Tíminn - 17.02.1938, Blaðsíða 2

28
TÍMINN
tilveru og fyrir hagsmunum
meðlima sinna. Og á stórfelld-
astan og afdrifaríkastan hátt
hafa þessir árekstrar komið
fram í stöðvun vinnunnar. En
þj óðf élagsheildin hefir hags-
muna að gæta i því, að vinnan
geti haldið áfram. Um gervallan
heim hefir þetta hvatt stjórnir
og þing landanna til þess að
leita eftir ráðum, er miðuðu að
því að fækka vinnustöðvunum.
Á þeim áratugum, sem liðnir
eru af þssari öld hefir spurn-
ingin um hlutdeild rikisvalds-
ins um lausn vinnudeilna verið
ofarlega á baugi hjá stjórnum
og löggjafarvaldi flestra menn-
ingarþjóða. Fyrirmyndir að lög-
gjöf um vinnudeilur og afstöðu
verkamanna til atvinnurekenda
er að finna í nýlendum Breta í
öðrum heimsálfum (Ástralíu og
Kanada) nokkru fyrir aldamót.
Hin nýju þjóðfélög, sem þar
voru að myndast, voru ekki
bundin við neinar gamlar erfða-
venjur, en ótrauð til að taka á
þeim vandamálum, er fyrir lágu.
Þaðan hefir svo þessi nýsköp-
un í löggjöf borizt aftur til
heimalandanna, að vísu ekki
tekin upp óbreytt, heldur á
margan hátt endurbætt og
sniðin við langa reynslu á við-
fangsefninu.
Það hefir á síðari hluta 19.
aldar og á þessari öld verið hið
mesta vandamál í flestum
löndum, hvaða réttarstöðu hin-
ar nýju samtakaheildir, félög
verkafólksins, ættu að hafa
innan þjóðfélagsins. Ný við-
fangsefni og nýjar spurningar
hafa þar komið upp hver af
annari, og sumar þeirra eru ó-
leystar enn. Má þar nefna t. d.
sjálfan félagsréttinn og hversu
hann skuli verndaður, verkfalls-
réttinn og réttinn til að vinna
og hversu við því verði spornað
að atvinnurekandinn, sem að
minnsta kosti framan af, alstað-
ar var hinn sterkari aðili, geti
notað aðstöðu sína óeðlilega
gagnvart verkamönnum og sam-
tökum þeirra. Um þessi atriði
verður nánar rætt á öðrum stað
í nefndaráliti þessu.
Við athugun á þessum málum
kemur það í ljós, að það eru
mjög víða verkamenn og sam-
tök þeirra, sem átt hafa frum-
kvæðið að því að óska eftir af-
skiptum ríkisvaldsins af þessum
málum. Þeir hafa óskað eftir
því, að ríkið verndaði réttindi
þeirra gagnvart hinum sterkari
aðila, og þeir hafa einnig, að
minnsta kosti á vissu tímabili,
ótvírætt verið því fylgjandi að
ríkisvaldið skipti sér af kaupi
þeirra og kjörum með því, að
þeir vonuðust eftir, að úrslitin
yrðu þeim þá hagfelldari en
hægt yrði að koma í kring með
baráttu. Ljóst dæmi um þetta
er sameiginleg ályktun verka-
mannasamtakanna á Norður-
löndum, gerð í Gautaborg árið
1886. Þar segir svo:
„Þar sem þjóðfélagið aðsjálf-
sögðu hefir hagsmuna að gæta
í því, að deilur milli verka-
manna og atvinnurekenda séu
eftir því sem unnt er, leystar
friðsamlega, leggur verklýðs-
málaþingið til, að stofnaðir
verði gerðardómar, kosnir af
félögum verkamanna og at-
vinnurekenda“.
Til þess að draga úr vinnu-
stöðvunum og skaðlegum afleið-
ingum þeirra hafa verið reynd-
ar margar leiðir og mismunandi
í löggjöf hinna einstöku landa.
