Tíminn - 08.04.1936, Blaðsíða 3

TXMINN
56
Kristleifur á
Stóra-Kroppi
75 ára.
Fyrir nokkrum árum gerði
Ríkarður Jónsson glæsilega lág-
mynd af einum hinum merkasta
bændaöldungi í Borgarfirði,
Kristleifi á Stóra-Kroppi. Er
það góður siður að bjarga
þannig fyrir ókomnar kyn-
slóðir svipmóti þeirrar kynslóð-
ar, sem tók við hinu unga
írelsi ór höndum Jóns Sigurðs-
sonar og gerði landið það, sem
það er nú.
Sú menning, sem þjóðin hef-
ir lifað á í þúsund ár, og sem
hefir gert garðinn frægan, er
bændamenning, og það er sú
eina menning, sem íslendingar
eiga, því að bæirnir eru enn á
ósjálfstæðu gelgjuskeiði. Að
minni hyggju er Kristleifur
einn af glæsilegustu fulltrúum
islenzkrar menningar. Hann er
alinn upp á einu af fegurstu
býlum landsins, Húsafelli. Hann
er þá í þjóðbraut. Fram hjá
Samsölunar. Af tilboði Mjólk-
urfélags Reykjavíkur verður
eigi séð, að það bjóði að taka
þetta að sér án aukagreiðslu,
og ólíklegt má telja að svo sé,
þar sem forstjóri þess hefir,
er hann var í stjórn Samsöl-
unnar, borið þar fram tillögur
úm að Sámsalan tæki sérstaka
borgun fyrir þessi störf.
2. Aksturstilboð M. R. virðist
aðeins að ná til aksturs á mjólk
til útsölustaða, en akstur þarf
einnig að annast á umfram
mjólk, rjóma og öðrum endur-
sendum vörum frá útsölustöð-
unum. Af þessu tilboði M. R.
verður heldur eigi séð, hvort
M. R. með útsölustöðum einnig
á við; skip, hótel, spítala, skóla
og aðra slíka staði, en til þeirra
verður einnig að aka vörum.
S. Þá er ekki, í tilboðinu frá
M. R. minnst á smölun og akst-
ur til mjólkurstöðvarinnar á
flöskum og öðrum umbúðum.
Þetta er ærið stór kostnaðarlið-
ur, því mikill tími fer til þessa
verks dag hvern umfram það
sem hægt er að sameina vöru-
akstrinum, og er ólíklegt að
gleymst hefði að geta þess, ef
tilboðið einnig hefði átt að ná
til þessa verks.
vel — Ég hefi aldrei heyrt konu
fagna meir yfir öðru en þeirri
híbýlabót að fá stóarhús, sem
svo var kallað, með lítilli eld-
stó, í stað gamla eldhússins,
eða í viðbót við það.
Á þessu árabili risu á fót
fjórir búnaðarskólar, hver á
eftir öðrum, og einn gagn-
fræðaskóli, — sem átti líka að
vera fyrir bændur; var þar
fyrsta ár búfræðingur kennari.
Möðruvallaskóli kom á fót árið
1880. Ólafsdalsskóli og Hóla-
skóli rétt þar á eftir, en í Ól-
afsdal hafði einhver búnaðar-
lœnnsla farið fram áður. Litlu
síðar skóli á Eiðum, og síðast
Hvanneyrarskólinn, um 1890;
— störfuðu allir þessir skólar
eitthvað samtímis. Fyrir þess-
um skólum stóðu þjóðkunnir
menn. — Ekkert sýnir betur en
þetta bjartsýnina í búnaðarmál-
um, og trúna á framtíðina. —
Nærri má geta, að þessir skól-
ar hafa breitt út frá sér líf og
f jör og þekkingu. Samtímis, eða
árið 1885 fór að koma út bún-
aðarrit Hermanns Jónassonar,
er hélt hinum margþættu bún-
aðarmálum vakandi, og hafði
mikið af fróðleik að geyraa. —
heimili hans lá þjóðleiðin milli
Suður- og Norðurlands. Krist-
leifur erfði hið bezta í menn-
ingu byggðar sinnar og samtíð-
ar. Á fullorðins árum flutti
bann suður í þéttbýlið í Borg-
arfirði, og bjó aftur í þjóðleið,
á Stóra-Kroppi. Þar bjó hann
rausnarbúi, hafði stórt heimili,
var giftur tvisvar ágætum kon-
um, átti mörg og myndarleg
börn og kom þeim vel til
manns. Samhliða heimilisstjórn
og störfum fyrir sveit og sýslu
var hann ættfræðingur, sagn-
fræðingur og ljóðskáld.
