Tíminn - 22.04.1936, Blaðsíða 1

@jaífcfcagi
6(aSsjinf ci I. Játli
Átgansutfnt) Costat 7 tx.
®ð tnn^citnta á £auganeg 10.
etmt 2353 - Pisnðiti 96!
XX. árg.
tí
Reykjavík, 22. apríl 1936.
16. blað.
Þrjár nýungar
í einu héraði
Þegar menn úr fjarlægum
héruðum hittast ber margt á
góma um ágæti hinna einstöku
byggða. Úr einu héraði hafa
l omið miklir læknav. Úr öðru
miklir málarar og myndhöggv-
arar. Einn bærinn hefir alið
marga hrausta skipstjóra og
útgerðarmenn. Ef spurt væri
úm hvað Suður-Þingeyjarsýsla
hafi lagt sérstaklega fram til
gagns fyrir þjóðarheildina, þá
mætti telja þrjár nýjungar,
sem þar hafa byrjað, með
Kaupfélagi Þingeyinga, Lauga-
skóla og Samvinnubyggðunum.
Allar þessar nýjungar eru
skyldar, og sprotnar af sömu
orsök: Hæfileikar til að vinna
saman og búa saman á félags-
legan hátt. Kaupfélag Þingey-
mga var stofnað 1881—82,
Laugaskóli var byggður 1924,
og samvinnubyggðir hafa raun-
verulega dafnað í Þingeyjar-
sýslu síðan fyrir aldamót, eink-
um í Mývatnssveit. Þar sem
stundum eru 5—6 fjölskyldur
á sömu jörðinni, þar sem húsa-
kostur er aukinn og ræktun
færð út, eftir því sem fjölskyld-
an stækkar. Löggjöfin frá Al~
þingi í vetur um samvinnu-
byggðir og nýbýli er lítið ann-
að en að koma á, með stuðn-
ingi löggjafarvaldsins um allt
land, því sem lærisveinar hins
elzta samvinnufélags eru búnir
að gera án stuðnings annara í
meir en mannsaldur.
í þessu blaði Tímans á að
minnast 10 ára starfs hins
fyrsta héraðsskóla á íslandi,
Laugaskóla. Fordæmi hans var
fylgt af öðrum héruðum með
miklum árangri og enn eru
sýnilega að vaxa upp ný höfuð-
ból í byggðum landsins, sem
taka að sér að hlúa að hinni
upprennandi æsku sveitanna
með meiri alúð, meiri hlýju og
meiri þrótti, heldur en unt var
að gera áður. Á tíu árum hefir
Laugaskóli dafnað, og orðið
höfuðból þeirrar sýslu, er reisti
hann. En stofnun hans, á þann
hátt, sem hún var framkvæmd,
myndi hafa verið með öllu
óhugsandi, nema í skjóli við
Kaupfélag Þingeyinga, sem þá
hafði verið skóli og varnarvirki
sýslubúa í 40 ár. Samvinnu-
byggðir Þingeyinga eru líka
sprottnar upp af þróun kaup-
Þættir úr sögu Laugaskóla
á 10 ára afmælí hans
„Heim að Laugum“.
Ég kom nýlega snemma vors,
þegai' nótt var orðin hálfbjört,
þjóðveginn frá Mývatnssveit
niður í Reykjadal. Snjór var
báðum megin við veginn, en
brautin auð og bílfær. Þegar
kom á heiðarbrúnina blasti við
óvenjuleg sjón. í hinu litla dal-
verpi framan við hinn breiða
Reykjadal, voru þrjár stór-
byggingar á hæð við Reykja-
dalsá, og tjörn fyrir framan.
Rafljós voru víða logandi í hin-
um stóru húsakynnum. Þetta
var héraðsskólinn á Laugum,
íþróttahús hans og húsmæðra-
skólinn. Nemendur voru ný-
farnir heim að loknu vetrar-
námi. Hinar miklu byggingar
voru að mestu auðar. Ég hafði
undirbúið þar gistingu. Skóla-
húsið var opið. Ég gekk inn og
naut þess að finna hlýju og
birtu eftir kuldann á heiðinni.