Helztar þeirra eru: Sáttatil-
raunir í vinnudeilum, sérákvæði
um atkvæðagreiðslu við ákvörð-
un vinnustöðvunar og um miðl-
unartillögur, lagaákvæði um
vinnusamninga og samningsað-
ild, bráðabirgðafrestun vinnu-
stöðvunar, dómstólar í hags-
munaágreiningi, dómstólar í
réttarágreiningi, sérstök lög um
að útkljá einstakar vinnudeilur
og að láta almenningsálitið
hafa áhrif á lausn vinnudeilna.
Hér á eftir skal stuttlega gerð
grein fyrir hverri þessari leið
fyrir sig og að hve miklu leyti
þær eru notaðar.
Sáttatilraunir í vinnudeilum.
Þær eru í því fólgnar, að rík-
isvaldið reynir að miðla málum
milli aðila, þó þannig að þeir
fallist á niðurstöðurnar án þess
að vera skyldugir til þess. Rík-
isvaldið skipar jafnaðarlega
sáttasemjara í vinnudeilum,
stundum sáttanefnd. Hlutverk
sáttasemjara er að fylgjast með
deilum og sjá um að aðilar fáist
til „að tala saman“ og reyna
allar samkomulagsleiðir sin á
milli. Náist ekki samkomulag
um tilboð eða gagntilboð frá
aðilum, ber sáttasamjara að
koma með tillögur til samkomu-
lags og er það lokatilraun til
þess að jafna vinnudeilu með
þessari aðferð. Sáttasemjara er
stundum veitt vald til að fram-
kvæma meira og minna ýtar-
legar rannsóknir málavaxta t.
d. um rekstrarafkomu fyrir-
tækja og sumstaðar að banna
vinnustöðvun meðan sáttatil-
raunir fara fram. Þetta fyrir-
komulag er almennast af þeim
leiðum, sem nefndar hafa verið
og er meðal annars notað al-
staðar á Norðurlöndum. Hér á
landi er slík löggjöf til, eins og
áður er sagt, en verður að telj-
ast ófullkomin og þarfnast
verulegra umbóta.
Lagaákvæði um vinnusamninga
og samningsaðild.
Eins og áður er sagt, hefir
réttarstaða verklýðsfélaganna í
þjóðféláginu verið viðfangsefni
flestra þjóða í marga áratugi.
Margar þjóðir hafa sett löggjöf
um rétt verklýðsfélaganna til
að gera samninga fyrir meðlimi
sína þar sem nánar er fram
tekið hversu slíkir samningar
skuli gerðir, um gildi þeirra o.
s. frv. Er þá jafnframt víðast
settur á stofn sérstakur dóm-
stóll með frjálsu samkomulagi
eða af hálfu löggjafarvaldsins,
til að skera úr um ágreining út
af slíkum samningum. Það er að
verða almennt viðurkennt, að
ein aðaltryggingin fyrir því, að
vinnufriður geti haldizt sé sú,
að sem mest af þeirri vinnu, sem
unnin er, að minnsta kosti í
stóratvinnurekstrinum, sé
samningsbundin milli atvinnu-
rekenda annarsvegar og verka-
mannafélaganna hinsvegar. í
Noregi og Svíþjóð eru lög um
þetta efni, og í Danmörku gildir
um það hin svokallaða „sept-
embersætt", sem kölluð hefir
verið stjórnarskrá í vinnudeil-
um þar í landi. (Með orðinu
„vinnusamningur“ er í nefndar-
áliti þessu átt við það, sem á
ensku nefnist collective agree-
ment eða á sænsku kollektiv-
avtal.)
Atkvæðagreiðsla um ákvörðun
vinnustöðvunar og
miðlunartillögur.
Víða er það fram tekið, sér-
staklega í samningum milli
verkamannafélaganna og at-
vinnurekenda og stundum í
lögum, að til þess að ákveða, að
vinnustöðvun skuli hafin, skuli
þurfa að hlíta sérákvæðum um
atkvæðagreiðslu í því félagi, sem
að vinnustöðvuninni stendur. í
septembersættinni dönsku féll-
ust verkamannafélögin á það,
að til slíkrar ákvörðunar skyldi
þurfa % hluta atkvæða á fé-
lagsfundi eða annari samkomu,
sem vald hefði til að taka slíkar
ákvarðanir. Samskonar trygg-
ingar eru teknar í lög t. d. í Dan-
mörku, viðvíkjandi miðlunartil-
lögu, sem borin er fram af sátta-
semjara ríkisins. Slík ákvæði
eru sett til þess að tryggja það,
að þegar ráðizt er í svo mikil-
vægar aðgerðir, sem hér er um
að ræða eða sáttum hafnað, þá
sé raunveruleg trygging fyrir
því, að til staðar sé vilji félags-
manna fyrir þeirri ákvörðun, og
að ekki ráði tilviljun eða augna-
bliksáhrif.