Þannig hafa bændahöfðingjar
íslands verið frá því á söguöld;
þrekmenni, höfðinglyndir,
stjórnsamir á heimili, en með
hugann að hálfu á andlegum
störfum og þjóðlegum fræðum.
Þegar Reykholtsskóli tók til
starfa orti Kristleifur fagurt
kvæði, sem verður jafnan há-
tíðasöngur skólans. Og nú ný-
Páll Zophoníasson, Bjami Ás-
geirsson og Emil Jónsson flytja
á Alþingi frumvarp um jarða-
kaup ríkisins.
Aðalatriði frv. eru þessi:
„Stofna skal sérstakan sjóð,
sem nefnist jarðakaupasjóður
ríkisins. Tekjur sjóðsins eru:
a) Afgjöld af núverandi
þjóð- og kirkjujörðum.
b) Afgjöld þeirra jarða sem
keyptar verða eftir lögum þess-
um.
Tekjum jarðakaupasjóðs skal
verja til kaupa á jörðum, að
uppfylltum þeim skilyrðum
fyrir jarðakaupum, sem lög
þessi setja.
Skilyrði fyrir því að ríkið
lcaupi jörð, eru:
a) Að ekki séu horfur á að
jörðin verði fyrir skemmdum
af völdum náttúrunnar, svo
semv vatnsflóðum, landbroti o. s.
frv., eða að líkur séu til þess
að hún af öðrum ástæðum
leggist í eyði í náinni framtíð.
b) Að tryggt sé að jörðin
byggist eftir lögum nr. 8, 1. fe-
brúar 1936, um erfðaábúð og
óðalsrétt.
c) Að kaupverðið fari ekki
fram úr þeim fasteignaveðs-
lánum er á jörðinni hvíla við
opinbera sjóði og lánsstofnanir,
og þó aldrei yfir fasteignamat.
Þó er ríkisstjórninni heimilt að
kaupa jarðir, enda þó minna
hvíli á þeim af fasteignaveðs-
lánum við opinbera sjóði, en
Það var, og er enda enn, afar
vínsælt rit. Það má furðulegt
teljast, að þingið skyldi sjá sér
fært að láta ríkissjóð, með sín-
ar litlu tekjur, nál. i/2 til 1 milj.
kr., styrkja 4 búnaðarskóla.
Þetta er ánægjulega ljós vottur
þess, að menn unnu þá, bólc-
legri og verklegri menningu og
trúðu á skólana.
Þá er að skýra nánar frá bú-
skapnum og verklegum fram-
kvæmdum þetta tímabil. Fram-
sókn var hafin á flestum svið-
um landbúnaðarins. Túna- og
engjabætur hófust á Norður-
landi um 1880, af allmiklum
áhuga; með vatnsáveitum, fyr-
irhleðslugörðum og skurðum
með girðingum og þúfnaslétt-
um. Það gekk að vísu seint að
slétta með handverkfærum ein-
um. En samt varð sú aðferö,
sem þá var tekin upp, svo vin-
sæl og hagnýt, að hún hefir
aldrei lagzt niður og notuð enn
af mörgum bændum með góð-
um árangri.
Með útflutningi lifandi sauð-
i'jár vaknaði mikill áhugi fyrir
fjárrækt almennt hér á landi.
Englendingar voru vandir að
fénu, vildu ekki æunað en bak-
verið hefir hann átt aðalþátt í
hinu mikla ritverki, um sögu
Borgarfjarðar. En í raun og
veru er maður eins og Krist-
leifur merkilegri en hin ein-
stöku verk, sem hann hefir
leyst af hendi á langri æfi.
