhverju leyti til þess
að verjast þynning sjávarins á
pönnunum af regnvatni, en aliur
þessi útbúnaður yrði tiltölulega
ódýr. Ég álít að þetta landssvæði
sé að öllu leyti mjög hentugt til
saltvinnslu. Sjórinn er ca. 1200
metra frá hitasvæðinu og þarf að
dæla honum upp á hamar, sem,
er spölkorn frá, en þaðan má
leiða hann sjálfkrafa eftir pípum
að hitasvæðunum. Til raforku-
framleiðslu mætti virkja einn
hverinn, „Gunnuhver", sem er
mjög sterkur gufuhver og virðist
alltaf hafa sanaa gufumagn. Ann-
ars mætti og nota Sogsvirkjunina
og leiða rafmagn þangað frá
Keflavík.
0
Reykhóla þekki ég ekki með til-
liti til saltvinnslu. En eftir áreið-
anlegum upplýsingum mun þar
vera öllu meiri hiti á yfirborði en
á Reykjanesi, en aðgrynni er þar,
og því erfitt um alia flutninga,
og myndi valda örðugleikum
nokkrum að koma saltskipum þar
að. Sjórinn við ströndina þar er
og hvergi nærri hreinn.
Að Reykjanesi við Isafjarðar-
djúp kom ég fyrir nokkrum 6r-
um, en þar var eitt siim salt-
vinnsia, eins og ég hefi minnzt
á. Staður sá virðist mér miklu
óheppilegri en Reykjanes.
Mitt áht er því, að stjómin eigi
að láta athuga mál þetta allt eins
fljótt og þess er kostur. Bæði er
hér um mikla innflutningsvöru að
ræða, er spara mætti, ef vel tæk-
ist, og eins yrði saltvinnsla ágæt
atvinnuleysisvinna, eimnitt á þeim
tíma árs, er verst gegnir, því að
vinnan fer að mestu leyti fram á
hitasvæði. Ég hefi átt tal um
þetta við Þorkel Þorkelsson veð-
urstofustjóra, en hann er manna
kunnugastur öllum hverastöðum
á landinu, og leizt honum vel á
hugmynd þessa, en taldi nauðsyn-
legt að láta nákvæma rannsókn
fara fram. Ég hefi sjálfur látið
rannsaka saltmagn sjávarins,
bæði á Reykjanesi og eins á
Reykjanesi við ísafjörð, þar sera
saltvinnslan var, tii samanburðar,
og hefir dr. Jón Vestdal fram-
kvæmt rannsóknina. Fylgir
skýrsla hans hér:
Skýrsla Jóns E. VestdaL
„Til samanburðar á þeim sjó
frá Reykjanesi syðra og Reykjar
nesi vestra, sem ég hefi rannsak-
að fyrir yður, vil ég taka salt-
innihald í sjó úr Atlantshafinu og
Miðjarðarhafinu. 1 töflunni er
saltmagnið (þurefnið í sjónum)
í prósentum’ úr þessum tveim
höfum og frá mismunandi stöð-
um úr Miðjarðarhafinu.
Atlantshafið..........3.5—3.6%
Miðjarðarhafið .... 3.3—8.8%
Miðj.hafið (Karþagó) 3.75%
Miðj.hafið (úrmiðju) 8.73%
Reykjanes vestra . . . 3.66%
Reykjanes syðra . . . 3,71%
Ég hefi hvergi fundið ábyggi-
legar tölur um saltmagnið í þeim
sjó, sem unnið er salt úr á Spáni
eða Italíu, en í honum er áreið-
anlega ekki meira salt en í sjó
frá Karþagó. 1 sýnishomi af sjó
frá Reykjanesi syðra er ekki
nema 0,04% minna af salti en í
sjó frá Karþagó. Það er því aug-
Móst, að þessi munur er svo lítil-
fjörlegur — úr sjó frá Reykja-
nesi syðra vinnst ca. 1% minna
af salti — að betri aðstæður á
Reykjanesi syðra á móti Spáni
eða Ítalíu gera mikið meira en að
vega upp á móti honum.
í saltinu úr sjónum bæði hér
við Reykjanes og í Miðjarðarhafi
er mjög svipað af matarsalti
(NaCl), sem sé um 80%.
