Tíminn - 27.11.1935, Blaðsíða 2

198
TlMINN
Sigurgeir á Hóli
Sigurgeir Isaksson bóndi á
Hóli í Kelduhverfi í Norður-
Þingeyjarsýslu á 75 ára afmæli
í dag. Sigurgeir er ekki lands-
kunnur maður. Ég efast um að
hann langi til að vera það, því
að hann hefir í miklu yfirlæt-
isleysi háð sína löngu og eft-
irtektarverðu lífsbaráttu. Og
þó á æfisaga þessa manns fylli-
lega skilið að heita hetjusaga.
Sigurgeir er fæddur á Auð-
bjargarstöðum í Kelduhverfi
23. nóv. 1860, sonur hjónanna
Isaks Sigurðssonar og Þuríðar
Hallgrímsdóttur, er þar
bjuggu. En árið 1895, eða þeg-
ar hann var á 35. ári, gerðust
atburðir þeir, er nú skal
greina.
Sigurgeir átti þá heima á
Undirvegg í Kelduhverfi. Á
fimmtudag fyrir hvítasunnu
fór hann ásamt bróður sínum,
Hallgrími, gangandi í * fjárléit
i Ásheiði. En þar og víða um
Kelduhverfi hagar svo til, að
þar eru gjár djúpar, og lendir
fé eigi ósjaldan í gjár þessar,
og getur eigi bjargazt þaðan
af eigin ramleik. Kom nú Sig-
urgeir þar að, er svo var á-
statt, að lamb hafði fallið í
slíka gjá. Fór hann þegar
að reyna að bjarga lambinu,
en til þess þurfti hann að
hreyfa grjót, er byrgði að
nokkru op það, er lambið hafði
fallið niður um. Ofan við þenn-
an stað var klettaveggur með
lausu grjóti. Og þaðan fékk
hann áfall það hið mikla, er
hann ber menjar eftir síðan.
Sjálfur vissi Sigurgeir aldrei
til fulls, hversu þetta vildi til.
Hann raknaði við úr yfirliði
og var þá hægri handleggur
hans fastur milli tveggja
stórra steina, og höfðu þeir
molað upphandlegginn frá öxl
niður að olnboga, en blóð flaut
um hann allan. Var handlegg-
urinn svo rígskorðaður, að Sig-
urgeir mátti sig hvergi hræra,
enda hamlaði honum bæði van-
máttur og sársauki. Varð hon-
um það þá fyrir að kalla á
bjálp, ef vera mætti, að Hall-
grímur heyrði köllin. Vildi það
til happs, að Hallgrímur var
eigi fjarri, heyrði hróp bróður
síns, og kom honum til
hjálpar. Tók hann þegar að
fást við bjargið, er lá ofan á
handlegg Sigurgeirs, og tókst
að lyfta því svo, að handlegg-
urinn losnaði. Síðar reyndi
Hallgrímur að hreyfa þetta
sama bjarg, en tókst eigi,
þótt hætta sú, er bróðir hans
var í, yki honum svo afl í
þetta sinn.
Það sást þegar, að Sigur-
geir var hroðalega útleikinn.
Var handleggurinn laskaður
svo mjög, að beinbrotin stóðu
út úr fötunum. Batt Hallgrím-
ur um handlegginn eftir því
sem hann hafði tök á. Skildi
hann Sigurgeir þvínæst eftir
og hljóp sem mest hann mátti,
nál. 10 km. leið til næsta bæj-
ar. Brugðu menn skjótt við til
hjálpar. En er þeir. höfðu
skammt farið, mættu þeir Sig-
urgeiri. Hafði hann lagt af
stað gangandi og einn síns liðs,
þrátt fyrir kvalir og blóðmissi
og var nú kominn mikinn
hluta leiðar. Mundu það sjálf-
sagt fáir eftir leika, enda telur
hann sjálfur, að naumast
myndi hann hafa komizt alla
leið til bæjar. En sennilega
hefir þessi karlmennska hans
bjargað lífi hans, því að ekki
hefði hann lengi þolað blóðrás
þá, er mæddi hann.