Hann er fulltrúi hinnar gömlu
menningar, sem hefir gefið
þjóðinni lífsmátt á liðnum öld-
um. En um leið er hann bjart-
sýnn og stórhuga, fylgir æsk-
unni að málum og styður hana
að því erfiða verki að skapa
hina nýju menningu • þjóðar
sinnar. Slíkur maður er Krist-
leifur Þorsteinsson. Hann á
skilið þökk þeirra gömlu og að-
dáun hinna ungu. Um hann má
segja það, sem Shakespeare
rnælir um Lear konung: Sá.
sem er elztur hefir liðið mest.
Við, sem erum ung, munum
hvorki reyna jafnmikið eins og
hann eða lifa jafnlengi.
nemur sanngjömu kaupverði
þeirra, ef tekjur jarðakaupa-
sjóðs hrökkva fyrir meiri
jarðakaupum en bjóðast sam-
kvæmt ákvæðum fyrri máls-
greinar þessa stafliðs.
Greiðslur fyrir þær jarðir,
sem ríkið kaupir eftir lögum
þessum, skal að jafnaði haga
svo, að jarðakaupasjóður tekur
að sér greiðslur áhvílandi fast-
eignaveðslána í opinberum
sjóðum, eftir því sem á stend-
ur og umsemst við viðkomandi
lánastofnanir.
Landbúnaðarráðherra getur
falið sérstökum manni umsjón
rneð jarðakaupum ríkisins, eft-
irlit með þjóð- og kirkjujörð-
um, reikningshald jarðakaupa-
sjóðs, svo og aðrar fram-
kvæmdir er af lögum þessum
leiða.
Þrátt fyrir ákvæði laga nr. 8,
1. febr. 1936, um erfðaábúð og
óðalsrétt, er leyfilegt að byggja
jarðir, sem keyptar eru eftir
lögum þessum 1% hærra en
getur í 2. gr. þeira laga, með-
an á þeim hvíla fasteignaveðs-
lán, sem eru svo há, að vextir
þeirra eru hærri en. nemur af-
gjaldinu, reiknuðu eftir 2. gr.
laga nr. 8, 1. febr. 1936, um
erfðaábúð og óðalsrétt.
í greinargerð frumvarpsins
farast flutningsmönnum orð á
þessa leið:
„Flestum mun það ljóst, að
gegnum jarðasölu og jarðakaup
feitt fé og nokkuð þungt. —
Fé var tekið eftir vigt, og borg-
að eftir þyngd í kaupfélögun-
um. Fyrir ræktun og betri með-
ferð jókst meðalvigt á sauðum
árlega a. m. k. víðast á Norður-
landi, öll árin, sem var flutt út
sauðfé. — Litlu eftir 1890 skall
á innflutningsbann á lifandi fé
til Englands. Kaupfélögin héldu
samt áfram útflutningnum.
Var slátrað í sóttkví á Eng-
landi og flutt einnig út til
Frakklands og Belgíu. En verð-
ið lækkaði til muna. Útflutn-
ingur lifandi fjár fór mjög
minnkandi. Urðu kaupfélogin
þá að fara að flytja út salt-
ket. — Saltket frá íslandi mátti
heita frægt um langan aldur
fyrir það, hvað það var illa
verkað og hvað það var rírt;
enda verðið ætíð lágt. Mest var
slátrað í kaupstað gömlum kví-
ám og ruslfé. Ketið var brim-
saltað, og engin tök á að gæta
nauðsynlegs hreinlætis, því að
úti varð að slátra öllu, hvemig
sem viðraði. — Það var alveg í
höndum kaupmanna saltketsút-
flutningurinn að þessu. Kaup-
félag Þingeyinga fór að flytja
út lítið eitt af saltketi, litlu
hefir fjármagnið mjög flutzt
úr sveitum landsins til kaup-
staða og kauptúna, og að sama
skapi hefir gjaldgeta þeirra
minnkað, sem í sveit búa. Venj-
an hefir verið sú, að þeir, sem
hætt hafa búskap og selt jarð-
irnar, hafa flutzt búferlum til
kaupstaðanna, með verð jarða
og búa með sér að meira eða
minna leyti, en þeir, sem við
hafa tekið, keypt að mestu fyr-
ij- lánsfé og því orðið veikari
stoð í sveitarfélaginu en hinir
voru. Þannig er dæmi til um
að á síðustu 15 árum hefir úr
einni sveit í námunda við
Reykjavík flutzt á þennan hátt
um hálf milljón króna að verð-
mæti, mest til Reykjavíkur.
