Tíminn - 01.04.1936, Blaðsíða 3

TIMINN
61
hirðanna borizt upp í heyið, og
svo með því í kindina.
Vegna þessa eiga húsin að
vera vel þur — þó ekki mikið
mylsnuð — og þannig um geng-
in, að sem allra minnstar líkur
séu til þess að óhreinindi ber-
ist í jötuna.
Vatnsbólin eru oft tilvalinn
staður fyrir ormana að ná þeim
þroska utan kindarinnar, er
þeir þurfa til að verða færir um
að smita féð aftur eða hefja
hringrás sína á ný. Ihnibrynn-
ingar eru afleitar og ættu að
hverfa með öllu úr fjárhúsun-
um. Að vísu mun mega hirða
vatnsílátin svo að ekki komi
að sök, en til þess þarf meiri
hirðu og hreinlæti en almennt
er. Þar sem vatn er borið í laus
vatnsílát, þá á vatn ekki að
standa í þeim nema meðan féð
étur og milli gjafa. Þar á eftir
á að tæma ílátin, hvolfa þeim
út svo þau viðrist og þorni, og
setja þau ekki aftur inn fyr en
næsta dag. Með þessari hirð-
ingu, og svo kalka þau t. d.
einu sinni i viku, þá má 'fyrir-
byggja að sýking stafi frá
þeim. Þar sem ílátin eru föst,
stevptir stokkar eða ker,
brunnstokkar ofan á millispil-
um eða fyrir garðahöfðum o. s.
frv., þar er mikið verra að
koma hreinsuninni við og inni-
brynningin varhugaverðari.
Sumstaðar má koma við þeirri
breytingu að leggja leiðslur frá
vatnsbólinu, og þar sem það er
hægt, þá má koma því svo fyrir,
að kindin inni hafi rennandi
vatn tíma úr deginum. Séu ílát-
in svo köjkuð annað slagið, þá
npá 'vera að það sé hægt að fyr-
irbyggja að þau verði ynging-
arstaður fyrir ormana og smit-
unarstía fyrir féð, en varlega
skyldu menn treysta því, og
heldur brynna fénu úti í renn-
andi læk eða lind.
Sumstaðar er vatnsbólið
brunnur eða vatnspollur, sem
ausið er upp úr fyrir féð í
brunnstokka sem það drekkur
úr. Við slík vatnsból þarf þess
vel að gæta, að yfirborðsvatn
renni ekki í vatnsbólið. Þessa
er ekki gætt sem skildi, en
hver getur skilið, að með vatni,
sem rennur í vatnsbólið og ber
með sér lambaspörð og saur,
berst eða geta borizt ógrynni
af lirfum, sem svo með drykkj-
arvatninu fær beinan og greið-
an farveg í kindina.
Líkur tel ég til þess, að
vatnsbólið sé oft aðalfarvegur-
inn sem smitunin fer eftir inni
i liúsunum, og þeim þurfi því
að gefa sérstakt auga og veita
sérstaka aðgæzlu.
I þessu sambandi er vert að
benda á það, að sauðkindinni
er ekki eins mikil vatnsþörf og
t. d. kúnni, og hún getur mjög
lengi komizt af með t. d. snjó
í stað vatns. Og þess eru dæmi,
að fé hefir bara verið vatnað
annan hvern dag og það þrifizt
ágætlega. Þetta er ekki sagt
til þess að menn fari að vatns-
svelta féð, en til að benda á
það, að margir munu gera
óþarflega mikið úr vatnsþörf-
inni.
Gætið vel að smitunarfar-
vegunum í húsunum, nemið þá
burt. Hafið húsin þur og vatns-
bólin góð ef í húsúm eru, en
helzt úti í rennandi læk eða
lind.
Meðan sauðataðinu var
brennt, var öllum lirfunum, sem
frá fénu gengu að vetrinum,
styttur aldur undir pottinum,
og þá varð sýkingarhættan
minni. Nú er taðið notað til á-
burðar, og lirfunum því dreift
um túnin. Vegna þessa á helzt
ekki að gefa fé töðu af túni,
sem sauðatað hefir verið borið
á. Þessu er erfitt að koma við
sumsjtaðar, þar sem t. d. eru
beitarhús með túni í kring, og
verður þá að reyna að gera
lirfurnar í heyinu óskaðlegar.