Bráðablrgðafrestun
vinnustöðvunar.
í mörgum löndum, þar á með-
al ýmsum, sem ekki beita að
öðru leyti lagaboði til að knýja
aðila til sátta, hafa verið tekin
upp áltvæði, sem banna vinnu-
stöðvun, eða að minnsta kosti
lýsa vinnustöðvun ólögmæta
meðan hið opinbera er að leita
samkomulags um deiluna, eða
beðið er eftir úrskurði gerðar-
dóms (þegar um deilu út af
laga- eða samningsákvæði er að
ræða). í kanadiskum lögum, sem
fyrst voru sett árið 1900, er sér-
stök áherzla lögð á þetta at-
riði. Þar er aðila gert skylt að
tilkynna vinnustöðvun með 30
daga fyrirvara og leita til sátta-
nefndar, en vinnustöðvun jafn-
framt bönnuð til bráðabirgða.
Hinsvegar er þar ekki um neinn
bindandi úi’skurð að ræöa af
hálfu hins opinbera. En
með tilliti til lengdar frestsins
eru ákvæðin mjög mismunandi
í hinum einstöku löndum. í
sumum löndum er vinnu-
stöðvun bönnuð um óákveðinn
tíma þangað til viðurkennt er
að allar sáttatilraunir hafi farið
út um þúfur. Samkvæmt þýzkri
tilskipun frá 1920 var vinnu-
stöðvun bönnuð í 3 daga eftir
að opinber tilkynning um úrslit
sáttatilraunanna hafði verið
gefin út. Sumstaðar ná ákvæðin
til allra vinnustöðvana, annars-
staðar aðeins til vinnustöðvana
við fyrirtæki, sem rekin eru til
almenningsnota s. s. framleiðslu
á gasi, rafmagni og neyzluvatni.
í belgiskum lögum eru eftirtekt-
arverð ákvæði um þetta efni.
Þar er vinnustöðvun í þessu til-
felli ekki beinlínis bönnuð, en
sérstakar ráðstafanir gerðar til
að hafa áhrif á aðila í sömu átt.
Geri atvinnurekendur ótíma-
bært verkbann, fá hlutaðeig-
andi verkamenn atvinnuleysis-
styrk, en geri verkamenn ótíma-
bært verkfall missa þeir á-
kveðin hlunnindi, sem þeir
mundu annars njóta. Þess ber
vel að gæta, að framangreind
ákvæði um bráðabirgðafrestun
vinnustöðvunar eiga ekkert
skylt við lagaákvæði þeirra
ílkja, sem banna vinnustöðvun
yfirleitt og ákveða kaup og
kjör verkamanna með dómi.
Bráðabirgðafrestun vinnustöðv-
unar er aðeins gerð í þeim til-
gangi að sáttaumleitanir hins
opinbera notist sem bezt, en
ekki með það fyrir augum að
koma í veg fyrir vinnustöðvanir
yfirleitt. í Noregi er heimild í
lögum til slíkrar bráðabirgða-
frestunar vinnustöðvana í ca.
16 daga. í Svíþjóð er 7 daga
frestur. í Danmörku getur
sáttasemjari gert það að skil-
yrði fyrir sáttaumleitunum, að
vinnustöðvun sé frestað í 7 daga.
Og septembersættin kveður svo
á, að tillaga um vinnustöðvun
skuli tilkynnt gagnaðila 14 dög-
um áður en lagt er til, að
vinnustöðvunin hefjist, en á-
kvörðunin sjálf með 7 daga fyr-
irvara.
Dómstólar
í hagsmunaágreiningi.
