Tíminn - 17.08.1939, Page 3

94. blað
TÍMIM, fimmtudagiim 17. ágúst 1939
375
H E I M I L
I Ð
B Æ K U R
Hátföisdagar
og hvíldarviknr.
Það er ekki ósjaldan, sem
þess verður vart, að eigi allfáir
óttast að ýmsar góðar dyggðir
með þjóðinni séu að fjara út og
ný og óheillavænlegri sjónar-
mið að ryðja sér til rúms. Marg-
ir telja, að sjálfsbjargarvið-
leitni, eljusemi og vinnuhneigð
fari yfirleitt þverrandi. Það
mun þó hið sanna, að þetta á sér
ekki stað, að þvi er tekur til
verulegs hluta þjóðarinnar. Ég
á við sveitafólkið. Hvar í sveit
sem er, er atorkusemi og elju-
semi mikilsvirtar dyggðir, sem
þorri fólks ástundar. En hitt á
sér stað, og er afleiðing fólks-
vöntunar, að sveitabúarnir eru
of hlaðnir störfum, eiga fá eða
engin tækifæri til þess að létta
sér örlítið upp frá daglegum önn
um. Þetta á einkum við hús-
freyjurnar. Á seinustu árum
hafa verið gerðar lítilsháttar til-
raunir til að ráða bót á þessu.
Það hefir verið reynt að efna
til svokallaðrar hvíldarviku fyr-
ir húsmæður í að minnsta kosti
einum héraðsskóla landsins og
sum kaupfélögin, einkum þó
Kaupfélag Norður-Þingeyinga
og Kaupfélag Borgfirðinga, hafa
á myndarlegan hátt gert konum
á félagssvæðum sínum kost á
skemmtiferðalögum, sem höfðu
ekki nein fjárútlát í för með
sér fyrir þátttakendurna. Nokk-
uð í sömu átt miðaði sú tillaga,
sem borin var upp og samþykkt
á aðalfundi stjórnar Sambands
ungra Framsóknarmanna á Ak-
ureyri í vor, að skora á Búnað-
arfélag íslands að gangast fyrir
því, að efnt yrði til almenns
hátíðardags um Jónsmessuleytið
ár hvert, er nefndur yrði bænda-
dagur. Bak við þessa tillögu
virðist hafa búið sú tilfinning,
að þótt mikið sé um skemmt-
anir, hvar sem er á landinu, þá
skorti í rauninni hátiðisdaga og
samkomur, sem hið eldra fólk
geti fellt sig við, sótt, notið og
haft sanna ánægju af.
Öll þessi viðleitni er góð og
þakkarverð og allar þessar leiðir
á að fara til þes að skapa einn-
ig hinu eldra og vinnulúnara
fólki upplyftingu og tilbreyt-
ingu. En ennbá er þessi háttur
of fátíður og strjáll til þess að
vera fastur og árlegur liður í lífi
fólks.
Ég þykist vita, að kaupfélög
þau, er haft hafa forystuna í
því að bjóða húsfreyjunum,
sem annars eiga tíðum lítinn
kost skemmtiferðalaga, að kynn-
ast nálægum héruðum, muni
fylgja uppteknum hætti og
mörg önnur muni fylgja gefnu
fordæmi með sama myndarskap
Freyr.
Ágústhefti búnaðarblaðsins
Freys er nýkomið út. Eru í því
tilkynnt ritstj óraskipti, er orðið
hafa við Frey, þannig, að Matu-
salem Stefánsson lætur af rit-
stjórninni, en við tekur Árni G.
Eylands. Fyrst um sinn mun
Metúsalem þó gegna starfi þessu
áfram,þar eö Árni er nú erlendis.
