Tíminn - 03.04.1939, Síða 1

RITSTJÓRAR:
GÍSLI GUÐMUNDSSON (ábm.)
ÞÓRARINN ÞÓRARINSSON.
FORMAÐUR BLAÐSTJÓRNAR:
JÓNAS JÓNSSON.
ÚTGEFANDI:
FR AMSÓKN ARFLOKKURINN.
23. árg.
Reykjavík, mánudagiim 3. apríl 1939
40. blað
Frv. um lækkun krónunnar
lagt íram á Alþingi í dag
Flutníngsmenn: Skúlí Guðmundsson, Eysteínn Jónsson,
Fínnur Jónsson, Pétur Ottesen
Gengíslækkunín
nemur um
í dag var lagt fram á Al-
þingi, að tilhlutun ríkis-
stjórnarinnar, frumvarp um
að lækka gengi íslenzkrar
krónu. Flutningsmennirnir
eru fjórir úr öllum aðal-
flokkum þingsins: Ráðherr-
arnir Skúli Guðmundsson
og Eysteinn Jónsson, Finn-
ur Jónsson og Pétur Otte-
sen. í frumvarpinu eru
ákvæði um ýmiskonar ráð-
stafanir, sem gera þarf 1
sambandi við gengislækk-
unina, ef samþykkt verður.
— Áður en frumvarpið var
lagt fram flutti forsætisráð-
herra stutta yfirlýsingu, þar
sem hann skýrði frá því, að
viðræðum flokkanna um
myndun þjóðstjórnar væri
haldið áfram.
Frumvarpið í heild fer hér
á eftir:
1. gr.
Sölugengi erlends gjaldeyris
skal vera kr. 27.00 — tuttugu og
sjö krónur — hvert sterlings-
pund (£), og annarar erlendr-
ar myntar í samræmi við það.
2. gr.
Skipa skal þriggja manna
nefnd, einn eftir tilnefningu
hæstaréttar, og sé hann formað-
ur, en hina tvo eftir tilnefningu
Alþýðusambands íslands og
Vinnuveitendafélag íslands. —
Nefnd þessi skal gera yfirlit yfir
framfærslukostnað í Reykjavík
1. dag hvers mánaðar frá árs-
byrjun 1939, í apríl þó 11. í stað
1. dag mánaðarins, eftir grund-
vallarreglum, sem nefndin set-
ur, að fengnum tillögum hag-
stofu íslands. Komi í ljós, að
meðaltalsframfærslukostnaður í
Reykjavík mánuðina apríl—júní
1939 hafi hækkað um meira en
5% — fimm af hundraði — mið-
að við meðaltalsframfærslu-
kostnað mánuðina janúar—
marz 1939, skal kaupgjald ófag-
lærðs verkafólks og sjómanna
hækka frá 1. júlí 1939 sem nem-
ur helmingi þeirrar hækkunar
á framfærslukostnaði, sem orð-
ið hefir, ef hækkunin nemur
ekki yfir 10%, en % af því, sem
hækkunin kann að vera yfir
10%. Broti, sem eigi nær einum
af hundraði, skal sleppt við
þennan útreikning. Á sama hátt
skal reikna út meðaltalsfram-
færslukostnað mánuðina júlí—
desember 1939, og skal þá kaup-
gjaldið hækka frá 1. jan. 1940
eftir sömu reglu, miðað við með-
alframfærslukostnað janúar—
marz 1939. Gildir það kaup til
1. apríl 1940 og áfram sem
samningur milli atvinnurekenda
og stéttarfélaga. Vilji annar-
hvor aðili hafa kaupgjald ó-
samningsbundið frá 1. apríl
1940, skal hann hafa sagt upp
með tveggja mánaða fyrirvara,
en eftir þann tíma verður upp-
sagnarfrestur þrír mánuöir.
Kaupgjald fast ráðinna fjöl-
skyldumanna, enda þótt iðn-
lærðir séu, sem hafa minna en
300 króna kaup á mánuði, eða
sem svarar 3600 króna árstekj-
um í Reykjavík og tilsvarandi
lægra annarsstaðar á landinu,
skal hækka eftir sömu reglum
og kaupgjald ófaglærðs verka-
fólks og sjómanna samkvæmt
þessari grein. — Ríkisstjórnin
setur sérstakar reglur um fram-
kvæmd þessa ákvæðis.