Það er þó ailra athyglisverð-
ast, að í hver skammt frá Reykja-
nesvita, sem kallaður er „1919“
og í er mjög mikið af vatni vel
heitu, er saltmagnið 4,72%. Það
sýnishorn, sem þetta fannst í,
tók ég sjálfur úr hvernum, og í
öðru, sem mér var sent, fannst
4,62% af salti (þurrefni). Það get
ur því ekki til mála komið, að um
tilviljun sé að ræða.
! þessu salti (þurrefni) fund-
ust 85,0% af matarsalti, og er
því í þurrefni þessa hveravatns
um 5% meira af matarsalti held-
ur en úr sjónum suður við Karþa-
gó. Ef borið er þá saman innihald
hveravatnsins frá Reykjanesi og
sjávarins frá Karþagó af matar-
salti, þá lítur það þannig út:
Karþagó .. 8,0% matarsalt
Hver „1919“ 4,0% matarsalt
1 vatninu úr þessum hver eru
þessvegna 33,3% meira af matar-
salti heldur en í sjónum við Kar-
þagó.
Þetta er svo merkilegt, að
ástæða er til, að það sé gaum-
gæfilega athugað.
Virðingarfyllst.
Jón E. Vestdal.
Ef til vill myndi einhver koma
fram með þá mótbáru, að eins
og nú hagar verzlun og viðskipt-
um við aðrar þjóðir, sé lítt ger-
legt fyrir oss að hugsa til þess
að hætta að flytja inn salt frá
Spáni, vegna viðskipta vorra við
Spánverja. En ástæðu þessa tel
ég harla lítilvæga. Engin þjóð
hefir enn í viðskiptum,1 reynt að
kúga aðra til þess að hætta að
framleiða þá vöru, er hún getur
í landinu sjálfu, en auk þess
myndum við og geta breytt um
að nokkru í verzlunarviðskiptum
vorum við aðrar þjóðir. Við
Norðurlönd erum við engum
verzlunarsamningum bundnir, en
kaupum þar allmikið, og getum
hæglega flutt eitthvað af þeim
viðskiptum yfir til Spánar. Við
seljum reyndar nokkuð af keti til
Noregs, en sú sala er minnkandi
og á ef til vill fyrir sér að hverfa
bráðlega.
Vafalaust er unnt að benda á
fleiri leiðir til þess að skapa nýj-
an atvinnurekstur til þess að
vinna bug á atvinnuleysi, eins og
t. d. að vinna kalk úr Esjunni,
eða úr hinum mikla skeljasandi
á Vestfjörðum1, og koma kalkinu
í samband við önnur efni til þess
að gera úr því áburð, stofna
sútunarverksmiðju fyrir íslenzk
skinn, eða koma á öðrum smáiðn-
aði í landinu, eins og t. d. þang-
brennslu. En ég tel þetta tvennt,
aukna jarðeplarækt og saltvinnslu
svo mikilsvert og tiltölulega auð-
velt að koma í framkvæmd, að ég
tel sjálfsagt að hefjast nú handa
í þessum málum.
II. Sveitabú-
skapur
Ég sný nú huga mínum að
sveitabúskapnum. Hann hefir
verið aðalatvinnuvegur Islend-
inga í 1000 ár, en á síðari árum
hefir sú breyting orðið, að nú
lifa fleiri íslendingar við sjóinn
en uppi í sveitum. Árið 1928 lifðu
jafnmargir íslendingar uppi 1
; sveit og við strendur landsins.
