Tíminn - 03.09.1961, Blaðsíða 12

12
T f MIN N, sunnudaginn 3. september 19fíl.
Mörg var bón landans
„Þér getið því nærri, að orsaka-i
laust muni ég ekki gera, mig svo
djarfa að ónáða yður með bréfi. Líka
veit ég þér getið nærri, að það muni
ekki vera um pólitík, þar er ég ekki
inni í .... Ég er hætt að fá blaðið
„Dagmar ‘ .. og datt mér í hug,
þar ég sé eftir blaðinu, að leita yðar
og vita, hvert þér vilduð vera svo
góður að hjálpa mér til að fá það
með þvl að gefa útgefaranum mina
Adr. og hann sendi það þá til Fins-1
ens (póstmeistara) með hverri ferð,
og að borgunin mætti þá ganga gegn
um yðar hendur. Þetta er nú ein-
staklega djarft, ég veit það, en þér
hafið fyrirgefið meira stundum".
Seinna vill Þuríður hætta
að kaupa „Dagmar“, en fá
í þess stað „Hjemmets Mönst
er Bazar“. Þegar hún hefur
kynnzt því blaði um skeið,
vill hún skipta og fá „Dag-
mar“ á nýjan leik. Og að
sjálfsögðú umgengst Jón
þetta allt fyrir frú Kúld.
Jón var stundum í útveg-
unum fyrir verzlun Ásgeirs
Ásgeirssonar á ísafirði. Þeg-
ar hann sat á þingi 1867, fékk
hann boð frá Ásgeiri um að
saltlaust væri vestra, og var
hann beðinn um að greiða
úr þeim vandræðum hið
bráðasta, með því áð senda
salt frá Reykjavík, ef fáan-
legt væri, en annars að út-
vega það frá Danmörku. í
annan tíma var Ásgeir í
önglahraki, og þá skrifaði
hann Jóni.
Þistilfirðingar biðja
um trjávið og hunda
í þriðja í nýári 1856 senda
þessir menn Jóni Sigurðs-
syni eftirfarandi bréf: —
Séra Vigfús Sigurðsson á
Svalbarði í Þistilfirð'i, Gunn-
laugur Sigvaldason, Gunnars
stöðum, hreppstjóri í Þistil-
firði, séra Halldór Björnsson
á Sauðanesi og Eiríkur Eiríks
son Eidjárnsstöðum, hrepp-
stjóri á Langanesi:
„Nú eru fyrir löngu horfnar þær
gullaldirnar, þá íslendingar ráku
sjálfir verzlun sina erlendis og fluttu
þaðan til Fróns allsnægtir. — Að
vísu færa danskir lausakaupmenn
oss hingað á Þórshöfn — þó oft af
skornum skammti — matvörur, er
vér þörfnumst, en timbur lítið, lé-
legt og þar hjá með afarverði, sem
oss er því tilfinnanlegra, þar eð
mestu leyti má heita tekið fyrir all-
an trjáreka. — Af téðum orsökum
hefur oss bændum í Þistilfirði og á
Langanesi komið saman um, að óska
ráð mundi að leggja drög til, að ein-
hver Norðmanna vildi heimsækja oss
á Þórshöfn nú þegar á næstkomandi
vori með nokkuð af timbri til verzl
unar .
En til þess að geta komið á fram
færi við Norðmenn áminnstu tilboði
voru og ósk um viðskipti við þá,
þurfum vér vegna fjarlægðar og ó-
kunnugleika að fá milligöngumann
erlendis. Og þar vér nú þekkjum þar
engan mann, sem vér getum gefið
jafn traust til að vilja takast á hend-
ur slík umsvif í vorar þarfir sem og
hins ,að geta íengið því framgengt,
sem vér æskjum eftir eins og yður,
dýrmæti föðurlandsvinur, vor herra
Tjamarcafé
Tökum að okkur alls konar
veizlur og fundarhöld. —
Pantið með fyrirvara í síma
15533 13552. Heimasími
19955.
Kristján Gíslason
Jón Sigurðsson, þótt oss á hina síð-
una sé það ógeðfellt að þurfa að
mæða yður með því að auka á hin
mö-rgu og mikiívægu störf yðar,
knýr þörfin oss samt til að biðja yð-
ur að taka að yður málefni þetta vor
vegna ....