í þessu hefti eru helztar grein-
ar um búnaðarfræðsluna eftir
Ragnar Ásgeirsson garðyrkju-
ráðunaut, og er það fyrri hluti
erindis, er hann flutti á búnað-
arþinginu í vetur; um fóður-
tryggingu og kjarnfóður eftir ís-
lenzkan námsmann í Kaup-
mannahöfn, Gísla Kristjánsson,
og fylgja grein þessari fræðileg-
ar upplýsingar um heyverkun og
fóðurgildi heys; um nautið Her-
rauð á Ytri-Tjörnum eftir Jónas
Pétursson á Hranastöðum; um
nýmjólk og mjólkuriðnað eftir
Sigurð Pétursson gerlafræðing;
að lokum ítarlegar skýrslur og
frásögn um refasýningarnar
haustið 1938. Meðal annars er
þar skrá um alla silfurrefi, er
fyrstu verðlaun hlutu á þessum
sýningum, og alla verðlaunaða
blárefi. En sýndir silfurrefir voru
alls 651, þar af fyrstu verðlauna
dýr 169, og blárefir alls 75, þar af
alls verðlaunaðir 53.
Hér eru aðeins taldar upp
hinar helztu greinar í ritinu.
Um margar þeirra væri ástæða
til að fara fleiri orðum og vekja
nánari athygli á þeim. En þó er
því sleppt, þar sem ætla má að
ritið sjálft komi fyrir augu meg-
inþorxans af bændum og búand-
fólki.
og sömu umhyggju fyrir sínu
fólki.
Ég þykist og vita, að hugmynd
hinna ungu Framsóknarmanna
um bændadag muni, með til-
styrk búnaðarsamtakanna, víða
um land skapa árlega hátíð,
þegar hið eldra fólk, sérstaklega
sem annars sækir litt skemmt-
anir, getur látið hversdagsann-
irnar niður falla og gefið eðli-
legri gleðiþörf lausan taum einn
dag á ári.
Ég þykist loks sjá, að hug-
myndin um hvíldarviku fyrir
húsmæður í sveit í hinum mörgu
og góðu sveitaskólum landsins,
sé hin bezta. Og um þessa hug-
mynd vildi ég ræða nokkuð ít-
arlegar. Það mun öllum liggja
í augum uppi, að slíkar hvíldar-
vikur gætu og ættu að hafa bæði
gagn og gleði í för með sér. Þær
væru í senn hvíld frá annríki
heimilis og búgæzlu og regluleg-
ur námstími, sem gæfi hús-
mæðrunum kost á að kynna sér
(Framh. á 4. siðu)
í stuttu máli sagt varð það
niðurstaða Jóns, að ísland gæti
með sanngirni talið sig eiga inni
hjá ríkissjóði Dana sem svaraði
3 miljónum ríkisdala auk
tveggja stórra sjóða, kollektu-
sjóðs og mjölbótasjóðs, sem
stofnaðir höfðu verið handa ís-
landi, og nokkurra minni sjóða,
sem of langt er að telja. Þessar
3 miljónir voru andvirði seldra
konungsjarða og jarðeigna bisk-
upsstólanna íslenzku, peningar
og gripir, sem konungur hafði
hirða látið fyrr á öldum frá ís-
lenzku dómkirkjunum og hluti
af verzlunarágóða Dana á ís-
landi á 17., 18. og 19. öld.
Hinar svokölluðu konungs-
jarðir urðu flestar á sínum tíma
konungseign á þann hátt, að
konungur tók undir sig eignir
íslenzku klaustranna um siða-
skiptin á 16. öld. Margar jarðir
fékk konungur líka í sektarfé
frá mönnum, sem dæmdir voru
fyrir brot gegn lögum eða kon-
ungsboði. Bæði hjá kirkju- og
konungsmönnum var það, eins
og kunnugt er, stórfellt hags-
munamál öldum saman, að
koma fram kærum á hendur
mönnum, einkum þeim, er efn-
aðir voru, enda minnir hið
gamla sektamat á tegundum af-
brota, t. d. skírlífisbrota, meira
á verðlagsskrá en hegningarlög.
En nóg um það. Seint á 17. öld
seldi konungur einum höfuðs-
manna sinna hér, Henrik Bjelke,
allmikið af jarðeignum sínum
og síðar hélt sala konungsjarð-
anna áfram öðru hverju unz
það, sem eftir var, var gert að
íslenzkum þjóðjörðum á 19. öld.