Þegar til bæjar kom, var um
handlegginn bundið af ólærð-
um mönnum, og þá loks stöðv-
aðist blóðrásin. Var þvínæst
sóttur læknir til Húsavíkur og
er það ca. 50 km. vegur,
hvora leið. Bjó læknir um brot-
ið sem bezt hann gat, og varð
eigi frekar að gert þar á staðn-
um. Liðu nú þrír dagar. En á
annan í Hvítasunnu safnaði
Indriði bóndi í Keldunesi, bróðir
Sigurgeir á Hóli með orfið sitt
Við ólarnar, sem spenntar eru um
handleggstúfinn og bolinn er kom-
ið fyrir útbúnaði, sem efri endi
orfsins er festur við, þegar slegið
er, og neðri endinn, þcgar brýnt
er. Menn veiti því athygli, að Ijár-
inn snýr öfugt í orfinu, og varð
svo að vera, af því að það er
vinstri höndin, sem heldur um
neðri hælinn. — Ungfrú Kristjana
Ilaraldsdóttir í Austurgörðum tók
myndina s. 1. sumar.
Sigurgeirs, saman mönnum, og
báru þeir hann 7—8 km. leið
að Keldunesi. Var þvínæst af-
ráðið að flytja hann til Akur-
eyrar, og var slík langferð eigi
auðveld eins og á stóð með
sárþjáðan mann. Var Sigur-
geir fyrst — á miðvikudag
eftir hvítasunnu — fluttur í
pramma út eftir Stórá, einni
af kvíslum Jökulsár, til sævar.
En Stórá rann þá rétt hjá
Keldunesi, og er þetta löng
leið. Þar tók við bátur sexró-
inn, og var ætlunin, að róa
honum alla leið til Akureyrar.
Vegna storms varð þó að Ieita
skjóls í Breiðuvík á Tjömesi,
og loks á föstudag komið til
Húsavíkur. Vildi þá svo heppi-
lega til, að gufuskipið Thyra
var á ferðinni — til allrar
hamingju 11 dögum á eftir á-
ætlun. Kom hún á sunnudag
til Húsavíkur, og var Sigur-
geir fluttur með henni til Ak-
ureyrar. Þó varð hann enn að
bíða á sjúkrahúsi þar, því að
beðið var eftir Húsavíkur- |
lækni, er framkvæma skyldi
aðgerðina með aðstoð Akureyr-
arlæknis. Þá loks var handlegg-
urinn tekinn — rétt neðan við
axlarliðinn. Var þá Sigurgeir
búinn að bíða alls 13 daga frá
því að slysið vildi til, sæta
erfiðum flutningi og alltaf við
mikla þjáningu.
En eftir mánaðartíma var
hann kominn heim aftur.
Og þá hóf hann hina merki-
legu baráttu fyrír lífi sínu.
Hann átti nú vinstri hendina
eina og mátti með fullri sann-
gimi teljast óvinnufær, og
þess óumkominn að sjá fyrir
sér sjálfur.
En Sigurgeir var á öðru máli.
Hann fékk þjóðhagasmiðinn
Magnús á Halldórsstöðum í
Laxárdal til að smíða handa
sér orf og ijá. Þetta orf er
hið mesta furðusmíði. En
með miklum erfiðismunum
vandi Sigurgeir sig við að slá
með þessu orfi. Verst átti hann
með að brýna lengi vel. En
hann sigraði þá raun að fullu.
Hann lét einnig gera sér um-
búnað um öxlina til að geta
haldið á hrífu. Og þá var hann
aftur kominn í tölu vinnandi
manna og þurfti ekki ásjár að
biðja.
Hann hóf sjálfur búskap
næsta ár. Hann var þá ekki
lengur einn síns liðs. Ein hin
mannvænlegasta af ungum
konum sveitarinnar hafði kosið
sér að standa við hlið hans.
Þau hjónin*) hafa nú búið í
39 ár, lengst af á Hóli í Keldu-
hverfi. Og einhendi bóndinn á
Hóli hefir ekki staðið öðram að
baki í sinni sveit. Jörð sína
hafa þau hjón bætt og hýst
og komið upp 6 mannvænleg-
um bömum.
Allri sveitinni þykir vænt
’) Kona Sigurgcirs er Jakobína
Sigurbjömsdóttir frá Keldunesi.
um þau. Það felst í þeirri
hlýju djúp viðurkenning á
lífsbaráttu, sem fáir vildu
sjálfir þurfa að heyja eða
treystu sér til.
Sigurgeir á Hóli er lágur
maður vexti og grannur. Hann
lítur ekki út fyrir að hafa
verið burðamikill. Hann er
rnaður hæglátur og fámáll. í
útliti og framgöngu minnir
hann lítið á þá menn, sem
venjulega era taldir líklegir til
líkamlegra afreka.
Og þó er hann — þessi smá-
vaxni og hógláti maður —
glæsilegasta táknið, sem ég
hefi þekkt eða heyrt getið, um
þá þrelimannlegu viðleitni til
sjálfsbjargar, sem búið hefir
með íslenzkri bændastétt.