Ég gekk stofu úr stofu, í sund-
íélagsins, en munu síðar fá, og
eru nú þegar farnar að fá,
stórlega aukinn stuðning af
þeirri andlegu vakningu, sem
leitt hefir af starfi Laugaskóla.
í öðrum greinum hér í blaðinu
verður gefið yfirlit um stofnun
hins fyrsta héraðsskóla og þró-
un hans í 10 ár. J. J.
iaugina, sem var barmafull af
tæru, grænleitu vatni, hrein
eins og nýfallin mjöll. Ég lét
berast um kennslustofurnar, og
hinn fagra fyrirlestrasal, um
borðstofuna og eldhúsið. Þar
stóðu rafmagnspottar fullir af
sjóðandi vatni á rafsuðuvélun-
um. Gluggar stóðu opnir á
hverju herbergi, en frost vor-
næturinnar náði ekki nema að
húsveggjunum. Hiti jarðarinn-
ar og máttur strengjanna í
ánni ofan við skólann gerðu
húsið á þessu augnabliki að
töfrahöll, sem reist hafði verið
fyrir áhuga og fórnir þúsunda
af efnalitlum mönnum í þeirri
von að þessi stofnun yrði gróð-
urstöð fyrir margháttaðar
menningarbætur í héraðinu. Ég
fann glöggt þessa vornótt, þó
að þá væri mannfátt á Laug-
um, að samt ætti draumur
stofnendanna eftir að rætast.
Höllin, sem þeir hafa reist, á
eftir að standa hlý og björt í
margar aldir, og taka á móti
þúsundum nemenda og gesta,
sem koma úr köldum ferðalög-
um, þar sem snjórinn liggur
báðum megin við veginn.
Frá þeim, sem ruddu veginn.
Tveir ungmennaskólar höfðu
starfað af og til í Þingeyjar-
sýslu, annar á Ljósavatni, en
0**
. . . .
• '■ .•»-""«*£ V;
' •

Umhverfi Laugaskóla.
hinn á Skútustöðum í Mývatns-
sveit. Þeir ruddu á vissan hátt
leið fyrir Laugaskóla. Þangað
komu oft 20—30 nemendur úr
sveitunum í kring og stunduðu
nám 1—3 mánuði, eftir efnum
og ástæðum. Nemendur og
kennarar höfðu samvinnufélag
um matreiðslu og hirðingu
hússins. Skólahaldið var ódýrt
og einfalt. Skólaheimilið var
vaxið upp úr sveitaheimilunum
e.ins og þau voru þá. Kennar-
arnir voru úr sveitunum, þar
sem þeir störfuðu. Sveitin lagði
allt til: Nemendur, kennara og
húsakost, án þess að biðja um
stuðning þings eða stjórnar.
Ljósavatn var hinn gamli höf-
uðstaður Þingeyinga frá því á
söguöld. Það var falleg jörð,
með prýðilegu víðsýni á mót-
um þriggja dala. Þar hafði
Fijörn Jóhannsson trésmiður og
bóndi byggt eitt hið fyrsta
timburhús i sveitum þar
nyrðra. Síðar hafði Ljósavatns-
hreppur keypt hið gamla ung-
mennaskólahús, sem Einar í
Nesi hafði látið reisa í Hlé-
skógum í Höfðahverfi, en ekki
var notað nema skamma stund.