Biskupsstólarnir á Hólum og í
Skálholti áttu og feikna mikl-
ar járðeignir, og skyldi eftir-
gjaldi þeirra varið til skóla-
halds, biskupslauna og annarra
þarfa stólanna. En um aldamót-
in 1800 tók konungur stólsjarð-
irnar undir sig og seldi mestan
hluta þeirra.
í gömlum jarðabókum aflaði
Jón sér vitneskju um, hversu
hátt afgjald jarðanna hafði ver-
ið fyrr á tímum, talið í landaur-
um. í nýjustu gögnum sá hann,
hvað eftirgjald konungs- og
stólseignanna var á þeim tíma,
sem hann lauk rannsókn sinni.
Reikningsaðferð hans var þessi:
Hann taldi saman heildarupp-
hæð eftirgjalds konungsjarð-
anna á 16. öld, í landaurum, og
dró frá því heildarupphæð eft-
irgjalds konungseignanna, sem
eftir voru 1862, sömuleiðis í
landaurum, og fann þannig út,
hve mikið landskuldarverð þess-
ara jarðeigna hafði minnkað
frá því á 16. öld. Á sama hátt
taldi hann saman eftir jarða-
bókum eftirgjald stólsjarðeign-
anna í landaurum um það leyti,
sem konungur tók þær jarðir.
Landauraverði hinna töpuðu
eftirgjalda breytti hann síðan í
peningaverð, árið 1862, þar sem
kýrverð eða hundrað á lands-
vísu var metið til 30 ríkisdala*).
Töldust þá hin töpuðu eftir-
gjöld konungsjarðanna 34755
rd. 40 sk. og stólsjarðanna 31769
*) Til samanburðar um breyt-
ingu verðlags og myntar er það
að kýrverð er á 16. öld 4 gamlir
dalir.
rd. 52 sk. Taldi Jón, að upphæð-
ir þessar ætti Danir að greiða
íslendingum árlega sem vexti
af tapaðri innstæðu eða inn-
stæðuna sjálfa ella.
Gripir þeir, er teknir voru úr
kiTkjum um siðaskiptin telur
Jón að nemi um 50 þús. rd.
samkvæmt kvittunum frá þeim
tíma og peningar um 10 þús. rd.
Er þar innstæða, sem svarar
2400 rd. í vexti með 4% á ári,
ef höfuðstóllinn er ekki greidd-
ur.
Þá kom Jón að tekjum Dana
af verzluninni við ísland í þau
254 ár, sem hún hafði verið
bundin með lögum til hagsmuna
fyrir konung og hina dönsku
kaupmenn. Aðferð hans var
þar sú, að áætla sem næst ár-
legan hagnað af verzluninni fyrr
og síðar. Studdist hann þar við
reikninga og álit frá ýmsum
tímum og komst að þeirri nið-
urstöðu, að áTlegur hagnaður
myndi að jafnaði hafa verið um
200 þús. rd. allt tímabilið. Af
þessu vildi hann ætla í hlut ís-
lendinga hlutfallslega við fólks-
fjölda þess móts við fólksfjölda
alls Danaveldis 1862 eða +40. En
það voru þá 5000 rd. á ári eða
1270000 rd. allan tímann. 4%
ársvextir af þeirri upphæð er
50800 rd.
Samkvæmt því, sem nú hefir
verið talið, hélt Jón því fram, að
ísland ætti að „eiga heimting á,
þegar fjárhagur þess verður að-
skilinn frá Danmörku, að fá af
Danmörk“ annaðhvort ársvexti,
sem svaraði nálega 120 þús.ríkis-
dölum (34755+31769+2400+
50800 rd.) eða 3 miljónir ríkis-
dala í eitt skipti fyrir öll. En
auk þess vildi hann láta skila
mjölbótasjóði, kollektusjóði og
nokkrum smærri sjóðum.
