Tíminn - 18.03.1936, Blaðsíða 2

42
TlMINN
Á rekafjörum íhaldsíns
IX.
Æfintýrið
í hinni íslenzku Klondyke.
Tvær staðreyndir vekja sér-
staka athygli, þegar litið er yf-
ir athafnasögu íhaldsins í land-
inu síðustu áratugina. — Eng-
um flokki hefir gefizt slíkt
færi á, að láta til sín taka um
almennar menningarframfarir
og enginn flokkur hefir verið
jafn tómlátur um almenn kjör
og hatramlega mótfallinn
hverju því máli, sem hefir mið-
að tií þess, að aúka hagsæld
og þroska alþýðu manna á Is-
landi.
Þegar þjóðin skiptist í nýja
flokka um og eftir aldamótin,
ganga að vísu margir dugandi
menn í hina breiðu fylkingu í-
haldsins í landinu. En lunderni
flokksmannanna og háttsemi í
atvinnumálum og dagfari mót-
a«t af lífsstefnu einstaklings-
hyggjunnar, sem heldur því
fram, að þá sé bezt fyrir séð
raálum þjóðanna, er fáir, sterk-
ir einstaklingar gerast forsjá-
endur fólksins um atvinnu-
brögð þess, lífskjör og tíman-
legt ráð.
Þegar miðað er við íslenzkar
ástæður, verða það óhemjulega
miklir fjármunir, sem settir
eru í veltu atvinnubyltingar-
innar við sjóinn á fyrstu tveim
áratugum aldarinnar. Á þessu
tímabili berast og á land stór-
kostleg auðæfi úr djúpi hafs-
ins, sem er varið til mikilla en
mjög einhliða þjóðframkvæmda
á ströndum landsins. Peninga-
búðimar eru opnaðar upp á
gátt, þegar stórútgerðarmenn
og stórkaupmenn drepa þar á
dyr. Svo blind og ofsafengin
verður trúin á gróðabrallið, að
stórskuldir útgerðarmanna og
vonimar í tilstofnun nýrra
kaupsýslubi'agða verða væn-
legri trygging til lántöku held-
ur.en jarðir í sveit. Tugir þús-
unda, hundruð þúsunda, millj-
ónir eru. láhaðar út á hreysti-
yrði og gróðafas hinna nýríku
manna, án þess krafizt sé frek-
ari tryggingar. öfgar styrjald-
argróðans blása byr í seglin,
unz . mælir fjárbrallssyndanna
er fullur og Islandsbanki siglir
i sti’and árið 1921.
Nú segja íhaldsmenn og að
vísu með réttu: Lítið yfir það,
sem gerzt hefir á þessum ár-
um! Hefir ekki mikill hluti
þjóðarinnar reist sér nýja
byggð við sjóinn, Reykjavík
vaxið úr smáþorpi í stórborg,
miðað við fólkstölu í landinu og
þjóðin byggt upp nýjar at-
vinnugreinir. Allt er þetta rétt.
En íhaldsmönnum sézt yfir
vei’uleg ati’iði í þessu örlaga-
ríka æfintýri þjóðai’innar. Þeim
sézt yfir það, að á þessum ár-
um lánaði þjóðin framtíðinni
30—40 milljónir króna, sem
bankarnir hafa orðið að gefa
eftir og tapað hreinlega af
stórathafnaskuldum gróða-
brallsáranna, og sem næstu
kynslóðir verða að endurgreiða
í okurvöxtum og þungbærum
ríkisskuldum. Þeiní sézt yfir
það, að meðan fjárbrallsmenn-
ina svimaði í gullæði upp-
gangsáranna, mátti telja, að
stofnað væri til fullra fjörráða
við sveitir landsins, svo að
nærri lét, að þeim blæddi til ó-
lífis. Þeim sézt yfir það, að
eftir allan fjárausturinn, yfir-
lætið og gróðabröltið, stóð ný-
byggðin við sjóinn á samskon-
ar og engu tryggari grunni, en
veiðivonir og markaðsgengi
stórútgerðarinnai’, en hvort-
tveggja hefir reynzt hverfult
og viðsjárvert. Þeim sézt yfir
orsakir þess, að útgerðarflot-
inn hefir smámsaman breytzt í
„ryðkláfa“ og „fúaduggur“
samkvæmt umsögn helztamáls-
svara stórútgerðarmanna, af
því að sukk og áhætta var
meira metin en tryggingar og
endurnýjun veiðiflotans. Og
þeir loka augunum gagnvart
þeii'ri staði’eynd, að á meðan
gróðaæðið og fjársukkið í hinni
nýríku Klondyke íslenzkrar
stórútgerðar yfirsteig getspeki
óbrjálaðrar ímyndunar, lágu
vanhirt og svívirt öll þau mál-
efni þjóðarinnar, sem miða til
raunverulegrar og varanlegrar
farsældar hennar og almenn-
ingsþroska.