Nokkru getur bóndinn ráðið
um það, hvar féð gengur og
hvar það því sýkir frá sér hag-
ana. Helzt ætti ekki að láta
fé ganga á túnum eða engjum,
þar sem hægt er að koma því
við. Og aldrei ætti að láta van-
metaormakindur vera á túnun-
um að vorinu, eins og þó er
gert allt of víða. Bezt væri ef
landrými er nægilegt að hafa
féð til skiptis í landinu, þannig
að hálft landið hvíldist fyrir
fjárbeit annað árið. Með því
mundi sýkingarhættan af land-
inu hverfa að mjög miklu leyti.
Forðast á að láta fé hnapp-
ast á litla bletti, t. d. við girð-
ingar, þegar líður á vorið. Þarf
þá að reka frá þeim, eða hleypa
fénu úr þeim. Sömuleiðis skyldu
menn varast að brenna smá
bletti í landinu. Að vísu mun
mega sótthreinsa landið með því
að brenna það vel, en séu blett-
irnir litlir, lenda þeir í örtröð
að vorinu og smitást þá mjög
aftur, og geta því orðið til þess
sérstaklega að orsaka að fé
smitist. Sé að hinu leytinu hægt
að brenna stór svæði, og brenna
þau svo vel, að jörðin brenni
niður í mosann, þá er það lík-
legt að með því megi sótt-
hreinsa hagann, og sé ekki
ástæða til þess að ætla, að féð
vegna brunans verði miklu
þéttara í honum að vorinu en
ella, þá er rétt að ráða mönn-
um til þess.
Bæði Dungal og Ásgeir Ein-
arsson hafa rannsakað hey og
fundið í því lirfur. Þó hefir Ás-
geir ekki fundið það í háarheyi
og ekki í votheyi, né heyi, sem
var ornað. Þessar rannsóknir
erú þó ekki það margar, að
draga megi af þeim fullnaðar-
ályktanir, en líkur benda til
að ormamir drepist, ef hitinn í
heyinu fer upp í 50 til 55 gr. C.
Þessar líkur styrkjast líka við
þá reynslu manna að betra sé
að fóðra fé af ornuðu heyi en
grænu, þá sé því minna skitu-
hætt og þá sé það hraustara.
Því er það ráð fyrir þá, sem
þurfa að gefa fé hey, >sem þeir
hafa grun um að sé smitað, að
láta hitna í þvl svo það bregði
Sit eða verka það sem vothey.
Þetta atriði ættu bændur vel
að athuga. Vitanlega missir
heyið nokkuð kraft við það, að
í því hitni, en það getur samt
borgað sig, ef fóðrunin fyrir
það tekst betur.
Þá er eftir að nefna það, sem
mestu máli skiptir viðvíkjandi
ormaveikinni, en það er mót-
staða fjárins. Hún er ákaflegn
misjöfn, og kemur það sumpart
af meðferðinni og sumpart eft-
ir eðli fjárins.
Mörg dæmi sanna það víðs-
vegar um landið, að misjöfn
meðferð hefir orðið til þess, að
að ormaveikin kom fram og
gerði skaða. Vitanlega eru orm-
arnir þá í fénu eins og falinn
eldur, en gjósa upp þegar féð
fær á sig misfellur í hirðing-
unni. Þannig eru dæmi til þess
að það, að fé lá úti í hríðar-
veðri, varð orsök til þess að það
fór að bera á lungnaormum,
sem svo nokkuð af því drapst
úr. Eins er dæmi um að hraður
rekstur orsakaði það, að orma
fór að verða vart í fénu. Sömu-
leiðis að fé. sem varð kalt við
böðun, fór að vanþrífast á eft-
ir vegna orma, sem áður hafði
ekki orðið vart við í því. Þann-
ig er það oft að smá misfellur
í meðferðinni verða frumorsök
þess að ormarnir koma fram.