Svipaða sögu hafa fleiri sveit-
arfélög að segja. Allir munu
skilja, hvaða þýðingu slík blóð-
taka hefir fyrir þau sveitarfé-
Jög, sem fyrir þessu verða. Lög
frá síðasta þingi um erfðaábúð
og óðalsrétt voru meðal annars
sett til að hindra slíkan fjár-
flutning úr sveitunum í fram-
tíðinni, og að því sama miðar
þetta frumvaii).
Það má einnig telja mjög
vafasamt, að öryggi bænda um
búskaparafkomu hafi aukizt
með hinni auknu sjálfsábúð.
Fjöldi bænda hefir til þessa
orðið að yfirgefa jarðir og bú
einmitt af því, að þeir hafa
ráðizt í dýr jarðakaup, og horf-
umar munu vera allt annað en
glæsilegar í því efni eins og
sakir standa. Úr þessu er
frumvarpinu einnig ætlað að
bæta, að minnsta kosti að ein-
hverju leyti.
Eins og frumvarpið ber með
sér, er ætlazt til þess, að af-
gjaldi núverandi þjóð- og
kirkjujarða verði varið til að
standa undir kaupunum, og er
það aðallega hugsað þannig, að
með þeim verði greiddur mis-
munur á afgjöldum þeirra
jarða, er keyptar eru, og árs-
greiðslum af lánum þeim, er á
þeim hvíla og þeim verður látið
fylgja við kaupin.
Nú munu afgjöld þjóð- og
kirkjujarða vera um 90000 kr.
Hve miklum hluta jarðaraf-
gjaldanna yrði varið til jarða-
kaupa eftir frumvarpinu, fer
vitanlega eftir því, hversu mik-
ið framboð verður á jörðum,
og eftir öðrum atvikum, og
verður framkvæmdaratriði í
höndum þeirra stjórnarvalda,
sem með málið fara.“
eftir 1890 með töluvert breytt-
um aðíeiðum. — Linsaltað og
áðeins af góðu fé. Fleiri kaup-
félög munu hafa gert tilraumr
í líka átt. Þær sýndu allar, að
hér var þörf róttækra breyt-
inga. En sláturhúsin komust
ekki á fót fyrr en nokkrum ár-
um eftir aldamót almennt hér
á landi.
Mjög mikið var gert að
bættri ullarverkun, þegar í upp-
hafi, af Kaupfélagi Þingeyinga.
— Tóku hin kaupfélögin það
upp meira og minna um leið og
þau komust á fót. — Enn má
nefna eitt, þó það hefði ekki
almenna þýðingu fyrir alla
þjóðina: Með skilvélunum, sem
breiddust út litlu eftir 1890,
bættust skilyrðin til smérgerð-
ar stórum, og sérstaklega í
Þingeyjarsýslu, þar sem frá-
færur voru almennar. Smérið
varð bæði meira og hreinlegra.