Við ákvörðun kaups sam-
kvæmt þessari grein skal sleppt
broti úr eyri, ef það nær ekki
hálfum, en annars hækkað í
heilan eyri.
Kostnaður við nefnd þessa,
þar á meðal þóknun til nefnd-
armanna, greiðist úr ríkissjóði,
eftir ákvörðun ráðherra.
3. gr.
Kaup það, sem greitt er við
gildistöku laga þessara, hvort
heldur það er greitt samkvæmt
gildandi samningum milli stétt-
arfélaga og vinnuveitenda eða
samkvæmt kauptöxtum, skal ó-
breytt standa til 1. apríl 1940,
með þeim undantekningum, sem
um getur í 2. gr. Gildir þetta
jafnt þó að í samningum séu á-
kvæði um kaupgjaldsbreyting-
ar vegna hækkunar eða lækk-
unar á framfærslukostnaði eða
gengi. Á sama tíma er óheimilt
að hækka kaup fastra starfs-
manna við fyrirtæki einstakl-
inga, félaga, ríkis, bæjar- og
sveitarfélaga, nema ákveðið sé í
lögum eða það falli undir á-
kvæði 2. gr.
4. gr.
Útgerðarfyrirtækjum er skylt
að ráða sjómenn gegn hluta af
afla í stað fastákveðins kaup-
gjalds, ef þeir óska þess, og skal
þá um fyrirkomulag hlutaskipt-
anna farið eftir þeim reglum,
sem að undanförnu hafa gilt á
viðkomandi útgerðarstað, nema
samkomulag verði um annan
grundvöll hlutaskiptanna.
Hlutarmönnum, sem gert hafa
samning um sölu á hlut sínum
fyrir ákveðið verð í íslenzkum
krónum, er heimilt innan hálfs
mánaðar frá gildistöku laga
þessara að ákveða um þann
fisk, er þeir hafa eigi látið af
hendi þegar lögin ganga í gildi,
að hann skuli, í stað hins samn-
ingsbundna verðs, greiddur með
því verði, er fyrir hann. fæst fob,
að frádregnum þeim verkunar-
kostnaði og öðrum kostnaði, er
á hann fellur frá því hlutar-
maður afhendir hann. Þó skal
verðið ekki vera lægra en það,
sem upphaflega hefir verið á-
kveðið í samningum. Rísi á-
greiningur um það, hvaða verð
hlutarmanni beri, sker Félags-
dómur úr.
Frá 1. jan. 1940 skulu afla-
verðlaun til yfirmanna á tog-
urum, ef um það launafyrir-
komulag er að ræða, reiknast
af verðmæti aflans, að frá-
dregnu verði fyrir kol og veið-
arfæri, sem skipin nota.
Greinargerð
Frv. þetta er flutt að tilhlutun
ríkisstjórnarinnar og fylgdi því
svo hljóðandi greinargerð:
Á Alþingi 1938 voru samþykkt
lög um skipun nefndar til að
rannsaka hag og rekstur togara-
útgerðarinnar og gera tillögur
um það mál. Nefnd þessi var
kosin á þinginu 12. maí 1938 og
tók til starfa skömmu eftir þing-
slit.
Nefndin hefir safnað saman
rekstrar- og efnahagsreikning-
5. gr.
Um verðlag á kindakjöti og
mjólk á innlendum markaði
skulu gilda sömu reglur og um
kaupgjald verkamanna og sjó-
manna samkv. 2. og 3. gr., mið-
að við verðlag á sama tima árið
1938 og 1939. Heimilt er að fella
niður verðjöfnunargjald af
kjöti samkv. 1. nr. 2 9. jan. 1935,
eða breyta ákvæðum um það,
um eitt ár i senn.
6. gr.
Útlánsvexti í bönkum og öðr-
um lánsstofnunum má ekki
hækka til 1. jan. 1940.
7. gr.