Mótstaða fjárins hefir þá
minnkað í bili og þeir náð yfir-
höndinni. Þessa skyldu memi
vel gæta.
En svo er féð líka í eðli sínu
mis móttækilegt fyrir orma,
og til þess þarf að taka tillit
við val liff járins. Sumar ær, og
fé út af þeim er alltaf með
skitu eða hlessing, þó aðrar fái
hann aldrei. Þessu þarf bónd-
inn að gefa gaum, og talca tillit
til þess við val liflamba.
En því er ver að það gera
ekki allir. Þeir eru enn til og
það ekki fáir, sem setja á að
haustinu þau lömbin, sem þeim
lízt bezt á, án þess að vita
nokkuð undan hvaða ám og
hrútum þau eru. Þetta má eng-
inn gera. Með því er oft sett
á undan vanmeta ánum. Þeim
er mismunað að vetrinum, þær
eiga stundum vegna þessa
vænni lömb en hinar og s.vo eru
þau valin til lífsins að haust-
inu. Með þessu á bóndinn nokk-
urnveginn víst að fá vanmeta-
ær að glíma við þegar þessi
líimb koma upp. Veljið því lif-
lömbin eftii' ætterninu sam-
hliða útlitinu.
Sumum finnst kannske að
það sem hér sé sagt, hafi ekki
mikið að segja. En gæta skildu
þeir þess að vanhöldin í fénu
eru mikil. Á bændanámskeiði,
sem nýlega var haldið á Blöndu-
ós, komst Runólfur á Kornsá
að þeirri niðurstöðu, að bænd-
ur í Austur-Húnavatnssýslu
hefðu orðið fyrir 135 þús. kr.
skaða vegna vanhalda í fénu
1935. Það er allhá upphæð, eða
hærri en öll útsvör í sýslunni,
og allur fasteignaskattur. Þó
taldi Runólfur ekki fóður
skepnanna, sem drápust, og
ekki aukafóður í það, sem þurfti
að mismuna. Upphæðin gat því
verið hærri. Það er því ekki
ófyrirsynju að reynt sé að
draga úr skaðanum, sem van-
höldin gera, og drýgstan þátt-
inn í vanhöldunum eiga orm-
amir.
Ég hygg því, að það sé nokk-
uð leggjandi. á sig til að reyna
að útrýma ormunum. Með orma-
lyfi því sem kennt er manna á
millum við Dungal má hreinsa
iðraormana úr fénu. Það eiga
allir að gera. Og þeir eiga þá
að muna að svelta féð fyrir
inngjöfina og þó alveg sérstalt-
lega eftir hana. Við lungnaorm-
unum er enn lítið hægt að gera
arinað en að reyna að verja féð
smiti, og fara þannig með það,
að það hafi sem mestan við-
námsþrótt móti veikinni. Á leið-
ir þessar hefi ég reynt að
benda, og vænti ég þess, að
einhverjir af lesendum Tím-
ans hugleiði nú efnið, og að-
Axavsköft
Ólafs Thovs
Formaður íhaldsflokksins
hefir haft sig lítið í frammi í
umræðum á þessu þingi. Ef til
vill er hann búinn að gera sér
það Ijóst, að sá marklausi.stór-
yrðavaðall, sem hann lét frá
sér i’ara á síðasta eldhúsdegi og
í engu atriði hefir staðizt, muni
ekki hafa orðið til að auka
virðingu hans í þinginu. Og
hafi hann sjálfur ekki sé það,
þá eru hinir gætnari flokks-
menn hans að minnsta kosti
áreiðanlega búnir að sjá það og
hafa beitt áhrifum sínum til
þess að lægja rostann í þess-
um hvatvísa ,,foringja“.
En þó að það hafi tekizt að
i okkru leyti fyrir flokksmönn-
unum, það sem af er þessu
þingi,. að halda formanninum
frá því að taka þátt í umræð-
um, fer því samt fjarri, að
þeim Irafi alstaðar lánast að
bera vit fyrir honum. Þeir lifa
í daglegri angist út af því, að
hann muni þá og þegar gera
eitthvert axarskaptið, sem
ílokkurinn bíði hneisu og tjón
af.