Verzlaði Kaupfélag Þingeyinga
með smér bænda fyrst innan-
lands, en svo var ráðizt í það
djarfræði að senda smér til
Englands. En Englendingar
fluttu aðeins inn fyrsta flokks
smér frá Danmörku, sem er
heimsfrægt fyrir gæði. En
Gísli Sveinsson
Og
einkasölurnar
Einhverjir munu minnast þess
enn, að á eldhúsdegi 1935
hleypti íhaldið Gísla Sveinssyni
í útvarpið og hlaut af því háð-
ung mikla. Eins og kunnugt er,
stendur þekking G. Sv. á opin-
berum málum mjög í öfugu
hlutfalli við löngun hans til að
láta á sér bera, og treystizt
hanu því ekki til að setja sam-
an ræðu um þau efni, sem eld-
húsumræður aðallega snerust
um. í þess stað tók hann það
ráð að tína saman ýmsan óvand-
aðan þvætting um hinar nýju
einkasölur rikisins á raftækjum
og bifreiðum og fylla upp með
upphrópunum og orðagjálfri. Var
G. Sv. nú hinn ánægðasti með
sína frammistöðu og lét birta
„ræðu“ sína í Morgunblaðinu.
En skyndilega kom nokkuð al-
varlegt fyrir, sem þennan bar-
áttufúsa stríðsmann Kveldúlfs
hafði fekki órað fyrir. ítölsku
firma, sem selur Bifreiðaeinka-
sölunni hjólbarða, þótti nokkuð
hvatskeytslega vikið að fram-
leiðsluvörum sínum og hótaði
málsókn fyrir atvinnuróg. Sam-
hliða sýndi svo forstjóri einka-
sölunnar fram á það í skýrslu,
að G. Sv. hefði farið með stað-
ieysur einar í verðsamanburði.
Varð G. Sv. nú hræddur mjög
og sýndi þess ýms merki. En
þær urðu lyktir málsins, að Jón
Kjartansson leysti sýelumann af
þessum ótta með því að láta
Morgunblaðið éta ofan í sig allt
það, er það og G. Sv. liöfðu áð-
ur sagt um hina ítölsku hjól-
barða. Og G. Sv. lýsti yfir því,
í grein hér í blaðinu, að hann
væri þessu ofaníáti samþykkur.
En þessi • skyssa G. Sv. varð
þess valdandi, að í íhaldinu var
mikil tregða á því, að hann fengi
að tala aftur í útvarpið. Hins-
vegar hafði hann, þegar úr
honum var rokinn mesti skelkur-
inn, fengið leyfi til að flytja
frumvarp um að leggja áður-
nefndar einkasölur niður. Var
frv. þetta til 1. umr. ís. 1. viku,
og mætti G. Sv. með skrifaða
ræðu, sem sennilega hefir verið
lesin yfir í flokknum, enda var
þess þar vandlega gætt, að bera
aðra fyrir þeim ummælum, er
talíst hefðu getað til atvinnu-
rógs. Ræðu þessa liefir Gísli
siðan fengið að birta í Morgun-
blaðinu,
Við umræðurnar mætti G. Sv.
með málmstöng allmikla, sem
þetta lánaðist samt vel. Ég
man eklci til að nokkuð væri
verulega fundið að smérinu, þó
var það frá mörgum heimilum,
svo að þau skiptu fleiri tugum.
Verðið var gott, þó sennilega
ekki eins og á fyrsta flokks
dönslcu sméri. Verzlun þessi
hafði mikla þýðingu fyrir Þing-
eyinga. Hún stóð þar til frá-
færur lögðust niður, dilkaverzl-
unin hófst og sláturhúsin risu
upp.
Eins og nærri má geta, fækk-
aði búpeningi í landinu hinn
voðalega áratug 1880—1890.
Þar af tvö mikil fellisár og
stórir fjárskaðar; lambadauði,
stórfelldur fleiri vor. Fjárfellir
og gripa er talinn rúm 11 þús.
kúgildi, — en áratuginn næsta
og síðasta af öldinni var bú-
stofninn aftur um nær 900 kú-
gildi; heyfengurinn var um 350
þús. hesta. Garðávextir 7450
tunnur. Framsókn er töluverð
á flestum öðrum sviðum í sveit-
unum á sama tíma t. d. húsa-
bætur, vegabætur með ríkis-
styrk, girðingar um tún og
engjar o. fl. Ég vil nú halda
því fram, að. þetta tímabil sé
það merkilegasta í framsóknar-
hann kvað vera sýnishorn af
pípum frá Raftækjaeinkasölunni,
sem ekki þyldu beygju án þess
að springa. Einn af þíngmönn-
um tók sig þá til og beygði
pípuna án þess að nokkuð yrði
að henni, og vakti þetta nokkra
glaðværð í þinginu, en G, Sv.
brást reiður við og atyrti þing-
manninn, sem hafði þó ekkert
skipt sér af urnræðunum.