Ég skal nú leyfa mér að
ganga nokkru nær inn á þær
furðulegu spurningar, sem rísa
upp, þegar litið er yfir umráða-
sögu íhaldsins í atvinnumálum
og þjóðmálum yfirleitt. Hvem-
ig var fé því, sem þessir menn
fengu á milli handa, varið í
raun og veru ? Öskaböm banka-
vinsældanna notuðu verulegan
hluta þess fjár, sem átti að
verja til atvinnurekstrar, til
þess að byggja fyrir það íbúð-
ai*-skrauthýsi, gefa út blöð, lifa
í hinu fáránlegasta eyðslu-
sukki utanlands og innan.
Þeim mönnum, sem síðar
rannsaka sögu landsins, mun
verða starsýnt á blaðakost í-
haldsins á þessu tímabili. Það
verður ljóst, að hann er eins-
konar órækt tákn þeirrar veikl-
unar, sem leynist undir yfir-
borði mikillætisins í fari þess-
ara ára. Aldrei hafa verið gef-
in út þvílík kynstur af prent-
uðu máli til jafnlítilla nytja og
gersneytt raunverulegu inni-
haldi. Aldi-ei hefir viðgengist á
íslandi jafn nauðsynjalaus og
grátbrosleg húsdýraþrælkun,
eins og erfiðismunir hinna hug-
kvæmdasnauðu og lítt gáfuðu
íhaldsritstjóra annarsvegar og
póstflutningur drápsklyfja af
ónýtum pappí r yfir fimindi
landsins hinsvegar.
X.
I Gósenlandi einstaklings-
hyggjunnar.
Lítum þessu næst á Reykja-
vík. Hun er í senn vottur
glæsilegrar auðsóknar á djúp-
miðin, einkahyggju og yfirlætis
þeii’ra manna, sem þar hafa
verið að verki, tómlætis þeirra
um almenna hagsæld og menn-
ingu, óframsýni þeirra um
skipulag borgarinnar, prýði
hennar og sjálfstæði. Reykja-
vík er stærsta átak nýbyggð-
ai’innar við sjóinn. Hún er jafn-.
framt höfuðvígi íhaldsins í
landinu. Vaxtartími borgarinn-
ar voru veltiár í atvinnulífinu
við sjóinn. Gafst því ríkulegt
tækifæri til þess að greypa í
svip borgarinnar þakldæti
og ræktarsemi þeirrar kynslóð-
ar, sem bjó við örlæti náttúru-
gæðanna og ótakmarkaðan
stuðning fésýsluvaldsins í land-
inu. En hvað skeður? Allur
svipur borgarirínar og ástæður
hennar eru órækasti vottur
um hugarfar, sjónamxið og lífs-
stefnu auðhyggjumannanna.
Borgin er yfirbyggð af húsum,
meira og minna vönduðum hús-
um einstakra manna. Forráða-
menn hennar hafa selt nálega
allar lóðir hennar og lendur.