Ég hefi séð Sigurgeir á
IIóli nokkrum sinnum. En í
sumar, sem leið, kom ég í
fyrsta sinn á heimili hans, á-
samt kunningja mínum og ná-
granna hans, Áma bónda á
Meiðavöllum. Þá heyrði ég af
hans eigin munni, nokkuð af
sögunni um þann hluta æfi
hans, sem hér er gerður að
umtalsefni. Sigurgeir kann vel
frá að segja og skilmerkilega,
og með prýði ber hann aldur
sinn, enda gengur hann enn til
vinnu úti við með sonum sín-
um. Sagan, sem ég heyrði af
vörum hans, var frásögn
manns, sem sjálfur telur sig
ekki hafa frá miklu að segja.
En rómur • gamla mannsins
leynir því þó ekki með öllu, er
á frásögnina líður, að eitt-
hvað hefir honum nærri geng-
ið*).
I dag er Sigurgeir hálf átt-
ræður. Eftir öllu að dæma end-
*) Frásögn mína um slysið og
íerðina til Akurcyrar licfi óg
sumpart eftir Sigurgciri sjnlfum,
cn heíi þó stuðst mjög við hand-
rit frá gáfu- og fræðimanninum
Birni hreppstjóra Guðmundssyni i
Lóni, sem var einn þcirra, er
fluttu Sigurgeir til Húsavíkur. Er
handrit Bjöms mun fyllra, og
ger frá sagt ýmsu um viðburð
þennan.
ist honum heilsa í mörg ár
enn. Margir eiga eflaust eftir
enn að koma heim að Hóli til
að skoða einkennilega orfið
hans og horfa á hann slá
með því. 1 mínum augum er
þetta litla áhald, sem notað
hefir verið í hetjulegri bar-
áttu friðsams manns fyrir líf-
inu, sízt ómerkara en atgeir
Gunnars á Hlíðarenda eða öxi
Skarphéðins voru á sínum
tíma. Og víst ætti það skilið að
geymast óbomum kynslóðum
til sýnis, til minningar um þá
tegund manndóms, sem öllum
má til fyrirmyndar vera — til
minningar um óþekktan bónda-
mann, sem enga hefir frægð-
ina hlotið, en hefir — ef svo
mætti að orði komast — sigr-
að örlög sín og gert meira en
skyldu sína.
Rvík 23. nóv. 1935.
Gísli Guðmundsson.
Mjólkurstöðin í
ReykjaYík
Seinni hluta þessa yfirstand-
andi árs lét Mjólkursölunefnd
hefja lcerfisbundið starf til
vöndunar á þeirri mjólk og
mjólkurvörum, sem hún hefði
til sölumeðferðar. Þetta gilti
bæði mjólkina sjálfa og mjólk-
urvöruframleiðsluna, svo sem
skyr- og rjómaframleiðslu bú-
anna á verðjöfnunarsvæðinu,
sem ekki hafði reynzt nægilega
vel.
Við þessar rannsóknir hefir
f<að lcomið í ljós, að önnur ger-
ilsneyðingarvélin, sem notuð
var í mjólkurvinnsluslöðinni
hefir reynzt ónothæf til geril-
sneyðingar á mjclk. —
Þegar fullnaðarsönnun var
fengið fyrir þessu, var þetta
ónothæfa áhald tekið úr notk-
un, og er öll mjólkin nú geril-
sneydd í því áhaldinu, sem
l eynzt hefir gott. Þetta verður
gert framvegis, þar til nýtt og
gott áhald fæst frá útlöndum.
»Hvort man nú enginn
Snorra Sturluson ?«
IV.
Sveinn Benediktsson hafði
frá byrjun komið fram eins og
höfuðóvinur verkamannaflokks-
ins. Hann hafði misnotað að-
stöðu sína hjá atvinnumála-
ráðherra veturinn 1931 til að
fá sfldareinkasöluna drepna.
Hann hafði fylgt eftir laginu,
þegar Bjöm Líndal og Ásgeir
Pétursson voru búnir að lokka
Steinþór Guðmundsson niður
til sín, og hjálpað íhaldsstefn-
unni eins og frekast var unnt.
Hann hafði vegið að Guð-
mundi Skarphéðinssyni sem
verkamannaleiðtoga. Fyrir hans
aðgerðir féll Guðmundur í val-
inn. Vegna Sveins var heimili
hans lagt í rústir. Vegna Sveins
urðu böm hans foreldralaus.