Mjölbótasjóðurinn var stofn-
aður á 18. öld af sektarfé, sem
einokunarkaupmönnum var gert
að greiða fyrir að hafa flutt
skemmda kornvöru til íslands,
og skyldi upphaflega vetja hon-
um til styrktar íslenzkum at-
vinnuvegum. Árið 1844 taldist
sjóður þessi 7500 rd., en þá lét
konungur eyða honum.
í kollektusjóðnum átti að vera
mikið fé. Hann var myndaður af
samskotum, sem fram fóru, í
Danmörku og Noregi til hjálpar
íslendingum vegna Skaftáreld-
anna. Af þessu fé var aldrei
nema lítill hluti greiddur hinu
bágstadda fólki, en meginhlut-
ann skyldi geyma og ávaxta til
hjálpar í neyð á íslandi. Síðar
var þessu fé varið á ýmsa vegu.
En Jóni Sigurðssyni taldist svo
til, að sjóðurinn hefði árið 1862
átt að vera orðinn upp undir 600
þús. ríkisdala með vöxtum og
vaxtavöxtum.
Yfirleitt ætlaðist Jón þó svo
sem sjá má hér að framan ekki
til þess að áfallnir vextir eða
vaxtavextir yrðu reiknaðir af
verðmæti því, er gengið hefði frá
íslendingum til Dana fyr á öld-
um. Enda hefði þá orðið um gíf-
urlegar fjárhæðir að ræða. En
til fróðleiks reiknaði hann út, að
andvirði þeirra jarða einna, sem
Bjelke voru seldar á 17. öld, ætti
árið 1862 að vera orðið um 40
miljónir ríkisdala!
í rannsóknum Jóns Sigurðs-
sonar var, eins og gefur að skilja,
maTgt annað um fjárhagsleg
viðskipti Danakonunga við ís-
land á fyrri tímum. En mjög eru
þau viðskipti á einn veg alla tíð
og konungi í hag, enda var
sjaldnast neinu sem heitir varið
til útgjalda hér á landi. Helzt
má þar telja framlög konungs
til ullarverksmiðjanna íslenzku
á 18. öld fyrir atbeina Skúla
Magnússonar. Jón Sigurðsson
færir að því gild rök, að jafnvel
þótt eigi séu taldar tekjur af
jarðeignum né verzluninni, hafi
konungur þar fyrir utan haft
allverulegar tekjur af landinu
fram yfir útgjöld. Um tekjur
konungs af íslandi á 16. og 17.
öld, er mjög fróðlegt erindi I riti
dr. Páls E. Ólasonar: Menn og
menntir III. bindi. En í þann
tíma tíðkaðist það mjög, að
höfuðsmönnum væri leigðar
landstekjurnar „upp á hlut“,
þannig, að þeir guldu ákveðna
upphæð, til konungs, en hirtu
sjálfir afganginn.
í áðurnefndri ritgerð J. S. í
Nýjum félagsritum er m. a. skrá
um tekjur þær, er konungur
sjálfur hafði af einokunarverzl-
uninni frá 1602, er hann seldi
hana fyrst á leigu, fram til 1786,
er verzlunin var gefin „frjáls
öllum þegnum Danakonungs“.
Er skýrsla þessi byggð á kon-
ungs Teikningum, sem J. S.
rannsakaði. Hæst var verzlunar-
leigan á árunum 1706—-1720 eða
151425 ríkisdalir á ári, og var
það laglegur skildingur. En lægst
var leigan 7 þús. rd., á árunum
1764—1773. Sjálfur Tak konung-
ur verzlunina í 16 ár á síðara
hluta 18. aldar og áætlar J. S.
hagnað hans þau ár jafnan
hinni lægstu leigu (7 þús. rd.).
En niðurstaðan er sú, að sam-
tals hafi verzlunarleigan í 185 ár
(1602—1786) numið 8.481.655
ríkisdala, án þess að vextir séu
reiknaðir. En ekki byggði J. S.
kröfuna um endurgreiðslu
verzlunarhagnaðar á þessari
upphæð, heldur reiknaði hann
hana út á annan hátt eins og
áður hefir verið frá sagt.