1 En breytingin orsakast vitanlega
að nokkru leyti af þvá, að sveita-
búskapurinn hefir að mestu leyti
verið rekinn með gamla laginu,'
en sjávarútvegur allur hefir full-
komnazt mjög eftir 1900. Hagn-
aðarvon af sjávarútvegi hefir og
vaxið mjög í hlutfalli við sveita-
búskap, og veldur þetta einníg
;i nokkru um breytinguna. Erfið-
!j leikar lxafa og verið á því að fá
jarðir til ábúðar og kostnaður hef
ir verið töluverður við það að
stofna bú í sveit, en á mölinni i
kaupstöðum; virðist auðveldara að
koma upp heimili, og hefir þetta
m. a. átt sinn þátt í því að draga
margan fátækan sveitapilt til
kaupstaðanna. Islenzkir sveita-
bæir hafa allt frá því í fornöld
verið reistir af handahófi, hingað
og þangað um sveitir lands, og af
því að landrými var nóg og land-
ið ónumið og ekki þurfti að miða
við þjóðvegi, flutningamöguleika
og ýms önnur skilyrði, er síðar
hafa komið til greina, má segja
að allmörg sveitabýli hafi risið á
stöðum, er engum dytti nú í hug
að reisa þau á. Augu manna hafa
opnazt á síðari árum fyrir ókost-
um hinna dreifðu býla. Með vax-
andi samkeppni og kröfum um
aukin lífsþægindi hefir fólkið
streymt úr sveitunum í kaupstað-
ina, sum býli hafa lagzt í eyði
og önnur hafa gengið úr sér.
Mönnum hefir yfirleitt komið
saman um það, að hér þurfi ger-
breytinga við. Raunar hefir á
undanförnum árum verið vanð
úr ríkissjóði stórum fjárupphæð-
um til þess að bæta hag sveit-
anna. Þjóðvegir hafa verið lagðir
um allt landið og símar, lánsstofn-
unum hefir verið komið á fót til
nýbýla og til aukinnar ræktunar.
Hagfelld lán hafa verið veitt til
bygginga og allmiklar endurbæt-
ur hafa orðið á búskapnum sjálf-
um með útvegun nýtízku véla og
notkun tilbúins áburðar. En það
er bersýnilegt, að allt sem hingað
til hefir verið gert, kemur ekki
að fullum notum og veldur enn
svo miklum crðugleikum, að í
framtíðinni verður að fiima ráð
við göllum þessa búskaparlags og
fara nýjar leiðir.
Stærsta framtíðarmál landbún-
aðarins tel ég hugmyndina um
sambýli í sveitum eða sveitaþorp
vera, ásamt þeim breytingum,
sem samfara þeim búskaparhátt-
um geta orðið, ef slíkum sambýl-
um er vel fyrir komið, og mun ég
nú skýra frá því, hvernig ég
hygg, að slíkum sambýlabúskap
verði bezt háttað.
í landi voru eru tvær höfuð-
orkulindir, er miða verður sveita-
búskap við í framtíðinni, raforkan
og jarðhitinn. Jarðhitinn er vit-
anlega ekki eins þýðingarmikill
eins og fossaaflið, er notað verður
til raforkuframleiðslu, vegna þess,
að ekki nema vissir landshlutar
eða sveitir geta hagnýtt sér jarð-
hita, en þó ber að nota hann eins
og við verður komið, er sambýli
verða reist í framtíðinni. En raf-
crku fossaaflsins má leiða ura óra.
vegu, um heila landshluta, ef um
stórvirkjun er að ræða eins og
Sogsvirkjunina, og hlýtur þvi
möguleikinn á notkun raforku að
ráða mestu um sambýli framtíð-
arinnar. Þessi höfuðsjónarmið
verða að ráða. Veldur því miklu,
hvar þessum sambýlum verður
fyrir komið, og verður að gera
þá kröfu, að landið allt verði
skipulagt með þessi höfuðsjónar-
mið fyrir augum. Skipulagningin
á að ráða því, að sambýlin verði
reist á beztu stöðum landsins. I
löggjöfinai skal ákveða, hvemig
slíkri skipulagningu verður fyrir
komið, og er mikils vert að hæf-
ir menn séu valdir til þess starfs.