Verkamenn höfðu sýnt Sveini
fyrirlitningu sína og andúð. Jón
Baldvinsson formaður verka-
mannaflokksins hafði lýst yfir
opinberlega, að Sveinn væri
fjandmaður verkamanna og
óhæfur til að koma fram í
trúnaðarstarfi fyrir þá.
Aðstaða Sveins Benediktsson-
ar til verkamanna og sjómanna
var þannig alveg sérstaklega
glögg. Hann var auðvirðileg-
asti og drengskaparlausasti
óvinur jafnaðarmannaflokksins.
0g flokkurinn hafði sýnt hon-
um með réttu svo mikla fyrir-
litningu og verðskuldað van-
traust, að hjá öllum sæmileg-
um mönnum hefði þar engu
orðið breytt.
V. j
Eftir að Sveinn hafði um
eins árs skeið verið útlagi af
Siglufirði og ekki þorað að vera
fulltrúi íhaldsins norður þar,
þótti honum sem nú myndi
fennt yfir gröf verkamannafor- '
ingjans og leiðið gleymt. Hann
fær því til leiðar komið, að
maður sá, er fór í verksmiðju-
stjórnina fyrir hann vorið 1932
sagði af sér og var nú talið
óhætt að dubba Svein upp að
nýju og senda hann norður.
Var hann nokkurs ráðandi í
stjóm verksmiðjunnar síðara
stjórnarár Ásgeirs Ásgeirsson-
ar. En eftir kosningamar og
stjórnarskiptin vorið og sumar-
ið 1934 fór hagur Sveins að
verða erfiðari. Hinni nýju
stjóm var ljóst, að verksmiðju-
stjórnin var mjög ósamþykk
innbyrðis. Svéinn lagði nú hat-
ur sitt mest ú Þorrmíð Eyjólfs-
son, eftir að Guðni. Slcaiphéð-
inssyni var rult úr vegi.
Á þinginu í fyrrahaust var
■v.ð tilhlutun ríkisstjómarinnar
borið fram frv. um nýja skip-
an á stjórn verksmiðjanna.
Skyldu stjómamefndarmenn
vera þrír og allir tilnefndir af
ríkisstjórninni, Með því móti
var stigið eðlilegt spor. Verk-
smiðjureksturinn var tekinn úr
höndum manna eins og Sveins
Benediktssonar, sem óskuðu að
verksmiðjan færi á höfuðið og
lenti í höndum spekúlanta og
yrði þeirra gróðalind. Ihaldið
og varalið þess beitti sér móti
þessari breytirigu í neðri deild.
Málið gat ekki gengið fram,
nema Ásgeir Ásgeirsson væri
með stjórninni. En hann snerist
með íhaldinu og setti inn fleyg
í frumvarpið. ósamstæðir
flokkar áttu enn sem fyr að
berast á banaspjótum í verk-
smiðjustjóminni. Ásgeir hafði
bjargað Sveini frá yfirvofandi
hættu og íhaldinu með. Hitt
mun hann ekki hafa skilið, að
hann var að gera tilraun til að
eyðileggja stærsta atvinnufyr-
irtæki ríkisins.
Stjómarkosning fór þannig,
að íhaldið kom að tveimur af
fimm. Stjómarflokkamir komu
að tveimur mönnum sameigin-
lega, en stjórnin sjálf tilnefndi
formanninn. Jafnaðarmenn
völdu í þetta vandasama starf
tvo algerlega óþekkta menn,
Jón Sigurðsson og Pál Þor-
björnsson. Framsóknarmenn
völdu þann mann, sem lengst
og bezt hafði unnið fyrir verk-
smiðjumálið, Þormóð Eyjólfs-
son ræðismann.
Tillaga Ásgeirs bar þann
árangur, að tveir íhalds-
rnenn fengu hvor sinn 4000 kr.
bita fyrir að vera í stjóminni.
En líf verksmiðjunnar valt á
því að þeir væru þar í minni-
hluta. Ríkisstjómin og þing-
flokkar þeir, sem studdu hana,
höfðu kosið sameiginlega meiri-
hluta stjómarinnar. Á þeim
meirihluta valt allt gengi verk-
smiðjanna, alveg eins og hin
gamla einkasala stóð og féll
með því að bæði Erlingur óg
Steinþór væru tryggir sam-
herjar Böðvars Bjarkan.