Um leið og vér að lyktum biðjum
yður, háttvirti herra, velvirðingar á
mæðu þeirri, sem þörfin hefur nú
knúð oss að baka yður með línum
þessum, skuldbindum við oss hér
með og lofum að borga yður á sínum
sima allan þann kostnað og óamk, er
þér færizt í fang við framkvæmd
þess umrædda málefnis vors, eftir
sem yður mætti þóknast að áskilja'.
Um sumarið kom skipið
Óðinn frá Björgvin með trjá-
farm til Þistilfirðinga og um
haustið 8. okt. 1856 skrifar
séra Vigfús á Svalbarði Jóni
á þessa lund:
„Ástúðlegast þakka ég yð-
'ur yðar góða bréf . . . ásamt
þar hjá yðar (fyrirhöfn) og
umönnun fyrir því að útvega
okkur trjáfarminn“. — Nú
er ekki lengur mínnzt á
greiðslu fyrir ómakið, enda
Jón ekki' ýjað við' slíku.
En það var síður en svo,
að þetta væri í eina skiptið
að timburfafmur kæmi til ís-
lands fyrir atbeina Jóns, því
að það var algengt ....
En það var fleira en timb-
ur, sem Þistilfirðingar vildu
fá frá Noregi fyrir atbeina
Jóns, sem marka má af þess
um orðum:
„Enn þá einu sinni tilknúðir af
einhverri hinni bráðustu og sárustu
þörf vorri flýjum við til yðar, dým-
mæti vinur ..
Svo er háttað, að seint í sumar eð
leið geisaði hér í Þistilfirði svo skæð
hundapest, að hún á crstuttum tíma
gereyddi að kalla má öllum hundum
og nú kvað hún að mestu vera búin
að gjöra hundal'ausa Norðlendinga-
og Austfirðingafjórðunga. Þetta er
okkur svo tilfinnanlegur skaði, að
það gengur næst því, að pest komi
upp í gripum okkar, því að án hund
anna getum við ekki haldið fénað-
inum við Iíði. Þetta er hverjum
manni auðsætt auðsætt, sem gáir
að því, hvernig landi hér er háttað
með tilliti til hárra fjalla, ófærra
gilja, kletta, fenja og foraða, en á
hina hliðina til tíðarfars á vetr-
i um .. .
Oss hugkvæmist því af hérgreind-
um ástæðum, heiðraði vin, að biðja
yður að vera milligönguamður milli
okkar og Norvegsmanna með það er-
indi, að þeir færi okkur á Þórshöfn
á sumri koamndi frá 30—50 hunda.
Þar munu hundar vandir til fénaðar-
geymslu líkt og hér er títt, ef þeir
á annað borð koma þar, eips og við
fremur væntum eftir.
Það kann að þykja, að við séum
nokkuð stórtækir, eða að tal'a þessi
sé vel há, en ef að er gætt og litið á
þarfir okkar, þá verður ofan á ein-
mitt það gagnstæða, því að þörfin er
aimenn og einkar brýn.“
Undir þetta bréf, sem er
dagsett 5. jan. 1856, rita séra
Vigfús Sigurðsson á Sval-
barða og Guðjón Halldórsson
í Brekknakotshjáleigu. og er
það með rithönd þess siðar-
nefnda.
Smjör frá Möðruda
rjúpur frá Reykjavík
.... Jón rak einnig marg-
vísleg erindi fyrir innlendu
verzlunarfélögin. Þannig seldi
hann og keypti vörur fyrir
verzlunarfélag það í Reykja-
vík, sem stofnað var 1848, og
honum var falið að sjá um
sölu á fyrsta farminum sem
Gránufélagið sendi utan. En
einstaklingar leituðu einnig
til hans með að selja fyrir
sig ýmiss konar varning. —
Þorsteinn J. Kúld skrifar Jóni
4. marz 1843:
„Ég sendi þér með skipinu 4 smá-
kassa með 93 rjúpum i, aldeilis nýj-
um, snöruðum og vöfðum í pappír,
sem ég ætla að biðja þig að útvega
sölumann að og taka svo á móti
verðinu".