Á tímabilinu til 14. maí 1940 er
óheimilt að hækka leigu eftir
hús og aðrar fasteignir frá því,
sem goldið og umsamið er þegar
lög þessi öðlast gildi. Ennfremur
er leigusala á sama tíma óheim-
ilt að segja upp leigusamning-
um um húsnæði, nema hann
þurfi á því að halda fyrir sjálf-
an sig eða vandamenn sína,
enda hafi leigutaki haldið
samninga.
í Reykjavík skal skipa þriggja
manna nefnd, sem hafi eftirlit
með þvi, að ákvæðum þessarar
greinar sé fylgt, og úrskurði um
allan ágreining, sem út af þeim
kann að rísa milli leigutaka og
leigusala. Skylt er að leggja fyrir
þessa nefnd til samþykktar alla
leigumála, sem gerðir eru eftir
að lög þessi öðlast gildi. Skal
nefndin gæta þess, að leiga sé
ekki ákveðin hærri en sambæri-
legt er við eldri leigusamninga,
að dómi nefndarinnar, og hefir
hún vald til aö ákveða upphæð
leigunnar, ef þörf gerist. Enn-
fremur skal nefndin meta leigu
fyrir ný hús. Nefnd þessi skal
þannig skipuð, að ríkisstjórnin
tilnefni tvo nefndarmenn, en
hæstiréttur þann þriðja, og sé
hann formaður. Kostnaður við
nefndina greiðist úr ríkissjóði.
Utan Reykjavíkur skulu fast-
eignamatsnefndir gegna þeim
störfum, sem um getur í þess-
ari grein.
8. gr.
Ríkisstjórninni er heimilt, ef
þurfa þykir, að setja með reglu-
gerðum nánari fyrirmæli um
framkvæmd þeirra mála, er í
lögum þessum getur.
9. gr.
Brot gegn lögum þessum og
reglugerðum, settum samkvæmt
þeim, varða sektum allt að
10000 kr., og skulu sektir renna
í ríkissjóð. Mál út af slíkum
brotum skulu sæta meðferð al-
rnennra lögreglumála.
10. gr.
Lög þessi öðlast þegar gildi.
frumvarpsms
um frá flestum togaraútgerðar-
fyrirtækjum, yfir 5 ára timabil,
1933—1937, og unnið úr þeim
reikningum heildaryfirlit um
rekstrarafkomu og efnahag
þessa atvinnuvegar. Einnig hef-
ir nefndin samiö yfirlit um veiði-
tíma skipanna, aflamagn, verð-
mæti aflans og einstaka út-
gjaldaliði í sambandi við rekst-
urinn. Skýrslur nefndarinnar
um þessi efni hafa verið prent-
aðar og þeim úthlutað til þing-
manna. Reikningar togaraút-
gerðarfyrirtækjanna sýna, að
mikill meiri hluti þeirra hefir
tapað á undanförnum árum, og
samtals nemur tapið, að frá-
dregnum gróða einstakra fyrir-
tækja, yfir 5 millj. kr. á árunum
1933—1937. að báðuni meötöld-
um, ef reiknað er meo 20 þús. kr.
árlegu fyrningargjaldi af skip-
unum. Vantar þó reikninga frá
nokkrum skipum, sem vitað er
um, að hafa verið gerð út með
miklu tapi á þessum árum. í árs-
lok 1937 var efnahagur 20 fyrir-
tækja, sem höfðu samtals 32 tog-
ara, þannig, samkvæmt efna-
hagsreikningum þeirra, að eignir
voru samtals kr. 18085511,74, en
skuldir kr. 17461834,88, umfram
hlutafé, stofnfé og varasjóði, er
nam samtals kr. 2593964,05. Af
reikningunum er það ljóst, að
hjá mörgum fyrirtækjunum eru
eignirnar bókfærðar hærra en
raunverulegt verðmæti þeirra er,
og var því hagur þeirra verri en
þessar tölur sýna. Aðeins fjórði
hluti af þessum útgerðarfyrir-
tækjum átti þá reikningslega
fyrir skuldum, en síðan í árslok
1937 hefir hagur togaraútgerð-
arinnar versnað stórlega, þar
sem togararnir munu yfirleitt
hafa verið reknir með miklu tapi
árið 1938 og það, sem af er þessu
ári. Munu því skuldir togara-
útgerðarinnar nú umfram eignir
ir nema miklum fjárhæðum.