Þetta samstarf meirihlutans
á Siglufirði var alveg óhjá-
kvæmileg afleiðing af hinu
pólitíska samstarfi ríkisstjórn-
arinnar og þingflokka þeirra,
sem að henni stóðu. Þannig litu
allir núverandi ráðherrar á
málið; þegar gengið var frá
skipun verksmiðjustjómarinn-
ar. Og allra sízt gat nokkrar.i
komið til hugar að Sveinn
Benediktsson freistaði Alþýðu-
fulltrúanna. Til þess var brot
hans gagnvart þeim flokki of
alvarlegt, og of alþekkt í land-
inu. Stjómarflokkunum kom
ekki til hugar að nokkurt frá-
fall væri hugsanlegt í sam-
bandi við Svein Benediktsson,
alveg eins og Rómverjar á-
kváðu enga hegningu fyrir
móðurmorð, af því þeir gerðu
ekki ráð fyrír þeirri tegund af
glæp.
VI.
I ungum flokki, sem vaxið
hefir upp í minnahluta við
miklar kröfur, en litla aðstöðu
til veraldlegra aðgerða, safnast
að sjálfsögðu talsvert af æfin-
týramönnum, að hinni yztu
tjaldskör og biður um skjól og
brauðmola. Sumir slíkir menn
geta verið mannsefni og vaxa
upp til manndóms og þroska.
Aðrir eru aðeins á snöpum
fyrir sjálfa sig. Þeir hanga vió
síðustu flutningsvagna flokks-
ins reiðubúnir til að - taka
pjönkur sínar, ef á móti biæs.
Þá er ferðinni heitið yfir að
tjaldbúðum óvinanna, því að
þar þykir þá vænst til fanga.
Þannig menn voru Steinþór
Guðmundsson og Einar 01-
geirsson í flokki verkamanna
1927—31, og fluttu sig þaðan
til kommúnista. Þannig voru
Jón Jónsson og Þorsteinn
Briem í Framsóknarflokknum
og fluttu þaðan til íhaldsins.
Þar sem jafnaðarmenn hafa
tekið við vandasömum manna-
forráðum í bæjarfélögum og í
atvinnurekstri, hafa þeir alið
sér upp marga ágæta menn:
Emil Jónsson í Hafnarfirði,
Erlingur Friðjónsson á Akur-
eyri, Finnur Jónsson á Isafirði
og Jónas Guðmundsson á Norð-
firði hafa gengið í gegnum
harða eldskírn veruleikabar-
áttunnar. Þess vegna hafa
þessir menn orðið svo dug-
andi leiðsögumenn og öruggir
tií átaka í vandasömum félags-
málum.
Ef einn eða tveir þvílíkir
menn hefðu verið valdir í
stjóm síldarverksmiðjanna,
myndi hagur þeirra nú vera
með miklum blóma. En því
miður völdust þangað menn úr
flokki verlcamanna, sem ekki
voru vaxnir starfi sínu, og sá
þeirra, sem meira þóttist eiga
undir sér, gerðist jafnvel enn
augljósari óhappamaður flokki
sínum, heldur en Steinþór Guð-
mundsson í einkasölunni. Fyrir
þessum fulltrúa verkamanna
átti það að liggja, að verða al-
gert handbendi Sveins Bene-
diktssonar og gróðabrallsmann-
anna.
’ VII.
Þegar Alþingi kaus í síldar-
verksmiðjustjómina á útmán-
uðum í fyrra, var formaðurinn
Þormóður Eyjólfsson utan-
lands. Sveinn Benediktsson
notaði sér tækifærið og kallaði
á sinn fund Jón Sigurðsson,
hinn nýkjöma fulltrúa verka-'
mannaflokksins. Þó að Sveinn
sé hvorki greindur né vel
menntur, þá hafði hann þó úr
síldarbraski sínu allmikla æf-
ingu fram yfir venjulega við-
vaninga. Hann athugaði mann-
inn, sem átti að vera eftirmað-
ur Guðmundar Skarphéðins-
sonar. Sveinn fann að þennan
mann vantaði gáfur Guðmund-
ar, festu hans og gætni. Sveinn
leitaði að veilunum í skapgerð
Jóns, og fann að viðvaninginn
langaði til að hafa bætta að-
stöðu og vegtyllu á Siglufirði.
Það er talið, að Sveinn hafi
bent honum á, að í stóru kjör-
dæmi eins og Eyjafirði, gæti
Jón, ef heppnin yrði með,
fengið fleiri atkvæði sem fall-
inn frambjóðandi Alþýðufl.
heldur en sumir af núverandi
þingmönnum flokksins, og sezt
í sæti einhvers þeirra. I stað
þess að Björn Líndal hafði
unnið Steinþór Guðmundsson
yfir á band íhaldsins með fyr-
ii'heiti um sameiginlega upp-