Jón seldi rjúpurnar, og Þor
steinn fékk 11 dali og 4 mörk.
Til Sigurðar Jónssonar i
Möðrudal réðst Sigríður IvTagn
úsdóttir, ættúð úr Breiða-
fjarðareyjum, „að fyrirmæl-
um konu minnar“, eins og
hann orðaði það. Sigríður
J
hafði fyrir umsjá Jóns Sig-
urðssonar lært mjólkurverk
úti á Sjálandi. Þegar hún
hafði stundað þau nokkur ár
i Möðrudal „með öllum sóma,
svo að smjörverkun hennar
hefur skarað langt fram úr
annarra hér i sýslum, en fáir
kunnað að meta þann mis-
mun nema danskir sýslu-
menn og verzlunarfulltrú-
ar“, snýr Sigurður sér til
Jóns og biður hann að selja
fyrir sig smjör í Danmörku:
Þykir mér leiðinlegt að þurfa að
vera að biðja landa mína að kaupa
þessa vöru mína fyrir það verð, sem
þeir kynnu að vilja fyrir hana gefa,
því að það er cins og fáir geti vilað
hér neinar framfarir í landinu og
því síður menn vilji neinu til kosta
að nema þær.“
Af framanskráöum ástæðum lief-
ur mér hugsazt sem öðrum góðum
mönnum að fiýja til yðar þess
mesta íslandsvinar, sem nú er uppi,
og biðja yður að útvega mér góðan
smjcrsölumann í Höfn ....“
Sendir Sigurður Jóni 9
kvartel smjörs með Vopna-
fjarð'arskipi, og auk þess fær
Ingibjörg forsetafrú smjör-
dunk frá Sigríði. Allan til-
kostnað á Jón að taka af
smjörveröinu, bæði til sín og
annarra ....
Ut af frétt um vísindamál
Það er að vonum, og um leið
vel farið, að hin fyrsta íslenzk ráð-
stefna um raunvísindi verði blöð-
um fréttaefni. En sjálfsagt er
nokkur vandi á því að færa það
efni í frásögur, m. a. af því, hversu
margt kom þarna fram í stuttum
athugasemdum, oft í tengslum við
einhver fyrri ummæli.
Á ráðstefnunni var mönnum
fyrst skipt í hópa til að ræða sér-
staka málaflokka, en á sameigin-
legum fundi fluttu umræðustjórar
hópanna yfirlit, og síðan voru mál-
in enn rædd nokkuð. Undirstöðu-
visindi, en þar hafði veiið fjallað
mest um stærð- og eðlisfræðilegar
greinar, voru þar höfð fyrst í röð.
Eðl'lega vantaði í yfirlitin ýmis-
legt, sem drepið hafði verið á, og
hér saknaði ég máls, sem margar
þjóðir hafa tekið til athugunar og
framkvæmda undir nöfnum eins
og „scientific manpower", sem þýtt
hefur verið „vísindalegur mann-
afli“. Ég notaði nú auðfengið tæki-
færi til að minna enn á þetta mál,
sem ég te! skipta okkur miklu. Er
þar margs að gæta, þó að mín orð
væru fá.
í grein á fremstu síðu Tímans 30.
ág. er sagt frá þessu, en með stór
um magnaðra orðalagi en ég kann-
ast við að hafa notað. Ég taldi, að
gera þyrfti meira en enn er til
þess, að þjóðin eignaðist sem fær-
asta vísindamenn, ekki aðeins til
að fylla tiltekin sæti þjóðskipu-
lagsins, heldur og til að hefja
menningu og virðingu þjóðarinnar.
Smáþjóð getur orðið drjúgur
styrkur að frægð vísindamanna. og
má sem dæmi nefna Dani og Niels
Bohr. Ég veik að skortinum á full-
færum kennurum í raunvísinda-
greinum. Mjög ylti á kennslu
þeirra greina í menntaskólum; þar
væri að vísu til gott kennaralið,
en of fámennt. Að öðru leyti mun
ég ekki hcfa rætt skort á sérfræð-
ingum. í yfirliti um náttúruvísindi
hafði dr. Sigurður Þórarinsson
borið fram sterka gagnrýni á
kennslu miðskólanna í náttúru-
fræði og öðrum raunvísindum.