Tap togaranna stafar af ýms-
um ástæðum. En höfuðorsakir
tapsins munu vera aflatregða
síðustu árin, samfara lágu af-
urðaverði og miklum tilkostnaði.
Togararnir eru dýrir í rekstri,
meðal annars vegna þess, að þeir
eru yfirleitt orðnir gamlir og ár-
legur viðhaldskostnaður þeirra
því mikill. Þeir þurfa því að hafa
mikinn afla til þess að rekstur-
inn geti borið sig. En þrátt fyrir
ýmsa annmarka á útgerð togar-
anna verður eigi hægt að komast
hjá að halda henni áfram eins
og nú standa sakir, og þarf því
að gera ráðstafanir til þess að
svo geti orðið.
Til viðbótar því, sem hér hefir
verið tekið fram, má benda á þá
áætlun um rekstur togara, sem
tveir af milliþinganefndarmönn-
unum hafa gert, og fylgir skýrsl-
um nefndarinnar. Sýnir sú áætl-
un um 30 þús. kr. halla, og er
þó togarinn metinn þar á aðeins
150 þús. krónur, en samkvæmt
reikningum útgerðarfyrirtækj-
anna er bókfært verð skipanna
að meðaltali rúmlega 200 þús. kr.
Einn af nefndarmönnunum hef-
ir þó talið, að hallinn sé hér of
lágt áætlaður. Má einnig benda
á, að þar sem skipin eru orðin
rúmlega 18 ára gömul að meðal-
tali, hlýtur rekstur þeirra að
verða mjög dýr vegna mikils við-
haldskostnaðar.
Um hag vélbátaútvegsins er
það vitað, að hann er víða mjög
slæmur. Stendur hann þó
nokkru betur að vígi en togara-
útgerðin, vegna þess, að skipin
eru yfirleitt ekki eins gömul og
togararnir, og ennfremur vegna
þess, að allur þorri vélbátaeig-
enda hefir fengið skuldaskil á
árinu 1936. Þó hefir siðan víðast
hvar á landinu sigið á ógæfu-
hliðina fyrir vélbátaútveginum.
Síldveiði vélbátanna hefir að
visu hin síðari ár svarað hagn-
aði yfirleitt, en þorskveiðatíma-
bilið hefir hinsvegar venjulega
étið upp hagnaðinn af síldveið-
unum, og oftast nær meira en
það. Veldur því bæði aflaleysi
og verðleysi á fiskinum, sem far-
ið hefir saman í mörgum ver-
stöðvum hin síðari ár. Verður
eigi annað séð en að mjög ljljóti
að draga úr þorskveiðum vél-
báta, ef eigi verða gerðar opin-
berar ráðstafanir til þess að
hækka verðið, og það því fremur
sem útlit er mjög erfitt um fisk-
söluna á þessu ári.
Hagur línuveiðagufuskipanna
er enn verri en vélbátanna, og
nægir í því efni að vísa til þeirra
opinberu skýrslna, sem áður
hefir verið aflað um þessi mál.
Það er því óhjákvæmilegt, að
gerðar séu ráðstafanir til stuðn-
ings útgerðinni, bæði útgerð tog-
ara og smærri skipa. Það má öll-
um vera ljóst, að til ófarnaðar
leiðir, ef annar höfuðatvinnu-
vegur þjóðarinnar, og sá, sem
mest framleiðir af útflutnings-
verðmæti, er árum saman rekinn
með tekjuhalla. Afleiðing þess
hlýtur að verða samdráttur í
þeirri atvinnugrein, vegna þess
að fjármagnið leitar þangað,
sem meiri arðs er von, og um
leið minnkandi atvinna hjá
þeim, sem að undanförnu hafa
stundað sjó og unnið að hag-
nýtingu sjávarafla.