Hún á ekkert ráðhús, engan
æskulýðsskóla, ekkert leikhús
eða samkomuhús, ekkert
sjúki’ahús, ófullriægjándi vatns-
-veitu, ófullnægjandi rafveitu,
enga leikvelli handa börnum,
enga íþróttaskála, lélegan í-
þróttavöll, engar skíðabrautir,
engan baðstað við sjóinn, sund-
laug, byggða fyrir tugum ára
síðan, langt frá aðalbænum, ó-
þrifalega, minni en nálega all-
ar sundlaugar, sem síðan hafa
verið byggðar á landinu og
mest til minnkunar af öllu, sem
bænum er eignað, ófullgerða
sundhöll, sem ríkið hefir að
mestu troðið upp á bæinn, en
sem hann hefir látið standa ó-
notaða árum saman og sem
strákamir í bænum fundu að
stóð þarna til spotts og spés
og gerðu að skotmarki sínu í
margra ára steinkasti.
Af öllu hörmulegu, sem hér
hefir verið talið, er þó gatna-
skipun og gatnagerð bæjarins
hörmulegust. Götumar em
þröngar og flestar svo illa gerð-
ar, þótt steínlagðar eigi að
heita, að þær þarfnast við-
gerðar næstum árlega. Bif-
reiðatorg eru í raun og vem
engin, því síður markaðstorg.
Og Austurvöllur er svo inni-
klernmdur, að hann getur ekki
komið áð liði sem torg, nema
veruleg breyting sé gerð á
gatnaslcipun í sambandi við
hann.
Það mun hafa verið snemma
á uppvaxtartímabili Reykja-
víkur, að tekizt var á um það
í bæjarstjóminni hversu breið-
ur Skólavörðustígurinn skyldi
vera. I bæjarstjórninni áttu þá
sæti menn með nægilega víð-
sýrii, til þess að sjá, að bærinn
mundi halda áfram að vaxa eft-
ir þeirra dag. Eftir hörð átök,
urðu þær málalylctir, að breikk-
unaimennirnir báru sigur úr
býtum. Þá varð minnihlutan-
um, sem áleit að veröldin
myndi stánza, þegar hann hætti
að" Vera til, svo mikið um, að
hann vildi ekki taka þátt í ver-
aldarstjóminni og sagði af sér!
Síðan hefir verið gerð aðeins
ein gata breiðari en Skóla-
vörðustígurinn. Og þegar haft
er í huga þetta lofsverða dæmi
frá löngu liðnum árum, má það
vissulega teljast til hinna lök-
ustu æfintýra, að þeir menn,
sem réðu málefnum bæjarins á
hi'aðstígasta þróunarskeiði
hans, skyldu meta meii’a stund-
arhagsmuni sjálfra sín en alla
fx-amtíð þjóðarinnar og höfuð-
borgar hennar. Jafnvel gerðust
þau dæmi, að sjálfir oddvitar í-
haldsmálstaðarins, sem höfðu
átt kost á að sjá erlenda menn-
ingarbæi, gerðust ásælnir við
vegastæði bæjarins í eigin-
hagsmunaskyni.
Þannig hefir Reykjavík, höf-
uðborg landsins og sem átti að
verða prýði þess, hlotið í ytri
svip sínum og kjömm, sum
auðkenni gullgraftrarbæjanna,
sem vaxa of fljótt og eiga sér
umhyggju þeirra manna, sem
koma aðvífandi, græða fljótt,
lifa við ofrausn og em síðan
hoi’fnir á bak og burt, þegar
framtíðin kemur með spurn-
ingar sínar og krefst reiknings-
skapar.
XI.
Litið yfir sviðið.
