Tíminn - 28.08.1962, Blaðsíða 4

J
Landkönnuðurinn
líf hans ou starf
★
VILHJÁLMUH Stefánsson land
könnuffur er fæddur í Huldu-
hvammi í Árnesbyggð á Nýja-
íslandi í Manitoba, Kanada, 3.
nóvember 1879. Faðir Vil-
hjálms, Jóhann Stefánsson, var
fæddur að Tungu á Svalbarðs-
strönd við Eyjafjörð, en bjó á
Kroppi í Eyjafirði, áður en
hann fluttist búferlum til Vest-
urheirrís. Stefán Stefánsson,
fyrrum bóndi á Varðgjá, sem
nú býr á Svalbarði á Svalbarffs-
strönd, er föðurbróðir Vil-
hjálms Stefánssonar. Kona Jó-
hanns og móðir Vilhjálms var
Ingibjörg Jóhannesdóttir,
hreppstjóra í Hofstaðaseli í
Skagafirði.
Árið 1876 fluttust foreldrar
Vilhjálms vestur um haf og
settust að í Árnesbyggð í Nýja
íslandi. Árið 1881 fluttust þau
til Norffur-Dakota og settust að
í Víkurbyggð. Kallaði Jóhann
bæ sinn Tungu. Ólst Vilhjálm-
ur upp þar syðra, en taldi sig
kanadískan þegn.
Sagt er, aff Vilhjálmur hafi
veriff hægfara barn og nokkuð
einrænn í leikum. Snemma fór
að bera á námshæfileikum hjá
honum. Eftir barnaskólanám i
Mountain stundaði hann nám
í ríkisháskólanum í Grand
Forks, en lauk þó.ekki fulln-
aðarprófi þaðan.
Árið 1902 gekk hann í ríkis-
háskólann í Iowa. Lauk hann
fjögurra ára námi á. níu mán-
uðum og brautskráðist árið
1903. Sæmdi háskólinn Vi]-
hjálm síffar doktorsnafnbót í
heiðursskyni.
Næstu þrjú árin stundaði Vil
hjálmur í fyrsta kafla bókar-
vardháskóla og lauk þar meist-
araprófi.
Hugur Vilhjálms hneigðist
fyrst að bókmenntum, og eitt-
hvað orti hann á háskólaárun-
um. Fyrstu ritsmíðar hans fjöli
uðu um íslenzkar bókmerintir.
Síðan hefur Vilhjá.lmur Stefáns
son ritað 23 bækur, og hafa
margar þeirra orðið heimsfræg
ar.
UM ÆSKU sína ritar Vil-
hjálmur í fyrsta kafla bókar-
innar „Veiðimenn á norðurveg-
um“, pg kennir þar margra
grasa. Lífsbarátta landnemanna
og ævintýraþrá Vilhjólms
speglast í eftirfarandi fráscgn:
„Opin sléttan var í mínum
augum ævintýraland. Vísund-
arnir voru horfnir, en bein
þeirra hvítnuðu um allt, og
djúpir götuslóðar eftir þá lágu ,
í bugðum endalaust um lautir
og leiti. Sitting Bull og Indí-
ánar hans voru á næstu grösum
og engin lomb að leika sér við,
svo að þeir okkar, sem gætnari
vorum, óttuffust hann, en hinir
sem langaffi í ævintýrin, von-
uðu, aff herflokkar hans kæmu
einhvern dag í augsýn út við
sjóndeildarhringinn. Ég get séð
sjálfan mig í huganum, þar
sem ég var hraustur njósnari,
er'úr fjarlægð hafði gætur á
varðeldum Indíária, og sveitin
átti líf sitt undir. En einn dag
fréttum við, að Sitting Bull
hefði verið skotinn.
En þó aff vísundarnir væru
farnir, þá var þó Vísunda-Villi
(Buffalo-Bill) enn á meðal vor.
VILHJÁLMUR STEFÁNSSON á norðurslóSum.
Ýmsir af kúasmölunum, spm
ég vann með, höfðu þekkt hann.
Flestir þeirra hældu. sér af því
að vera meiri skyttur en hann.
Hæverska er engin sérscök
dyggð við landamærinn, og
ekki er afbrýðisemi ókunn.