Ljósvetningar fluttu húsið til
sín og enduri'eistu það áfast
við íbúðarhús Björns Jóhanns-
sonar. Voru þessi húsakynni
allmikil, eftir því sem þá gerð-
ist í sveitum í Þmgeyjarsýslu,
en gisin og köld. Ljósavatns-
skólinn byrjaði eftir aldamótin
síðustu. Voru þeir helztir
stuðningsmenn hans, Sigurðui'
Jónsson i Yztafelli og Halldórs-
staðabræður, Sigurður hrepp-
stjóri Sigurðsson á Landamóti
og Kristján á Halldórsstöðum,
sem síðan kemur mikið við
þessa sögu. Sr. Sigtryggur
Guðlaugsson var þá prestur á
Þóroddsstað. — IJann var
íyrstur kennari við Ljósavatns-
skólann, samhliða prestsstörf-
unum. Það má með réttu telja
sr. Sigtrygg fyrsta brautryðj-
anda tveggja héraðsskóla, 1
Þingeyjarsýslu og á Vestfjörð-
um. Eftir að sr. Sigtryggur
fluttist vestur til Dýrafjarðar
kenndi ég á Ljósavatni þrjá
rnánuði veturinn 1904—5, en
var eftir það þrjú ár erleifdis
í því skyni að búa mig undir
starf við slíka skóla. Þótti mér
starfið skemmtilegt og ánægju-
leg sambúð við unglingana,
sem í skólann komu. Fékk ég
þá trú á slíkum skólaheimilúm,
sem ekki hefir breyzt, þótt ár-
in liði. Eftir það tók Sigurður
Baldvinsson, síðar bóndi á
Kornsá, við skólanum og
kenndi þar í nokkur ár. Hann
var búfræðingur, ættaður og
alinn upp í Ljósavatnshreppi,
greindur maðui' og athuguM.
Kristján bóndi Sigurðsson á
Halldórsstöðum kenndi söng' við
skólann í mörg ár, með góðum
árangri, í hjáverkum með bú-
skap sínum.
Mývetningar starfræktu ung- |
lingaskóla í þinghúsi sínu á '
Skútustöðum á útmánuðum, frá
því nokkru eftir aldamót og |
fram að heimssyrjöld. Við hann
kenndu Sigurður Jónsson skáid
á Arnarvatni, Sigfús Hall-
grímsson bóndi í Vogum, lón
Fétursson bóndi á Gautlöndum.
Eftir 1920 starfaði skólinn
nokkuð og voru þá kennarar:
sr. Hermann Hjartarson á
Skútustöðum og Þórir Stein-
þórsson, nú kennari við Reyk-
holtsskóla. Skólinn á Skútu-
stöðum var mikið sóttur af Mý-
vetningum, og hafði samhliða
Ljósavatnsskólanum mikla
þýðingu við að undirbúa stofn-
un stærri skóla. Reynslan sýndi
að unglingar í héraðinu sóttu
slíka skóla og að skipulag þess-
arar fræðslu átti vel við fólkið
í sýslunni og lífsskilyrði þess.
Ungmennafélögin og Lauga-
skóli.
Árið 1912 byrjuðu tveir ung-
ir áhugamenn að hreyfa skóla-
stofnun í stærri stýl, í ung-
mennafélögum í Reykjadal og
Mývatnssveit. Það voru þeir
Arnór Sigurjónsson og Þórólfur
Sigui-ðsson í Baldursheimi. Þór-
ólfur var þá fullvaxinn maður,
og hafði nýlokið námi í skólan-
um á Akureyri. Arnór Sigur-
jónsson lauk sinni skólagöngu
á Akureyri á árunum 1912—
1914. Þeir Arnór og Þórólfur
virðast hafa skift með sér
verkum, sennilega þó án þess
að ráðgast um það. Amór bjó
sig undir að vera kennari við
miglingaskóla fyrir héraðið, en
Þórólfur beittist fyrir að sam-
eina ungmennafélögin í sýsl-
unni um það átak að safna fé
í skólabyggingu og hrinda mál-
inu í framkvæmd. Ungmenna-
félög voru áður til í nálega
öllum hreppum sýslunnar. En
frá 1912—1915 vann Þórólfur
að því að fá félögin til að
mynda samband innbyrðis og
setja skólamálið efst á stefnu-
skrá sína. Þetta tókst. Og um
vorið 1915 var afarfjölmenn
vorhátíð á Breiðumýri, ein hin
fjölmennasta, sem haldin hefir
verið þar í sýslu. Það var í einu
nokkurskonar stofnfundur ung-
mennasambandsins í sýslunni
og vakningasamkoma vegna
skólamálsins. Sigurður í Yzta-
felli, vinur og félagi æskunn-
ar, stjórnaði samkomunni.Hann
var þá talinn skörulegastur
fundarstjóri á öllu landinu.