Framleiðsla útflutningsverð-
mæta er undirstaðan í þjóðarbú-
skapnum, sem fjárhagsafkoma
landsmanna byggist fyrst og
fremst á. Aðeins með útflutn-
ingi á íslenzkum vörum getur
þjóðin staðið við fjárhagslegar
skuldbindingar sínar erlendis og
keypt inn i landið þær nauð-
synjar, sem landið skortir. Dragi
úr útflutningnum jafnhliða því
og fólkinu fjölgar i landinu,
hlýtur það að valda auknu at-
vinnuleysi og fátækt lands-
manna, og að lokum að leiða til
algerðs hruns atvinnuveganna
og hinnar hörmulegustu örbirgð-
ar hjá verkamönnum og sjó-
mönnum. Það er því hvort-
tveggja í senn, nauðsyn og rétt-
lætismál, að eigi sé lakar búið
að þeim mönnum, sem vinna að
framleiðslustörfum, heldur en
öðrum þegnum þjóðfélagsins.
í frv. þessu er lagt til, að
breytt verði gengi íslenzku krón-
unnar á þann hátt, að til hags-
bóta verði fyrir útflytjendur ís-
lenzkra afurða. Að vísu gat verið
um fleiri leiðir að ræða til þess
að bæta þeirra hag. Fordæmi eru
fyrir því hjá einstöku öðrum
þjóðum, að sú leið hefir verið
farin, að greiða verðuppbót úr
ríkissjóði á einstakar útflutn-
ingsvörur. Ef sú aðferð væri höfð
hér, þyrfti að sjálfsögðu að afla
fjár til þess með nýjum tollum
eða sköttum.
Beinir skattar, að viðbættum
útsvörum til bæjar- og sveitarfé-
laga, eru nú orðnir miklum mun
hærri hér á landi en í nálægum
löndum. Það er því ekki miklum
vafa undirorpið, að þess fjár-
magns, sem þurft hefði að taka
til þess að bæta upp verð á út-
flutningsvörum landsmanna,
hefði að langmestum hluta orðið
að afla með almennum óbeinum
sköttum og tollum á innfluttum
vörum. Niðurstaðan hefði þvi
orðið mjög svipuð að því er dýr-
tíðaraukningu snertir, hvort sem
sú leið var farin eða verðgildi
peninganna breytt eins og hér
er lagt til. Enda þótt uppbótar-
leiðin hefði verið valin, hlaut
nauðsynlegur stuðningur fyrst
og fremst að verða borinn uppi
af sömu aðiljum og gengislækk-
unin snertir. En meðal annars
vegna þess, að innheimta á nýj-
um sköttum og tollum svo mill-
jónum kr. skipti, ásamt úthlutun
styrkja til útflytjenda, hlyti að
verða afarumfangsmikil og erfið
í framkvæmd, hefir sú leið verið
valin, sem farin er í þessu frv.
Breyting á verði íslenzku krón-
unnar hefir í för með sér skerð-
ingu á peningaeign manna, að
því er virðist, en þó má bendá á,
að peningarnir eru því aðeins
nokkurs virði, að framleiðslu-
starfsemin stöðvist ekki. Þeir,
sem taka föst laun fyrir vinnu
sína hjá fyrirtækjum ríkis, bæja,
félaga og einstaklinga, verða
einnig fyrir nokkurri tekjurýrn-
un við gengisbreytinguna, þar
sem gert er ráð fyrir, að laun
þeirra verði, með undantekn-
ingum þó fyrir þá allra lægst
launuðu, óbreytt að krónutali,
en vel má þeim mönnum vera
Ijóst, að ef framleiðslustarfsem-
in hrynur í rústir, verða litlir
möguleikar til að greiða laun
fyrir að starfa að öðrum við-
fangsefnum. Ríkið eða aðrar
stofnanir myndu ekki til lengd-
ar, þegar svo væri komið, geta
innt af höndum launagreiðslur
né aðrar útborganir. Verzlun og
iðnaður hlyti að dragast mjög
saman, ef útflutningsframleiðsl-
an minnkar frá því, sem þegar er
orðið, þar sem um leið hlyti að
taka fyrir innflutning á verzlun-
arvörum og hráefnum til iðnað-
arins. Hér ber því allt að sama
brunni, Framleiðslustarfsemin
er sá grundvöllur, sem öll þjóð-
félagsbyggingin hvílir á. Ef hún
stöðvast, er vá fyrir dyrum. Eigi
aðeins hjá þeim mönnum, sem
beinlínis hafa unnið að fram-
leiðslunni, heldur einnig hjá
öllum hinum.