Fyrsti metnaður minn, að
því er ég man, var að vcra Vís-
unda-Villi og drepa Indíá.na. —
Þegar ég varff kúasmali og íór
að ganga klæddur eins og Vís-
unda-Villi og stinga á mig
skammbyssunni á morgnana, þá
fékk ég annan metnað, og fyr-
irmyndin varð Robinson Crus-
oe. Sá metnaður hefur fylgt
mér síðan“.
FYRSTU ÁR frumbyggj-
anna voru harðir reynslutímar.
Meff látlausu striti breyttu þeir
eyðimörkinni í frjósöm akur-
yrkjuhéruð. Uiri þennan mikla
reynslutíma ritar Vilhjálmur:
„Eftir látlaust tveggja ára
strit hafði fólk mitt eignazt
þægilegt bjálkahús og skógar-
höggiff gekk vél. En þá komflóð
og drekkti sumu af búpeningn-
um, tók burt heyin okkar og
nágrannanna og skildi eftir
skort, er með vorinu varð að
hallæri. Sagt er, að bróðir minn
og systir hafi dáið af harðrétti,
og sumir af nágrönnum okkar
urðu hungurmorða. Ofan á
þetta bættust ógnir bólusóttar-
innar, því. að farsóttir og hall-
æri verða löngum samferffa“.
VILHJÁLMUR Stefánsson rit
ar skemmtilega um skólamennt
un sína og æskudrauma:
„Skáldmetnaður minn hélzt,
meðan ég var að lesa flest ensk
skáld og á einum tveimur eða
þremur öðrum tungum. Svo
kaqn að virðast, að þetta hafi
verið óhentugur undirbúningur
fyrir mig til að veiða hvítabirni
og rannsaka heimskautlönd. Ég
er ekki viss um það. Landkönn-
uður er skáld athafnanna, og
að sama skapi mikiff skáld, sem
hann er landkönnuður. Hann
þarf sál til að sjá sýnir, engu
síður en hann þarf þrótt til að
hafa sig á móti stórhríðum . . ,
Ferff Magellans var eins ágæt
og alger úrlausn stórfelldrar
hugsjónar, eins og leikrit eftir
Shakespcare. Náttúrulögmál er
ódauðlegt ljóð“.
Og Vilhjálmur valdi til náms
og helgaði líf sitt þeim vísind-
um, er fjalla um lífið á jörff-
unni. I
„Darwin og Spencer tóku nú
það sæti, er Keats og Shelley
höfðu áður skipað“.
Og nú hóf Vilhjálmyr Stef-
ánsson þann vísindaferil, er
aflaði honuin heimsfrægðar og
er vart lokið enn, því að Vil-
hjálmur er enn afkastamikill
rithöfundur, þó að hann sé kom
inn nálægt áttræðu.
ÞAÐ VÆRI að bera í bakka-
fullan lækinn að reyna ?.ð telja
upp helztu mannraunir og af-
rek Vilhjálms Stefánssonar á
norðurslóðum. Fyrstu kynnum
sínum af hinum frumstæffu
Eskimóum lýsir Vilhjálmur á
þessa leið:
„Maðurinn frá Connecticut
hjá Mark Twain lagðist til
svefns á 19.öld og vaknaði á tím
um Arþúrs konungs í hópi ridd
ara, er riðu af staff í brakandi
brynjum hefðarfrúm til hjálp-
ar. — Viff höfðum ekki cinu
sinni sofnað, en gengiff út úr
tuttugustu öldinni inn í land,
þar sem menn að andlegum
þroska og menningu heyrðu til
miklu eldri öld en Arþúrs kon-
ungs. Þeir voru ekki á borð við
þá, sem Cæsar fann í Gallíu og
á Bretlandi — þeir vora líkari
enn eldri veiðimönnum, er lifðu
á Bretlandi og í Gallíu í þá
mund, er fyrsti pýramidinn var
reistur í Egyptalandi. Það var
tíu þúsund ára tímaskekkja, að
þeir skyldu vera á sama megin-
landi og stórhorgirnar okkar.
svo sem andlegu lífi þeirra og
efnahag var farið . . . Ég þurfti
engu ímyndunarafli aff beita,
ég þurfti ekki annað en að
horfa og hlusta, því að hér voru
ekki menjar steinaldarinnar,
heldur steinöldin sjálf — karl-
ar og konur, einkar mannleg,
fullkomlega vingjarnleg, og
buðu okkur velkomna heim til
sín og báðu okkur að vera“.