Með þessa gagnrýni í huga mínunr
og annarra viðstaddra sagði ég nú,
að ég ætiaði það satt vera, að
ástand miðskólanna væri í þessru
efni „ekki gott, eða jafnvel
slæmt“; orðin voru þessi, eða því
sem næst Mér þykir það þó heldur
rífleg útlegging, að ég hafi talað
um „megnasta ólestur“ allrar raun-
vísindakennslu ,.í skólum lands-
ins“.
En úr því að ég fór að ónáða
dagblað út af þessu, deltur mér í
hug að ieita um leið framfæris
fyrir eldri ummæli um sama mál.
Er það kafli úr grein. sem ég
hripaði fyrir Stúdentablaðið 17.
júní 1954 og kallaði Vísindi á ís-
landi.
„Og ef vér viljum gera ísland að
vísindalandi, verðum vér að reyna
að koma til þroska þeim mönnum,
sem bezt er efnið í til vísinda-
mennsku. Ekki tjáir að setja það
fyrir sig, að um það verður ekki
sagt fyrir nema með líkum, og að
ýmsar þær vonir hljóta að bregð-
ast. Ekki heldur það, að örðugra
kann að vera hér en í stærri lönd-
um að fá hæfileika manna metna
án vildar og óvildar.
Ég mun nú bera fram nokkrar
lauslegar lillögur og fara um þær
fáeinum orðum.
1) Þegar á barnaskólastigi þarf
að gefa gaum þeim börnum, sem
búin virðast frábærum hæfileik-
um, gæta þess, að löng skólaseta
yfir litlu dragi ekki úr þeim dáð,
og síðan styðja að því, að þau megi
njóta framhaldsnáms. Auðvitað
þurfa allar stéttir á góðum hæfi-
leikum að halda, en úr þessum
hópi eiga vísindin von flestra
sinna forustumanna. Ýmsar aðrar
þjóðir hafa tekið þetta mál á dag-
skrá og til einhverra framkvæmda.
Hér var það eitthvað rætt á stór-
mektartímanum eftir stríðið, en
aldrei neitt framkvæmt. Velvilji
kennara og námsstjóra hefur ekki
við fátæktinni.
2) Taka þarf upp aftur „4 ára
styrki“ stúdenta til náms erlendis,
og þá þyrftu það að vera minnst
5 ára styrkir. Stúdentar þeir, er þá
hljóta, eiga sérstaklega að leita til
þeirra skóla, þar sem þeir geta
sem fyrst notið kennslu og hand-
leiðslu kunnra manna, sem sjálfir
eru að skapa vísindi. Sú kynning
mun oft verða sterkari starfshvöt
en nauðþekking á afmörkuðu
svæði, sem menn síðar hika við
að fara út af.
Styrkir þessir voru veittir frá
1919, er Garðstyrkur féll niður,
og allt til 1952, en lagðir þá niður,
er lánasjóður stúdenta var stofn-
aður, en lánasjóðsmálið virðist
hafa verið rekið af vanhyggju, svo
sem þessi ráðstöfun vottar beisk-
lega. Nú er það ofviða flestum fjöl
skyldum í landinu, þar á meðal
menntamannafjölskyldunum, að
kosta börn sín til náms erlendis,
ekki sizt ef það er af því tagi, sem
litil uppgripavon fylgir.
Þó að hópur fyrri styrkþega sé
nokkuð sundurleitur og farsælleg-
ar hefði stundum mátt í hann
velja, munu þó í honum vera flest-
ir þeir ísiendingar, er stundað
hafa eiginlegt vísindanám erlendis.
Myndi fjöldi þeirra að öðrum
kosti hafa orðið frá því að hverfa,
og þætti nú ærið skarð fyrir skildi,
ef svo hefði verið.
3) Við háskólann ættu að vera
nokkrar styrkþegastöður, þar sem
menn með mjög efnilegan háskóla-
feril fengju aðstöðu til að sinna
sérgrein sinni í 2—4 ár með lítilli
eða engri kennsluskyldu. Kjör
yrðu að vera svo ríf, að af mætti
komast án þess að eyða tímanum
í snapavinnu. Það hefur verið sann
að og sýnt. að árin kringum þrí-
tugt hafa verið hinum beztu vís-
indamönnum drýgst til afreka.