Og á tiltölulega stuttum
tíma hefir Ólafur gert þrjú
slík axarsköpt, sem flokkurinn
hefir hina mestu raun af.
Fyrsta axarskaptið var það,
þegar hann rauk upp á ríkis-
r.tjórnina með skömmum fyrir
það, að stjórn Skuldaskilasjóðs
vélbátaeigenda hafði tekizt að
haga lántöku sinni fyrir sjóð-
inn á þann hátt, að bönkunum
og útgerðinni varð hagur að í
gjaldeyrismálum. Ólafur hafði
ekkert hirt um að kvnna sér
málið, og flokksmaður hans,
Jón Ólafsson, varð að setja op-
inberlega ofan í við hann og
leiðrétta hjá honum vitleysuna.
Annað glapræðið framdi
hann með því að bera fram til-
lögu til þingsályktunar, sem
talið er, að myndi, ef samþykkt
yrði, \-cra stórskaðleg fyrir ís-
lenzkan síldarmarkað. Ut af
þessu eru jafnvel nánustu f.vlg-
ismenn hans innan flokksins í
standandi vandræðum. En til-
lagan er sýnilega borin fram í
gæti hvort þeir geti nokkuð
gei-t til þess að verja fé sýk-
ingu, og halda því hraustu.
Páll Zophoníasson.
fijótræði og af furðulegri van-
þekkingu á síldarsölunni.
Þriðja skyssan og sú, sem
ýmsum íhaldsmönnum þyki?
sárust, er játning sú, sem hann
gaf á Alþingi nú í vikunni, um
stuðning sinn við Hannes Jóns-
son í kosningunum í Vestur-
Húnavatnssýslu. Jón í Dal og
menn hans hafa alltaf þrætt
harðlega fyrir það, að þessi
stuðningur hafi átt sér stað.
Og íhaldsmenn hafa forðast að
viðurkenna það, enda hlaut slík
viðurkenning af þeirra hálfu
;ið vera bein játning þess, að
Jón í Dal & Co. hefðu verið út-
sendarar íhaldsins og ekkert
annað. En geri bændur sér
þetta nægilega almennt Ijóst,
er „varaliðið“ íhaldinu ekki
lengur til neinna nytja og eng-
inn fæst þá til að líta við þvi.
— Frá þessu sagði Ólafur í
augnabliks vanstillingu, af þvi
að honum fannst Hannes sem
snöggvast hafa gleymt „respekt-
inni“ fyrir húsbændum sínum.
Getur þó varla dyggara hjú en
Hannes hefir verið hjá Kveld-
úlfi.
Heyrzt hefir, að innan íhalds-
flokksins sé einhver hreyfing
Jyrir því, að losna við Ólaf úr
formannssætinu, en að breyt-
ingin standi á því helzt, að
þingmenn flokksins séu ýmist
affarafé eða taldir ófærir tii
mannaforráða.
Kvossfesting
Isbevgs
Eitt af merkustu viðburðum
síðasta þings var það,. þegar
íhaldsmenn, allt í einu gengu
inn á stefnu Framsóknarflokks-
ins í jarðamálinu og greiddu
atkvæði með lögunum um
erfðafestuábúð og að banna
sölu á opinberum jörðum.
Það voru fulltrúar íhaldsins
í landbúnaðarnefnd neðri deild-
ar, þeir Jón Pálmason bóndi á
A_kri og Guðbrandur Isberg
sýslumaður í Húnavatnssýslu,
kem gengu til samstarfs við
meðnefndarmenn sína úr Frana-
sóknarflokknum og leidd’i sið-
an flokksmenn sína í neðri deild
inn á þessa braut.
En sannleikurinn var sá, að
íhaldsiriennimir, aðrir en e. t. v.
J. P. og G. í., tóku þessa af-
stöðu að nokkru leyti óvart.