Þegar litið er á vanrækslu í-
haldsmanna um allt það, sem
hefir varðað gengi Reykjavík-
ur, fegurð borgarinnar, uppeldi
barna hennar, íþróttir, skóla og
allt það, er horfði til almennr-
ar menningar, þarf ekki nema
litla getspeki, til þess að gera
sér í hugarlund viðhorf þeirra
til almennra lífskjara þjóðar-
innar, menningarmála hennar
og allsherjarviðreisnar í land-
inu. Helztu forvígismenn í-
haldsins í atvinnusókninni við
sjóinn og viðskiptakapphlaup-
inu einbeittu kröftum sínum
og huga til gróðabragðanna og
þess munaðarlifnaðar, sem á-
valt er samfara mikilli fjár-
veltu, örum viðskiptum og at-
hafnalífi. Þess vegna er það,
að er íhaldsmenn og þjóðin öll
vaknar af draumi árið 1921 eft-
ir martröð styrjaldarö|ganna
og lítur yfir sviðið, blasir. við
í slóð íhaldsins hin ferlegasta
auðn í öllum áttum hinnar al-
mennu menningarviðreisnar í
landinu. Hin vantryggðu gróða-
fyrirtæki við sjóinn taka að
hrynja, landbúnaðurinn hefir
goldið stórkostlegt afhroð i
straumi fólks og fjármuna til
sjávar, ekkert verulegt átak
hefir verið gert til saipgöngu-
bóta síðan Hannes Hafsteln
lét byggja símann. Jarðræktin
heldur áfram sínuiri gamla
seinagangi, alþýðufræðsla er af
íhaldinu álitin viðsjárverð fyr-
ir almenna rósemi og nægju-
semi. I stuttu máli: Landið
liggur enn í rústum og þjóðin
vanrækt utan við veggi skraut-
hýsa hinna fáu atvinnuforkólfa
við sjóinn, þar sem ríkuleg
húsgögn og viðhafnarbúin
veizluborð urðu sumum þeirra
endanlegt takmark hinnar tím-
anlegu eftirsóknar.
Við hrunið 1921 verða
straumhvörf í landsmálabar-
áttunni. Framsóknai*flokkur-
inn er þá tekinn að öðlast all-
mikið bolmagn og gefur út á-
hrifamestu blöðin í landinu.
Verkalýðurinn heldur áfram
skipulagsbundirini. vinnu • til
sóknar gegn öfgum íhaldsins
og kaldrifjuðum yfirráðum
þess. um atvirinubrögð og lífs-
kjör fólksins við sjóinn. Smám-
saman birtir yfir málefnum
umbótaflokkanna af skilningi
þeirrar nauðsynjar að standa
saman um viðreisn alþýðu
manna í landinu, allsherjar um-
bætur og menningu. Árið 1927
færir Framsóknarflokknum
mikinn kosningasigur og um-
bótaflokkarnir taka upp eins-
konar málefnasamband í þing-
inu. Þrátt fyrir djúpsettan á-
greining um úrlausnir skipu-
lagsmála eiga flokkamir sam-
leið af því að þeir eiga sameig-
inlegt takmark: — aukna hag-
sæld og menningu almennings í
landinu.
xn.
Viðreisnarstarf umbóta-
flokkanna.
Stjómarfarslegt og menning-
arlegt viðreisnarstarf í land-
inu síðan 1927 er miklu marg-
þættara en svo, að það verði
Hvep á nú að t
IV.;.
Þégar ég ritaði grein mína :
nLyntigarður • og barlóms-
bnmba“, benti ég á kröfur þær,
sem sálufélagar Þ. Briem gera:
að 'koma sveitabúskapnum á
ríkið, láta aðra borga fastan
tekjuhalla af starfsemi allra
sveitaheimila á landinu. Ég
benti á, að Sveinn á Egilsstöð-
um væri einna háværastur og
drýldnastur í þessum hóp, að
hann hefði nýlega staðið að
þessari kröfu á fundi, að hann
væri hér í bænum, að blöð í-
haldsins stæðu honum opin til
að skýra þessa skoðun o. s. frv.
Ég benti enúfremur á, að ef
.vveinn á Egilsstöðum og nokkr-
ir aðrir bændur á beztu jörðum
landsins yrðu að gera atvinnu
sína að stærsia tekjuhallafyr-
irtæki landsins, þá mætti búast
við að smábændumir á litlu
jöiðunum, með þýfðu túnin,
með blautu ongjarnar, og illa
hýstu bæina, yrðu að koma
með sérstaklega þungar kröfur
á ríkissjóðinn. Ég benti á hina
ágætu aðstöðu Sveins, hið
prýðilega höfuðból Egilsstaði,
sem hann tekur við af foreldr-
um sínum, hin miklu framlög
ríkisins, í umbætur á jörðinni,
og loks hefðu vinir hans í
kreppusjóði, Jón og Pétur, gef-
ið honum í einu yfir 20 þús. kr.
)rga fyrir Svein?
af annara manna eign.