Þórólfur Sigui'ðsson flutti þar
ræðu um nauðsyn skólabygg-
ingar í sýslunni og var máli
hans vel tekið.
Nú skildu leiðir þeirra Þór-
ólfs og Arnórs um stund, þó
að báðir stefndu að sama loka-
takmarki. Þórólfur beitti sér
fyrir fjársöfnun um alla sýsl-
una til. skólabyggingar. Ung-
mennafélag hverrar sveitar
gekkst fyrir gjöfum, samskot-
um og vinnuloforðum, bæði
innan félags og utan. Þótti á-
hugamönnum sýslunnar 1000
kr. framlög úr hverjum hreppi
vera lágmark þess, sem ætlast
mætti til, enda varð sú raunin
á, að gjafir og framlög ein-
stakra manna og félaga í sýsl-
unni urðu milli 20—30 þús. kr.
Árið 1919 hafði Þórólfui' Sig-
urðsson, sem formaður ung-
mennasambandsins, lokið við
söfnun gjafaloforða, en síðan
stóð innheimtan frá 1920 og'
fram á árið 1925, þegar fyrsta
skólabyggingin var fullger.
Áttu menn á þessum árum ó-
hægra með fjárgreiðslur held-
ur en á veltiárunum frá 1915
—1919. En því meiri er sæmd
þeirra, sem lögðu á sig þungar
fórnir fyrir hugsjónamál æsk-
unnár á hinum erfiðustu tím-
um kreppunnar miklu, eftir að
heimsstríðinu lauk.
Meðan þessu fór fram, studdi
Arnór Sigurjónsson, eftir því
sem hann náði til bæði ung-
mennahreyfinguna í sýslunni
og fjársöfnunarstarfið. En
mesta áherslu lagði hann á að
húa sig undir að geta verið
starfsmaður við hinn væntan-
lega skóla. Gerði hann það á
margan hátt á þeim 10 árum,
sem liðu frá því að hann tók
burtfararpróf frá Akureyri
1914 og þar til skólabyggingiu
var reist 1924. Þennan tíma
notaði hann vandlega til fram-
haldsnáms innanlands og utan,
og til að vera vetrarmaður og
kaupamaður á sérstökum mynd-
arheimilum í ólíkum héruðum,
og loks með því að starfrækja
ungmennaskóla í fundahúsinu á
Breiðumýri. Var sá skóli í einu
áframhald af skólunum . á
Ljósavatni og Skútustöðum, og
undirbúningur að Laugaskóla.
Arnór var tvo vetur fastur
lærisveinn í norrænu hjá Sig-
urði Nordal, til að búa sig sem
bezt undir móðunnáls- og bók-
menntakennslu. Hann var árin
1920—21 í Svíþjóð, Noregi og
Danmörku. Heimsótti hann í
Svíþjóð og Danmörku flestalla
hina merkari ungmennaskóla,
og var auk þess vetur í Kaup-
mannahöfn við að stunda al-
menna bókmenntasögu. Amór
giftist vorið 1920 ungri
kennslukonu úr Þingeyjar-
sýslu, Ilelgu Kristjánsdóttur.
Var hún úti jafnlegi og hann
og í sömu erindum og auk þess
eitt ár í Englandi, eftir að Arn-
ór var kominn heim. Leið nú að
i þeim tíma, að sjálfsagt var að
| byrja á byggingarframkvæmd-
J um. Æskumenn sýslunnar stóðu
i í fastri fylkingu um málið og
voru studdir af meginþori-a
hinna eldri manna, en á hinn
bóginn valinn forstöðumaður
vaxinn upp, ættaður úr hérað-
inu, sem hafði með óvenjulegri
festu og þrautseigju búið sig
undir starfið, meðal annars á