Þeir héldu sem sé, að hér væn
aðallega verið að samþykkja
svokallað „óðalsréttar" frum-
og uppskerumagn frá 1880—
1930. Ennfremur skýrslur milli-
þinganefndar í launamálum,
sem gefa upplýsingar um tekj-
ur þeirra, sem að landbúnaði
vinna, og kaupgjald í sveitum,
samanborið við Norðurlönd á
sama tíma. Um kaupgjald í
sveitum er oflítið um ábyggi-
iegar upplýsingar — bæði fym
og síðar.
Það er svo ætlun mín eftir
þennan inngang, að rekja bún-
aðarsögu vora, í aðaldráttum
síðustu 50 árin, en því miður
verður þetta yfirlit stutt. Ég
mun þá sérstaklega dvelja við
2 síðustu áratugina fyrir alda-
mót, sem ég man vel, en mun
að sjálfsögðu styðjast við skrif-
legar heimildir aðallega, og sér-
staklega þær, sem nefndar eru
hér að framan.
Áratugurinn frá 1880—1890,
er talinn sá harðasti af liðinni
öld, að veðuráttu; frostavetur-
inn 1880—1881, er alveg sér-
stæður að frostgrimmd og
hríðum; en árið 1882 var bó
enn verra, því sumarið — misl-
ingasumarið — var líkara
vetri. Og það ár smíðaði sér-
staklega að sveitamönnum. Tek
ég hér upp nokkrar sagnir um
þessi ár; aðallega eftir Þ. Th.
Hinn fyrrnefndi vetur byrjaði
með hörkum og hríðum á jóla-
föstu. Snemma í janúar voru
nokkra daga stórhríðar með
grimmdarfrost um allt Norð-
urland og Vestfirði. Og ekki
varð langt hlé þar til aftur
byrjaði á því sama; og gekk
svo allan veturinn fram í apríl,
og frostin jukust einlægt. Vora
lengst af 24—30 gr. á Rem. á
Norðurlandi, en 12 til 18 syðra.
„Hafþök af ís rak inn fyrir allt
Norðurland og Vestfirði, og
Austfirði suður að Berufirði".
,.Um miðjan janúar var Faxa-
fjörður lagður langt út fyrir
Eyjar og var gengið beina leið
af Akranesi til Reykjavíkur.
— Þá var líka gengið yfir
Ilvammsfjörð í Stykkishólm,
og í land úr Flatey á Breiða-
í'irði. Fyrir öllu Norðurlandi
fraus sarnan hafís og lagís, og
varð víða farið á þeim ís langt
til hafs og milli hafna. En
frostin voru það, sem allt ætl-
aði að drepa eins í húsum inni.
Talið að þau kæmust hæst í
febrúar, 36 gr. á R. En batinn
kom snemma í apríl og góður.
En ís fór allur frá í maí. En
milda vorkulda gerði, oglamba-
dauði varð stórkostlegur; en
ekki annar fellir er orð var
haft á.
Veturinn 1881—82 var ekki
ems harður, en 'ekki góður. „En
á annan í páskum, 10. apríl, tók
að spillast fyrir alvöru, og allt
til 15. júní var samfelldur ill-
viðrabálkur, nema fáa daga í
maí. 24. maí var dimmviðris-
stórhríð á Norðurlandi, svo
menn viltust bæja á milli. Allt
til höfuðdags látlausir kuldar
og úrkoma. Hlýnaði þá eina
viku. Fór þá ísinn fyrst frá
landinu. En svo kom versta á-
felli fyrir göngur. Mönnum
taldist svo til, að 10 sinnum
hefði alsnjóað í öllum uppsveit-
um Norðanlands, frá Jóns-
messu til rétta. Fjárskaðar í
ofviðrum og fellir var stór-
kostlegur þennan vetur og vor.