í þeim löndum! þar sem stór land-
svæði hafa verið tekin til notk-
unar og sambýla, eins og í Italíu
og í Ástralíu, hefir sérstakri
nefnd eða nefndum verið falið að
leysa þessi störf af höndum. Slík
nefnd hefir ákveðið hvar leggja
skuli akvegi og síma og hvar skuli
reisa þorp, og hefir allt fyrirkomu-
lag þeirra verið ákveðið fyrir-
fram, ekki aðeins götur og sam-
eiginlegar byggingar, heldur einn-
ig íyrirkomulag þeirra. Ég tel
þetta eitthvert stórvægilegasta
atiiói í sambýiamáli íslands, að
skipuleggja allt landið með þetta
fyrir augum, hvar sé hentugast
að velja landsvæði til nýbýla. Við
stöndum svo vel að vígi um þessi
mál, Íslendingar, að landið er enu
að mikiu leyti ónumið og að nægi-
i-'-gt landrýini er enn til sambýla,
og á því að vera unnt að þraut-
hugsa fyrirfram, hvemig slikum
sambyggðmn í sveit skuli fyrir
komið. Lögin um skipulag bæja á
íslandi hafa þegar gert mikið
gagn og eiga eftir að gera í fram-
tíðinni, og er enginn vafi á því,
aö sá hagnaður er landsmönnum
hlotnast af þessum lögum verður
ekki tölum talinn. Vér sjáum nú,
að vér hefðum staðið betur að
vígi um margt í þessum efnurn,
ef slík lög hefðu verið til áður en
kaupstaðir landsins fóru að
stækka, og þeir hefðu verið
byggðir samkvæmt fyrirfram
gerðu skipulagi. Þetta mun nú
oilum vera ljóst. En nákvæmiega *
sama gagn, og engu minna þó,
verður að lögum um sambýh í
sveit, er tímar líða. Vér stöndum
nú vafalaust á tímamótum í öll-
um sveitabúskap, Islendingar. í
náinni framtíð munu rísa sveita-
þorp eða sambýli í sveit á íslandi,
og er því nauðsynlegt nú að gera
sömu kröfur um skipulagningu
kaupstaða. Með lögum skal land
byggja, á einnig við um skipu-
lagning sambýla.
Þegar farið verður að reisa
sambýli í sveit verður að athuga
vandlega:
1) Sambýli eða hverfi (safn
sambýla) verður að reisa þar sem
þau ná auðveldu sambandi við
þjóðvegakerfi landsins og símar
keifi. Einkum verður að gæta
þess, að vegalengdir milli hinna
einstöku sambýla eða hverfa séu
sem styztar og vegasamband við
þjóðveg sömuleiðis.
2) Sambýli skal sett þar, sem
auðvelt er að ná sambandi við
stórar rafvirkjanir, eins og t. d.
Sogsvirkjunina, eða þar sem auð-
velt er að ná rafmagni, er nægi
ekki aðeins fyrir sambýli, eins og
það er skipulagt í bæj um, heldur
sjái einnig fyrir vaxandi þörfuin
slíks sambýlis, þar sem stækkun
þess er möguleg. En það er mjög
mikilsvert atriði, að býlin séu svo
þétt eða nálægt raforkustöð, sem
unnt er, til þess að þau geti bor-
ið þann kostnað sem leiðir af
leiðslukerfinu, og hefir rafmagns-
stjóri Steingr. Jónsson tjáð mér,
að ekki mætti vera færri menn
en 30—35 á hvem kílómetra í
leiðslu, er liggur frá skiptistöð,
svo borgi sig að nota rafmagn.
Sést þetta allgreinilega á upp-
drætti með nokkrum sambýlum á,
er ég hefi gert af nokkrum hluta
ölfuss og Flóa, er liggur að Sel-
fossi. (Sjá forsíðu blaðsins).
En einnig ber vitanlega að hafa
hliðsjón af jarðhita, þar sem því
verður við komið, og má segja,
að þau sambýli séu verulega vel
sett, er hafi bæði notkun jarð-
hita og rafmagns.
3) Þar sem sambýli eða bverfi
verða reist er nauðsynlegt að
fram fari áður nákvæm vísinda-
leg rannsókn á gróðurmagni
moldar og vaxtarskilyrðum. Jarð-
rækt á að vera hin haldgóða und-
irstaða búskaparins. Er því afar
nauðsynlegt, að menn þekki til
hlítar þá mold, er þeir yrkja og
eiga alla sína afkomu undir. En
það er vitanlegt, að jarðvegurinn
er afar misjafn að gæðum, ein
jarðarspilda er sæmilega rík af
næringarefnum, en önnur nærri
snauð af einu eða jafnvel fleir-
um næringarefnum, er plöntunum
eru lífsnauðsynleg. Náttúrlegir
landkostir verða því að ráða