Þegar um vinnudeilur er að
ræða, er gerður skýr munur á
tvennskonar ágreiningi milli að-
ila. í fyrsta lagi þeim, sem
nefndur er hagsmunaágrein-
ingur, en það er ágreiningur um
kaup og kjör verkamanna þar
sem samningar eru ekki fyrir
hendi, eða útrunnir. Hinsvegar
er sá ágreiningur, sem nefndur
er réttarágreiningur, en það er
ágreiningur milli aðila um það
hversu skilja beri einstök á-
kvæði samninga, sem gerðir
hafa verið eða hvort lögin hafi
verið brotin af öðrum hvorum
aðila. í Ástralíu og Nýja Sjá-
landi voru sett lög um gerðar-
dóm í hagsmunaágreiningi á ár-
unum 1891—1894. Samkvæmt
þeim voru allar vinnustöðvanir
bannaðar og öllum deilum um
kaup og kjör bar að skjóta til
sérstaks dómstóls, sem kynnti
sér málavexti og ákvað kaup og
kjör. Þetta fyrirkomulag átti
sér aðallega stuðning í verka-
mannastéttinni, en það hefir þó
ekki orðið framtíðarfyrirkomu-
lag í þessum málum yfirleitt og
er nú almennt ekki talið heppi-
legt í lýðræðislöndum. Ýms Ev-
rópuríki tóku þó þetta fyrir-
komulag upp, sérstaklega á
stríðstímanum. í Noregi var
þessari aðferð beitt nokkrum
sinnum, en að lokum snérust
bæði verkamenn og atvinnurek-
endur á móti slíkri löggjöf og
töldu hana skerða um of frelsi
sitt. í Englandi var einnig gripið
til hennar um eitt skeið og í
Frakklandi var slík löggjöf sett
árið 1936, s. s. kunnugt er, af
stjórn Leon Blums. Nú hafa
Ástralía og Nýja Sjáland af-
numið þetfa fyrirkomulag, eða
að minnsta kosti dregið til mik-
illa muna úr áhrifum þess.
Tíðkast það nú hvergi að stað-
aldri nema í Rússlandi og Ítalíu,
og að því er segja má í Þýzka-
landi. Frv., sem fram komu á
Alþingi 1923, 1925 og 1929 gerðu
ráð fyrir þessu fyrirkomulagi,
en ekki mun það nú þykja til-
tækilegt hér fremur en annars-
staðar.
Dómstólar í réttarágreiningi.
Þessir dómstólar eru, eins og
áður er sagt, til þess ætlaðir að
skera úr í deilum, sem rísa út
af gildi samnings eða skilningi
á honum eða kærum um, að
annarhvor aðilinn hafi framið
lögbrot. Slík löggjöf á fyrirmynd
í fjölda mörgum samningum,
sem gerðir hafa verið sjálfvilj-
uglega af aðilum, þar sem á-
kveðið er, að settur skuli á lagg-
irnar sérstakur gerðardómur,
sem skeri úr um það, hvað í
samningnum felist, ef til kemur.
Hér á landi eru margir slíkir
samningar til frá siðustu árum.
Má þar t. d. nefna Sogssamning-
inn, sem gerður var annars-
vegar af Vinnuveitendafélagi
íslands og hinsvegar af verka-
manna- og iðnaðarmannafélög-
unum í Reykjavík. Þar voru á-
kvæði um slíkan gerðardóm.
Þar sem slíkir dómstólar eru til,
útkljá aðilar ekki með vinnu-
stöðvun þann ágreining, sem
undir hann heyrir, en slíkir
dómstólar skipta sér ekki af
öðrum vinnudeilum og hafa ekki
neitt ákvörðunarvald um kaup
og kjör að öðru leyti en því að
skýra gildandi lög og samninga
og kveða upp úrskurð sam-
kvæmt því. í slíkum dómstólum
eiga að jafnaði sæti fulltrúar
frá aðilum eða samtökum þeirra
og fulltrúar frá ríkisvaldsins
hálfu, sem ýmist eru tilnefndir
af dómstólunum eða viðkomandi
ráðherra. Danmörk, Noregur og
Svíþjóð hafa öll sett löggjöf um
þessa tegund vinnudóma. Þess-
um vinnudómum í réttarágrein-
ingi er stundum blandað sam-
an við hina vinnudómana, sem
ákveða kaup og kjör, en slíkt er
hin mesta fjarstæða, eins og
sýnt hefir verið hér að framan.