Unglömb týndu tölunni um allt
land, og sumstaðar svo, að eng-
ar fráfærur urðu, og engar
ær í kvíum. Skýrslur um feili
eru- ekki til, nema úr nokkrum
sýslum.Á svæðinu milli Skarðs-
heiðar og Oks að sunnan og
Gilsfjarðar, misstu menn 136
nautgripi, 12100 ær, 9700 geld-
fjár og 10.000 gemlinga, 16.400
unglömb, 670 hesta og 630
tryppi (Þ. Th.). — Á norður-
og austurlandi var fellir ekki,
en unglambadauði mikill. Hey-
afli þetta óttalega sumar var
meira en hálfu minni en í með-
allagi. Varð því að slátra af
heyjum um haustið. En misl-
ingarnir, sem þetta sumar er
kennt við, voru þó enn afleið-
ingaverri. Læknar töldu, að
þeir hefðu deytt 1600 manns,
og kostað um 2 millj. króna í
vinnutapi, um hásláttinn, allt
landið. Árin 1883, 1884 og
1885, voru sæmilé^ ár. —
Árið 1S86 var mjög slæmt.
Byrjaði með því, að fjárskaðar
urðu í Þingeyjarsýslu, 3.—4.
janúar og á Austurlandi 7. jan.
— allt að 1000. Iléldu áfram
hríðar og frost þennan vetur til
vors. Hafís landfastur fram í
ágúst. — í júní lá enn ís á
stöðuvötnum. — 20. maí var
lagnaðarís riðinn yfir Hrúta-
fjörð, frá Þóroddsstöðum, að
Borðeyri. Spretta lítil. Þurk-
leysur allan ágúst. Náðist því
ekkert hey inn fyr en 4. sept-
ember. Skepnuhöld talin sæmi-
leg. —
Árið 1887. Víðast harður vet-
ur frá nýári. Um vorið gerði
hið eftirminnilega uppstigning-
ardagshret, með fannkomum
og miklu frosti, er gerði ógur-
legt tjón á skepnum. Hafís rak
inn um sumarmál að Norður-
og Austurlandi, og var þar á
hrakningi allt til höfuðdags.
Sauðfjárhöld hin hörmuleg-
ustu. í Skagafjarðar- og Húna-
vatnssýslum var safnað skýrsl-
um um fallinn búpening. Þær
sýndu, að þeir hefðu fallið: 20
þús. sauðfjár, 600 hross og 140
nautgripir. Áætlað var, að sam-
anlagt hefði fallið annað eins,
annarsstaðar á landinu. Sumar-
ið ekki í versta lagi, og það
sem eftir var ársins.
Það sem eftir var nú til alda-
móta, var ekki nærri eins hart;
þó voru árin 1896—97—98
fremur slæm og allt ísaár. Hin
árin sæmileg. Á þessum árum
bar mikið á bráðapest, og gerði
allmikið tjón. Er talið að í
Borgarfjarðar- og Árnessýslum
hafi farizt um 10 þús. árið 1898
og töluvert víðsvegar um land.
Rétt fyrir aldamótin var farið
að stöðva hana með bólusetr.-
ingum, og gerði það norskur
læknir, Brueland. Gaf það strax
nokkurn árangur. Fjárkláði var
hér f inmg töluverður þessi ár
og gerði talsvért tjón; fékkst
einnig '43 hann síðar norskur
lækmr, sem kunnugt er, Mikle-
stæ 1
Enn er eftir að nefna eitt
stórt áfall af náttúrunnar völd-
um, er þjóðin leið, áður öldinni
lauk; það eru jarðskjálftarnir
á Suðurlandi árið 1896. Þeir
stórkostlegustu, er sögur fara
af hér á landi; og sömuleiðis
tjónið af þeim. — Hér skulu
aðeins nefndar nokkrar tölur:
i Landmannasveit féllu 34 bæ-
ir. í Gnúpverjahreppi 20. I öl-
fusi 30. Og í Flóa 20. Mikið af
þessum bæjum féil til grunna.
Jarðir skemmdust mjög af
grjóthruni úr fjöllum. Tjónið
því nær óbætanlegt. — Enn má
nefna þá miklu blóðtöku, er
þjóðin varð fyrir á þessum ár-
um, þó ekki væri af náttúrunar
völdum. Það eru Ameríkuferð-
irnar. Þær koma að mestu á
þessi ár. Um það manntjón og
fjártjón er þjóðin leið þar eru
ekki skýrslur.
Framhald.