Fjármáiaráðherra varð fyrir
svörum og hrakti helztu stað-
leysur G. Sv. Meðal annars lagði
hann fyrir G. Sv. spurningu um
það, hvort hann ætlaðist til
að liætt yrði að kaupa gúmmí
frá Ílalíu, ef einkasalan yrði af-
numin, og þá dregið úr salt-
fisksútflutningi þangað sem þessu
svaraði. Varð G. Sv. þá svara
fátt!
1 sambandi við árásina á
Raftækjaeinkasöluna á síðasta
þingi lét Gísli Sveinsson hafa
eftir sér í Mbl. samanburð á
verði á ýmsum vörutegundum
hjá einkasölunni og verði, sem
áður hefði gilt hjá raftækja-
sölum hér 1 bænum. Vildi hann
með þessu gefa í skyn, að
einkasalan hefði hækkað verðið
til mikilla muna.
í umræðu á Alþingi í sl. viku
tók fjármálaráðherra þennan
verðsamanburð G. Sv. til at-
hugunar. Kom það þá fyrst og
fremst í ljós, að samanburður
G. Sv. var falsaður, því að
hann bar saman annarsvegar
verksmiðjuverð, sem heildsal-
arnir höfðu fengið og hinsvegar
heildsöluverð einlcasölunnar.
Gaf ráðherrann þvínæst, sam-
kvæmt upplýsingum einkasöl-
unnar eftirfarandi verðsaman-
burð á umræddum vörutegund-
um:
rtO *o h U 33
D > ® e > p
P p p •■o 50
rc cð
D w <D c Wg
kr. kr.
Rör 5/8 lokuð 32,00 29,00
Rör 5/8 skrúfuð 42,00 40,00
Vír 1,5 mm. 7,00 6,50
& 6,80
Lampaleiðsla 18,00 16,00
Straujárn, brutto 8,00 8,00
Do. brutto 10,40 10,40
Do. Do. 11,20 11,20
Hitasnúra, brutto 2,00 2,00
Tvítengi 45,00 45,00
Tengiklær lok. 30,00 25,00
Blýstrengur ber
2X1.5 mm. 37,00 35,00
Do. yfirspunninn 44,00 40,00
Vartappar DZI 6 12,00 9,00
Do.II 6 12,00 9,00
Do. 20 22,00 15,00
Do. 25 25,00 18,00
Do. 35 43,00 43,00
Do. 60 70,00 45,00
Gúmmíleiðsla2Xl 34,00 25,00
Rofar utan á 100,00 80,00
Batterí flöt 37,00 32,00
Do. sívöl, stór 82,00 82,00
Það kom líka í ljós við eftir-
taráttu vorri. — Hér var þá
fremur slæmt árferði; og verzl-
un verri en hún hefir síðan
verið.
En vér höfðum ýmislegt, sem
nú vantar. Vér höfðum nægan
vinnukraft í sveitum, og miklu
ódýrari tiltölulega en nú. Skatt-
ar voru einnig lágir, og eins
sveitar og sýslugjöld. Skuld-
irnar voru viðráðanlegar. Kröf-
urnar allar minni og óbrotnari
til líkamlegrar vellíðunar. Menn
gátu jafnvel unað vel nokkrum
skorti, af því menn trúðu é
framtíðina, og voru nokkru
bjartsýnni en nú. MÖnnum
sýndist sem fara mundi að rofa
fram úr sjálfstæðisbaráttu
vorri. Menn trúðu á vinnu-
þróttinn og vinnufriðinn, þegar
! frelsið væri fengið. Stéttastríð,
atvinnuleysi og óbotnandi erj-
ur, höfðu ekki enn galli bland-
að blóð vort.
J. J.
Jardakaup ríkisins.