Vegna pólitískra vinnustöðv-
ana hafa t. d. í Bretlandi verið
gerðar sérstakar ráðstafanir, til
að koma í veg fyrir tilraunir til
að beita þvingun gegn stjórnar-
völdunum og hindra fram-
kvæmd laga á þann hátt.
Einstakar vinnudeilur
útkljáðar með
sérstökum lögum.
Þessi aðferð hefir meðal ann-
ars verið notuð í Danmörku
nokkrum sinnum á allra síðustu
árum. Ríkisþingið hefir þá,
meðan á deilunni stóð, sam-
þykkt lög, þar sem vinnustöðv-
un var bönnuð um ákveðinn
tíma og reglur settar fyrir því,
hvernig deilan skyldi útkljáð.
Einnig má geta þess að í Þýzka-
landi hafði verkamálaráðherr-
ann, á lýðveldistímanum, heim-
ild til að úrskurða að tillögur
sáttasemjara skyldu vera bind-
andi fyrir aðila í einstökum til-
fellum, ef lausn hefði ekki feng-
izt á annan hátt.
Áhrif alménningsálitsins.
í enskumælandi löndum er
mikið upp úr því lagt að láta al-
menningsálitið í landinu hafa
áhrif á deiluaðila til friðsam-
legrar lausnar. í þessu skyni er
sérstökum dómstól eða rann-
sóknarnefnd falið að kynna sér
deilumálin til hlítar og gefa síð-
an ráðherra skýrslu um það, en
hann leggur skýrsluna fyrir
þingið og getur birt hana opin-
berlega. Slíkum dómstól er þá
en ekkert skal hér rætt um álit
mitt eða kollega minna. Það
hefir verið gengið fram hjá
okkur dýralæknum með allar
sjálfstæðar rannsóknir og
framkvæmdir á þessu máli frá
því fyrsta, og þess vegna mun-
um við nú flestir kjósa að
leggja ekkert til málanna.
Að síðustu vil ég afsaka það,
hve svar mitt kemur seint, en
það kemur til af því, að ég hefi
stöðugt verið að búast við á-
framhaldi af grein Hallgríms,
sem hann boðar svo digurbarka-
lega í síðustu setningunni. Hann
ætlaði sem sé að kenna okkur,
„hvað gera skyldi, þegar næsta
bylgja gengur yfir“, og bjóst ég
við að sjá þar mikil og ný vís-
indi og ætlaði að þakka fyrir
það allt í einu lagi.
En nú er ég úrkula vonar um
aö meira komi úr þeirri átt, og
læt því svarið frá mér fara.
P. t. Reykjavík, 14. des. 1937.
Ásgeir Einarsson dýralæknir,
Reyðarfirði.
„Mæðíveíkín austanlands“
I 48. tbl. Tímans birtist grein
með fyrirsögninni „Deildar-
tunguveiki eða „mæðiveiki" “
eftir Hallgrím Þórarinsson á
Ketilsstöðum. Er í greininni
mjög villandi farið með orðið
mæðiveiki, svo að vel er til þess
fallið að valda misskilningi út
á við og gæti jafnvel valdið ó-
þarfa ótta einhverra bænda á
Austurlandi. Sem dýralækni
fyrir Austfirðingafjórðung er
mér mál þetta all-skylt, og vil
ég leyfa mér að biðja Tímann
fyrir nokkrar athugasemdir við
greinina.
Greinarhöf. talar um „lang-
varandi mæðiveiki austan-
lands“„ og gætu þeir, sem lítt
eru kunnir á Austurlandi,
freistast til að halda, að hér
væri um hina borgfirzku fjár-
sýki að ræða.
En svo er ekki, sem betur fer.
Heldur hefir Hallgr. tekið
nafnið mæðiveiki bessaleyfi og
notar það nú á löngu um garð
gengnar pestir, sem aldrei verð-
ur hægt að sanna, hvað voru,
og á alla þá mæði í sauðfé, sem
honum er óskiljanleg eða eins
og hann lýsir þessari „mæði-
veiki sinni“: .... þegar kind-
ur, ein eða fleiri, eru með mik-
illi mæði mánuðum, misserum
eða jafnvel árum saman, án vit-
anlegra orsaka, svo sem hlaupa,
hræðslu eða öðru þvíuml.“
Hvernig á meðalgreindur
maður að skilja þennan hugs-
anagang? Hver hefir nokkurn-
tíma heyrt um langvarandi
mæði af hlaupum eða
„hræðslu"? Eða hvernig á að
hugsa sér langvarandi mæði án
orsaka?