Þessi gjöf er að vísu mikil,
þegar litið er á aðstöðuna, en
út af fyrir sig hefði ég ekki
séð ástæðu til að gera hana að
almennu umræðuefni, ef Sveinn
hefði ekki gert framhaldskröfu
um ríkissjóðsframfærslu, sem
rnyndi eyðileggja þjóðfélagið,
ef framkvæmd yrði. Ég bjóst
við að Sveinn myndi svara að-
almálinu, þeirri kröfu sem set-
ur hann á bekk með grunnfær-
ustu fáráðlingum kommúnista.
En hann reynir ekki að verja
kröfu sína um ríkisrekstur með
einu orði. Hann gefst upp að
svo komnu við hið alvarlega
landsmál. I stað þess ræðst
hann á mig með samanhrúg-
uðum fúkyrðum. I grein hans
er efni í að minnsta kosti 50
meiðyrðamál, sem hann væri
viss að tapa með stórum f járút-
látum. Ég mun þó hlífa honum
við því. Mér þætti engin frægð
í að láta dæma Svein í fésektir,
sem gætu skift þúsundum
króna. Ég ætla að nota Svein
til annars. Hann á að vera til-
raunamanneskja hinnar ný-
fæddu barlómsbumbustefnu. I
framkominni uppgjöf hans að
tala af viti og rökum um eitt
hið stærsta þjóðmál, sem hann
þykist hafa vit á, er fólgið
meira en persónulegur ósigur.
Þar er fólgin hin óhjákvæmi-
lega hrakför þeirrar stefnu,
sem vill gera framleiðslulíf
sveitabænda að ölmusufram-
færi.
Ég hefi nú þegar áunnið
nokkuð í fyrstu umferð af því,
sem ég vildi. Mbl. og Vísir
hafa tekið Svein að sér. Sömu
blöðin, sem fyr og síðar gera :
allt til að spilla fyrir hinni
eðlilegu hækkun á tekjum
bænda af kjötskipulagi núver-
andi stjórnar, taka Svein eins
og sitt eigið bam. Þau vita að
hann er nú leiksoppur í hendi í-
haldsins eins og hinir æfintýra-
mennimir, sem gerst hafa
flugumenn með Þ. Br. og Jóni
Jónssyni.
I öðru lagi hefir Sveinn sýnt
að hann trúir ekki á málstað
sinn. Hann beitir engum rök-
um.Ýmiskonar undarlegir skap-
lestir brjótast fram í þess
stað. flann er fullur af hatri,
afbrýðisemi og niðurbældri
vanmáttartilfinningu gagnvart
mönnum, sem hann veit að
njóta trausts og álits í landinu.
í þessu niðurlægingarástandi
játar hann á sig sviksamlega
framkomu, alveg ótilneyddur,
og án þess að honum væri bor-
ið slíkt á brýn, en hin innri
ólga og stjómleysi á skaps-
munum hans veldur þessum ó-
farnaði.
Lesendur geta gizkað á,
hvemig sá málstaður muni
vera, þar sem þessi verður
málsvömin: Fullkomin rökþrot
í fyrsta leik, en í þess stað lagt
fram efni í 50 meiðyrðamál og
ómerkingardóma.
Ýmsum mönnum finnst, að
vonum, að lítið gagn muni vera
að því að ræða gremju- og af-
brýðiorð manns, sem ekki kann
að stjóma geði sínu. En jafn-
vel af þessu má hafa nokkurt
gagn. Sveinn leggur reiðiyrði
sín fram, sem gögn í stóru
máli. Frá hans sjónarmiði og í
orðbragði þeirra, sem standa
enn neðar í stiganum en hann,
er þessi viðvaningsháttur veru-
legt atriði. Þegar stríðsþjóð
beitir eiturgasi, verða að koma
enn sterkari vamir og sókn á
móti. Bardagaaðferð Sveins og
þeirra, sem beita honum fyrir
sig, hefir auk þess einn kost.