Að sjálfsögðu getur það brugð-
ízt, að menn hafi unnið afrek inn-
an 4 ára, og af engum verða tekin
heit um það, því að vísindamaður-
inn leggur tíðast af stað i óvissu,
og jafnan var svo. er hann fann
hina óvænlu nýjung.
Sjálft nnfnið „styrkþegi“ á hér
illa við. Það vekur þá trú hjá mörg-
um, að hér sé um gustukaverk að
ræða, og er því ekki niðrunar-
laust þeim, er hlýtur. En hér er
alls ekki um Hjálparstarfsemi fyrir
sérvitringa að ræða, heldur á að
koma upp framvarðasveit fyrir
menningu vorri.
4) Rétt hygg ég, að hinar föstu
stöður háskólans skiptust í 2
fiokka, misstóra, og væri í þeim
stærri bein kennsla aðalstarf, en í
hinum væri mönnum meira ætlað
að sinna sjálfstæðri vísindastarf-
semi og vera á þann hátt lelðtogar
í greinum sínum.
5) Háskólinn þarf að fá til um-
ráða miklu meira fé til styrktar
námi og vísindum utan kennslu-
skrár.' Til þeirra hluta hefur hann
nú nær eingöngu tekjur Sáttmála-
sjóðs. Með tilliti til verðlækkunar
peninga annars vegar, en hins
vegar fjölgunar landsmanna og
aukningar verkefna telst mér til,
að geta háskólans til þessarar
styrktarstarfsenri sé tvö- til þrefalt
minni nú en 1939, en þyrfti að
vera meiri. Úr þessu ætti að bæta
með tvennu móti. Annað er að
leyfa háskólanum að verja til þess-
arar starfsemi hluta, t. d. 20%, af
happdrættistekjum sínum, sem nú
er eingöngu varið til greiðslu á
stofnkostnaði mannvirkja háskól-
ans. Hitt er, að gjafir til háskól-
ans — og ef til vill fleiri menn-
ingar- eða mannúðarstofnana —
verði undanþegnar opinberum
álögum (tekjuskatti og útsvri) hjá
gefandanum að miklu eða öllu
leyti. Hér á landi hefur verið fátt
um stórgjafir af þessu tagi, enda
telja fróðir menn, að löggjöf vor
láti þeim ekki margar leiðir opnar.
Hins vegar eru næg dæmi um slíkt
skattfrelsi í öðrum löndum. Til eru
menn, sem segjast andvígir því. að
efnamenn geti þannig aflað sér
sæmdar með fé sínu. Ekki tek ég
undir það, enda hægt um vik fyrir
Alþingi að kippa að sér hendinni
aftur, ef gjafir þessar þættu rugía
dómgreind manna um of.
Ég myndi nú hafa aukið hér
nokkru við, og örfá atriði eiga ekki
við ástæður nú. Þannig er þess að
geta, að 1959 voru, að lofsverðu
frumkvæði Gylfa Þ. Gíslasonar -
menntamálaráðherra, teknir upp
myndarlegir 5 ára stúdentastyrkir.
Mér þótti þá vænt um að hafa ef
til vill eitthvað stuðlað að því með
grein minni og nokkurri vinnu á
öðrum vettvangi. Veitingin var að
nýju falin Menntamálaráði, og' þar
hefur svo til tekizt, að ánægja mín
yfir þessari viðleitni minni er
harla lítil nú.
í grein minni í Stúdentablað-
inu gat ég þess, sem mér þótti
undarlégt. að þótt Íslending3r
hefðu gerzt aðilar að fjölda al-
þjóðasamtaka, þá hefðu þeir hald:ð
sig utan við vísindasamtök Sam-
einuðu bjóðanna. Unesco. Enn er-
um við þar utan við, ásamt Portú-
gölum og Jemenbúum, en æt’i
ekki, að nú fari að líða að því, að
við verðum með?
1/9 ’61.
Leifur Ásffeirssnn.