Hallgr. getur verið viss um að
öll mæði á sér orsakir, en hitt
er annað mál, hvort þær eru
honum vitanlegar eða ekki, og
ætlast víst enginn til þess af
honum, sem til þekkir. En
hann leyfir sér samt að skrifa
langar blaðagreinar um málið
til þess eins að auka á rugling
manna og skilningsleysi í þess-
um málum.
Það er ósköp einföld kenning
að kalla alla mæði „mæðiveiki",
ef hún kemur í fé „án vitan-
legra orsaka", eins og Hallgr.
segir, en þó er honum ljóst, að
mikil mæði fylgir mörgum sjúk-
dómum öðrum en mæðiveik-
inni, og telur hann þá upp í
greininni þannig: „fári“, bráða-
pest (þetta tvennt er nú sama
veikin, Hallgr.!), lungnabólgu,
smitandi lungnabólgu (lungna-
pest), vatnssótt á vissu stigi o.
fl.“, fyrir nú utan hlaupin og
„hræðsluna“! Enda er því þann-
ig varið með þau tilfelli, sem
Hallgr. hefir dæmt „mæðiveiki“
og ég hefi komizt til að athuga
eftir hann, að þau hafa reynst
vera vatnssótt, bráðapest,
lungnapest og í lungum, sem
hann hefir sent Rannsóknastofu
Háskólans, fannst venjuleg
ormabólga.
Hallgr. er afar óánægður með
nafnið mæðiveiki yfir borg-
firzku veikina og telur það
„mjög ónákvæma lýsingu“ og
„ekkert lýsingarorð“ yfir veik-
ina. Hvernig í ósköpunum getur
maðurinn búist við að eitt stutt
nafn sé nákvæm lýsing á sjúk-
dómi með öllum hans einkenn-
um? Sjúkdómanöfn lýsa venju-
lega aðeins einu einkenni sjúk-
dómsins. En að kalla alla mæði
„mæðiveiki“ er sama nákvæmni
og að segja, að allir þeir, sem
1 yrði það á að hósta, hefðu kíg-
| hósta.
j Það má Hallgr. eiga, að hann
I hefir ekki viljað fullyrða, að
þetta væri sama veiki og borg-
! firzka fjársýkin og vil ég vin-
1 samlega ráðleggja honum að
hætta alveg við að búa til
„nýja mæðiveiki". Nógur er mis-
skilningurinn samt. Það er nógu
villandi, að hann útbreiðir þess-
ar kenningar sínar á öllum
mannfundum á Austurlandi, þó
hann sé ekki að fara með þær
í blöð, sem lesin eru um allt
land.
Þá segir Hallgr. að próf. Dun-
gal hafi lýst yfir því í útvarps-
erindi, að borgfirzka fjársýkin
væri ekkert annað en það sem í
ýmsum fjárræktarlöndum Ev-
rópu gengi undir nafninu orma-
veiki. Má vel vera að próf. Dun-
gal hafi sagt eitthvað þessu
líkt, en þarmeð hvorki játar
hann né sannar, að sýkin sé
ormaveiki, enda er vitanlegt að
álit hans gengur í þveröfuga átt.
Annars getur prófessorinn svar-
að þessu sjálfur, ef honum
finnst taka því.
Einnig segir í greininni, „að
flestir dýralæknarnir hafi litið
svo á, að eins miklar líkur væru
fyrir því, að veikin væri ekki
sérstakur sjúkdómur, heldur af-
leiðingar af lungnaormum“.
Þetta er ekki nema hálfur sann-
leikur, sá helmingurinn sem
hentar höf. betur í augnablik-
inu. Dýralæknarnir ályktuðu á
sínum tíma, að sennilegt væri,
að veikin stafaði af lungnapest
samfara lungnaormaveiki.
Síðan hefir nokkur reynsla
fengist og ýms viðhorf breyzt,