EKKI var maturinn alltaf
upp á marga fiska að dómi nú-
tímamannsins. Stundum lifffi
Vilhjálmur og menn hans á hrá-
um húffum og reipum. Þessi
matargerff hefur sennilega
aldrei birzt í nokkurri mat-
reiffslubók:
„Máltíff okkar var tveir rétt-
ir: Fyrst kjöt, síðan súpa. Súp-
an var svo gerð, aff köldu sels-
blóffi var hellt í soðiff undir
eins og soffna kjötiff hafffi ver-
iff fært upp úr pottinum, og
hrært rösklega í því, þangaff til
allt var komið aff suðu. Úr þessu
varff súpa, á þykkt við enskar
baunasúpur, en náði hún aff
sjóða, þá storknaði blóðiff og
settist á botninn. Þegar komið
var að suðu, var slökkt á lamp-
anum undir pottinum, og fá-
einum snjóhnefum var hrært
saman viff súpuna“.
I bók Vilhjálms úir og grúir
af einföldum leiðbeiningum, og
margar kreddurnar hefur hann
afsannaff. Margan kann aff
furða það, sem Vilhjálmur seg-
ir um svefn undir beru lofti í
hörkufrosti:
„Meffal hvítra manna norður
frá, svo sem Hudsonflóa félags-
manna og hvalveiðimanna, er
mikil hjátrúarblandin hræðsla
viff það aff sofna úti í köldu
veffri. En svefninn er ekki
hættulegur þreyttum manni,
heldur hitt, aff hann fer ekki
nógu snemma aff sofa. Reyni
maður aðeins hóflega á sig,
svitnar maður ekki, og meðan
svo er, haldast fötin sæmilega
þurr. Eskimóar kunna aff
halda fötum sínum þurrum,
hve lengi sem vera skal, en
menn, sem stundum struku af
hvalveiðiskipum, kunnu þaff
ekki. En þaff var þó ekki affal-
mein þeirra, heldur hitt, að
þeir gengu sig sveittá, brutust
áfram, þangaff til þeir voru
orðnir rennblautir og dauðupp-
gefnir og féllu þá loksins í
svefn, er endaði meff dauða.
Affferff mín hefur í mörg ár
veriff sú, aff leggjast niður úti
á víffavangi og fara að sofa, hve
nær sem mig langaffi til. Ég
hef oft gert það um stjörnu-
bjartar vetrarnætur, þegar
frostið var 45—50° C, eða svo
mikiff, sem það nokkurn tíma
verffur þar norffur frá. Reynist
mér þaff svo, að kuldinn veki
mig eftir 15—20 mínútur. Það
er ekki langur blundur, en þeg
ar ég vakna af honum, er ég
talsvert hressari og geng áfram
þangað til ég verð syfjaður aft-
ur og fæ mér annan blund. —
Hræðslan við aff sofna í miklu
frosti er ekki aðeins ástæffu-
laus, heldur hefur hún orðiff
mörgum að bana í heimskauta-
löndunum. Menn brjótast áfram
og halda sér vakandi meffan
þeir geta. Á endanum verða
þeir uppgefnir og neyðast til
að sofna. Þá er það, að hættan
kemur, að frjósa og vakna ekki
aftur".
HIN leyndardómsfulla gáta
um örlög íslenzka kynstofnsins
á Grænlandi verður sennilega
aldrei ráffin til fulls, en eitt-
hvað má ráða af líkum. Mann-
fræðingurinn og landkönnuð-
urinn Vilhjálmur Stefánsson
hefur sett fram kenningar sín-
ar í málinu og styður þær með
eigin reynslu. Hann fann kyn-
stofn norður á Viktoríueyju,
sem var mun bjartari yfirlitum
en Eskimóarnir, nágrannar
þeirra í næstu byggðum, og
háttalag þessa kynstofns var að
nokkru leyti frábrugffiff lífi
Eskimóanna. Hallast Vilhjálm-
ur helzt að þeirri skoðun, að
menn frá íslenzku byggðunum
á Grænlandi kunni að hafa hald
Framhald á 15. síðu
«3
T í M I N N, þriðjudagurinn 28. ágúst 1962.