Eins og áður er sagt féllust
meðnefndarmenn Jóns ekki á
stefnu hans í þessu máli. Þeir
viðurkenndu ekki (nema þá í
öðru orðinu), að ísland ætti
réttarkröfu til endurgjalds.
Hins vegar byggðu þeir (og síðar
stjórnin danska) tillögur sínar
á svokallaðri „ástandskröfu“,
m. ö. o. vildu ákveða árgreiðslur
úr ríkissjóði til íslands eftir því
sem þáverandi fjárhags-„á-
stand“ landsins heimtaði til að
ráða bót á tekjuhallanum. Og
sú upphæð var að þeirra dómi
miklu lægri.
Milli þessara tveggja ólíku
sjónarmiða stóð barátta*) þang-
að til 1871, að konungur gaf út
stöðulögin og ákvað tillagið til
íslands með tilliti til „ástands“-
kröfunnar 30 þús. rd. á ári um
allan ókominn tíma og nokkurt
aukatillag um takmarkaðan
tíma.
Enginn vafi er á þvi, að rök-
semdir J. S. höfðu áhrif á hina
endanlegu ákvörðun tillagsins.
En opinberlega viðurkenndi
stjórnin ekki réttargrundvöll
þann, er hann hafði byggt á.
Hún leit á tillagið, sem styrk en
ekki endurgreiðslu og ákvað það
mikið lægra en J. S. taldi sann-
gjarnt.
Eftir að Jón Sigurðsson féll
frá varð miklu hljóðara en áður
um fjárhagsmálið. Þessum þætti
baráttu hans var ekki haldið á-
fram með sömu orku og bar-
áttunni fyrir frjálsu stjórnar-
fari. Síðan sambandslögin 1918
fengu gildi, hafa Danir ekkert
árgjald innt af hendi, en leifar
þess eru hinn svokallaði sátt-
málasjóður, að upphæð 2 milj-
ónir króna, og er önnur miljón-
in í vörzlu háskólans í Reykja-
vík en hin í vörzlu háskólans í
Kaupmannahöfn. G. G
Hraðferðir B. S. A.
Alla daga nema mánudaga um Akranes og Borgames. —
M.s. Laxfoss annast sjóleiðina. Afgreiðslan í Reykjavík á
Bifreiðastöð íslands, sími 1540.
líiíreiðastöð Akoreyrar.
TIl auglýsenda!
Tíminn er gefinn út í
fleiri eintökum en nokk-
urt annað blað á íslandi.
Gildi almennra auglýs-
inga er í hlutfalli við
þann fjölda manna er les
þær. Tíminn er öruggasta
boðleiðin til flestra neyt-
endanna í landinu. —
Þeir, sem vilja kynna vör-
ur sínar sem flestum
auglýsa þær þessvegna í
Tímanum
-ra
*) Frá meðferð þessa máls á
Alþingi og annars staðar, ef ít-
arlega sagt í hinu mikla riti dr.
P. E. Ó. um Jón Sigurðsson, IV.
og V. bindi.
Innheimtumenn!
Vinnið ötullega að innheimtu
og útbreiðslu Timans í ykkar
sveit. Svarið fljótt bréfum frá
mnheimtu blaðsins í Reykjavík,
)g gerið skil til hennar svo fljótt
íem möguleikar leyfa. Tíminn
er ódýrasta blaðið, sem gefið er
út á íslandi.
Orðsending til
Tímamanna.
Tíminn biður Tímamenn, hvar
sem er á landinu, að senda við
og við fréttabréf úr byggðarlög-
um sínum. Ekki hvað sízt væri
kært að fá slík bréf úr byggð-
arlögum, sem annars er sjaldan
getið um i fréttaflutningi blaða
og_ útvarps.
í öllum slíkum bréfum verður
að skýra greinilega og ítarlega
frá hverju einu, sem um er rit-
að, og vanda alla frásögu, svo
að hvergi skeiki þar réttu máli
né um misskilning geti orðiö að
ræða, og ókunnugir geti gert sér
það skýrt í hugarlund, sem ver-
ið er að lýsa. Loks er mjög þýð-
ingarmikið, að allar fréttir, sem
bréfin herma frá, séu sem allra
nýjastar. Hið sama gildir um
dánarfregnir og afmælisfregnir,
sem eru blaðinu sendar.