Eins og rakið hefir verið að
nokkru, eru ráðstafanir þær,
sem hér eru gerðar til breytinga
á verðgildi íslenzku krónunnar,
fyrst og fremst gerðar vegna
framleiðslunnar í landinu, til
þess að auka útflutninginn og
örva atvinnulífið. Þegar velja
átti um leiðir að þessu marki,
kom það að sjálfsögðu til álita,
hvaða leið væri jafnframt lík-
legust til þess að hafa fljót-
virk áhrif til bóta á gjaldeyris-
verzlunina, sem hefir verið mjög
örðug að undanförnu. Það er
kunnara en frá þurfi að segja,
að vegna þeirra erfiðleika, sem
steðjað hafa að þjóðinni um
skeið, hefir eftirspurn eftir er-
lendum gjaldeyri um mörg und-
anfarin ár verið meiri en hægt
hefir verið að fullnægja, enda
þótt ráðstafanir hafi verið gerð-
ar til að draga úr innflutningi
og auka útflutning. Ef verði er-
lenda gjaldeyrisins hefði ekki
verið haldið föstu að undan-
förnu, með einkasölu gjaldeyr-
isins, hefði hann vafalaust ver-
ið stiginh í verði, eða m. ö. o. ís-
lenzka krónan fallin. Allar
þjóðir reyna að halda peninga-
gildi sinu sem stöðugustu, ann-
aðhvort með viðskiptahömlum
eða með gengisjöfnunarsjóðum,
þar sem gjaldeyrisverzlunin er
frjáls. Það er alviðurkennt, að
æskilegt sé, að gengissveiflur
séu sem minnstar og sjaldgæf-
astar. En það raskar því ekki, að
þegar til lengdar lætur, er ákaf-
lega örðugt, og raunar ókleift,
að halda við gengisskráningu,
sem er mjög fjarri því verði,
sem gjaldeyririnn yrði seldur í
frjálsum viðskiptum. Undir þeim
kringumstæðum er afarerfitt að
koma í veg fyrir ólöglega gjald-
eyrisverzlun og fjárflótta.
Þau atriði, sem hér hafa ver-
ið nefnd, og önnur, sem hér eru
eigi rakin, hafa átt mjög veru-
legan þátt í því, að lagt er til,
að einmitt sú leið verði farin til
þess að styðja framleiðslu lands-
manna, að breyta verðgildi
krónunnar. Það má segja með
miklum rétti, að í þessum ráð-
stöfunum felist í raun og veru
aðeins viðurkenning á þeirri
staðreynd að erlendur gjaldeyrir
hefir undanfarin ár verið seldur
þeim landsmönnum, sem hann
hafa þurft að nota, allverulega
undir verði, ef miðað er við
frjálsa sölu.
Enda þótt nauðsynlegt sé að
gera þær ráðstafanir, sem frv.
þetta gerir ráð fyrir, til stuðn-
ings útflutningsframleiðslunni,
á þann hátt að breyta verðgildi
íslenzku krónunnar, getur alls
ekki taiizt fært að gefa frjálsa
verzlun með gjaldeyri, eins og
sakir standa, og er nauðsynlegt
að koma í veg fyrir frekari
röskun á verðgildi peninganna.
Verður að gera öflugar ráðstaf-
anir til þess að halda þeirri
gengisskráningu til frambúðar,
sem í þessu frumvarpi er lagt
til að verði ákveðin.
í frv. eru ákvæði um, að ef
meðaltalsframfærslukostnaður í
Reykjavík hækkar fyrir 1. júlí
1939 um meira en 5% frá því,
sem er fyrir gildistöku laganna,
þá hækki kaupgjald verka-
manna, sjómanna, svo og kaup
þeirra fastlaunaðra fjölskyldu-
manna í þjónustu ríkisins, bæj-
arfélaga, sveitarfélaga og ein-
staklingsfyrirtækja, sem hafa
undir kr. 3600.00 í árstekjur í
Reykjavík og tilsvarandi lægra
helming þeirrar hækkunar, sem
annarstaðar á landinu, um