Sveinn safnar saman í litlu
rúmi meirihlutanum af þeim
lygum og haturssögum um
Framsóknarflokkinn og ein-
staka flokksmenn, sem láglýð-
ur spekulantanna dreifir stöð-
ugt með munnlegum áróðri út
um landið, þar sem það hyggur
engan til varnar. Það er þess-
vegna aukahagnaður við að
láta Svein á Egilsstöðum ger-
ast verjanda fyrir veiðibrellur
spekulantanna, að fyrir hans
ógætnisframkomu er hægt að
taka á lofti og senda til föður-
húsanna vænan hóp af eitur-
örvum, sem stefnt er að Fram-
sóknarmönnum.
En þó að slíkar umræður séu
nauðsynlegar, eins og and-
stæðingar Framsóknarmanna
haga bardagaaðferð sinni, þá
má ekki blanda þeim saman
við hin alvarlegu rök um annað
eins stórmál og það hvort Þor-
steini Briem hafi borið að
leggja 4 milljónir úr ríkissjóði
í lófa bænda haustið 1932, til
að jafna þann halla.sem Sveinn
og vinir hans telja, að þá hafi
verið á búskapnum. Til að gera
lesendum ljóst, hvaða hluti af
greinum um ríkisrekstur á
sveitabúskap, er beinlínis vegna
þess efnis, sem Sveinn kallar
rök, mun ég, eins og gagnvart
kommúnistum, hafa aðra letur-
tegund á því, sem snertir hans
hugsjónamál. Mun ég taka lið-
ina fyrir eins og þeir koma
fyrir í grein hans í fylgiblaði
Mbl.
1. Ég á að liafa óvirt Egilsstaða-
lieimili. En í grein minni er rétti-
lega tekið fram fegurð og ágæti
jarðarinnar, hversu vel hinir prýði-
legu foreldrar Sveins bjuggu i hag-
inn og gerðu garðinn frægan. Svo
mikil öfugmæli eru þetta, að eng-
inn þeirra, sem ritar í blöð á ís-
landi hefir svo mjög haldið fram
Egilsstöðum og alveg réttilega
lirósað foreldrum Sveins og nán-
ustu vandamönnum, annar, sem
komið hafa við opinber mál.Éghefi
jafnvel aukið hróður lystigarðsins,
neina það, hversu Sveinn aflaði
fjár til hana. En lokasönnuninnJ
um þá villu, sem Sveinn veður
hér, vil ég, með tilliti til núvgr-
andi aðstöðu hans, svara rpeð því
að íhaldsmenn sögðu, þegar ég átti
þátt i, að Egill bróðir Sveins varð
héraðslæknir á Seyðisf., í trássi við
læknafélögin, að mér gengi þar til
ólióflegt fylgi við Egilsstaðafrænd--
ur.
2. Sveinn segir að ég hafi brugð-
ið trygðum við h.ann, meðan hanri
var í Framsóknarflokknum, notað
til þess slæma menn o. s. frv. En
hann færir engin rök fyrir sinu
máli, ög tilfærir engin dæmi. Hér
fer eins og í hinu fyrra dæmi, að
Sveinn sér ekki sök sína. Hann
hafði verið kaupfélagsmaður og
Framsóknannaður eins og frænd-
ur hans flestir. Nú er hann orðinn
opinber fjandmaður kaupfélagsins,
sem faðir hans stofnaði og bróðir
hans stýrir, og þess flokks, sem
allir þroskaðir samvinnumenn
starfa í. Fyrstu missmiðin á ráði
Sveins komu fram i kaupfélag-
inu á Reyðarfirði. — Varð
hann af þessu óvinsæll og
einangraður í félaginu, en var um-
borinn lengur en við mátti búast,
vegna forfeðra og frænda, sem ver-
ið höfðu máttarstóipar í öllu al
mennu umbótastarfi á Héraði. Eng-
an mann beitti Sveinn meiri
rangsleitni á þessum árum, en
þann samvinnuforkólf aústanlands,
sem jafnan þykir éinna skjótastur
óg styrkastur til stuðnings víð
málefni; sem mega verða til bjarg-
ar almenningi í fjórðungnum.
Auk styrjaldar þeirrar er hann
vakti í kaupfélaginú,.bjó hanh sig
undjr að verða eftirmaður Sveins