Minni háttar fréttir, t. d. um
samkomur og fundi, félagsaf-
mæli og fleira, er lítils virði,
þegar er um langt liðið, þótt
fréttnæmt sé um það leyti, sem
það gerist.
í slíkum fréttabréfum getur
verið gott að miða frásögnina
við það, sem gæti orðið öðrum
héruðum til fyrirmyndar og
eftirbreytni.
Nú hlakka ég tU að fá kaffi-
sopa með Freyjukaffibætis-
dufti, því þá veit ég aff kaff-
iff hressir mig
Hafiff þér athugaff þaff, aff
Freyju-kaffibætisduft inni-
heldur ekkert vatn, og er
því 15% ódýrara en kaffi-
bætir í stöngum
REYNIÐ FREYJU-DUFT
192
William McLeod Raine:
Flóttamaðurinn frá Texas
189
rætt fyrirætlanir sínar við þig. Þetta
er laust við að vera skynsamlegt.
— Þá er útrætt um það, sagði Taylor
með sinni venjulegu hæðni.
— Hvers vegna ættir þú að hafa ver-
ið að bíða og líta eftir Steve, eins og þú
segist hafa gert, þar sem hann var að
elta þig og þú gazt hraðað þér á burt?
— Það virðist ekki sennilegt, eða
hvað, spurði Taylor. — Það væri samt
eðlilegt af mér að bíða í Sjömílnakof-
anum frá því um miðnætti og þangað
til klukkan þrjú eða fjögur daginn eft-
ir, til þess að bíða eftir tækifæri til að
drepa Walsh, eftir að mér hafði tekizt
að flýja? Verjandi minn ætti að fá mig
sýknaðan á þeim grundvelli að ég væri
ruglaður, ef ég hefði gert það, eða
finnst ykkur það ekki?
— Annaðhvort beiðst þú þar eða
komst aftur. Hvorugt virðist þó senni-
legt.
— Nema ég hefði komið þangað aft-
ur gagnstætt vilja mínum.
— Þú varst þó frjáls maður, eða var
ekki svo?
— Ekki fremur en ég er núna.
Clint Prescott var jafn undrandi og
sonur hans. Hann vissi að Taylor laug
þessu ekki upp frá rótum. Það var að
minnsta kosti sannleiksþráður , frá-
sögn hans. Hann hafði hitt Clem Oak-
legt hvernig hægt var að hlaða einu at-
riðinu ofan á annað og byggja úr þeim
eina geysistóra lygi.
Feðgarnir skiftust á um að vaka yfir
fanganum þessa nótt. Þeir létu fyrir-
berast undir berum himni og skrjáfið í
furutrjánum ómaði í eyrum þeirra.
Við morgunverðinn losuðu þeir hend-
ur fangans sem snöggvast, svo hann
gæti etið, en annarhvor þeirra hafði
stöðugt vakandi auga með honum.
— Þekkið þið mann, sem heitir Ed
Flannigan, spurði Taylor, er þeir sátu
og reyktu vindlinga, áður en þeir lögðu
af stað eftir morgunverðinn.
— Ég ætti nú að.kannast við hann,
svaraði Prescott. — Hann vann einu
sinni hjá mér, en stal frá mér fénaði.
Svo lenti hann í fangelsi fyrir að ræna
póstvagn.
— Hann var með Oakland.
— Það er ekkert nýtt, hann gekk í
félag við Clem undir eins og hann var
laus úr steininum.
— Þeir minntust á annan náunga,
sem þeir kölluðu Dean. Hann sá ég
ekki, en mér skildist að hann væri upp
við Featherlandsstífluna á rannsókn-
arferð.
Það leit svo út, sem Clint Vildi endi-
lega horfa í gegn um Taylor.
— Svo-o, sagði hann.