Morgunblaðið - 17.01.1963, Blaðsíða 13

Fimmtudagur 17. janúar 1963
MORGV N BLAÐIÐ
13
Jóhann Briem listmálari:
MÁLVERKABÚK ÁSGRlMS
HIN nýja mynda- og minninga-
bók Ásgríms Jónssonar er stór-
vdrki í íslenzkri bókagerð og
mikið gleðiefni öllum þeim, sem
unna fögrum listum. Þegar þess
er gætt, að aðeins, eru liðnir
tveir áratugir, síðan fyrst var
gerð tilraun til að litprenta eft-
irmynd af olíumálverki hér á
landi, er það hreint og beint
furðulegt, hve glæsilegur árang-
ur hefur náðst á þessu sviði á
ekki lengri tíma. Fyrsta mál-
verkið, sem litprentað var á ís-
landi, er sjálfsmynd Kjarvals,
sem birtist í tímaritinu Helga-
felli, okt.-des. 1942. Það var ekki
talið til stórviðburða, en raun-
verulega var hér að hefjast nýr
þáttur í íslenzkri menningar-
starfsemi, sem nú þegar hefur
haft mikla þýðingu, og á eflaust
fyrir sér enn glæsilegri fram-
tíð.
Hin fyrsta tilraun í þessa átt
heppnaðist miklu betur en gert
hafði verið ráð fyrir. Samt varð
enn nokkur bið á því, að þessi
starfsemi yrði almenn. Allar
myndirnar í bók Kjarvals eru
prentaðar erlendis, einnig flestar
myndir í bók Jóns Stefánssonar
og hinni fyrri bók Ásgríms, en
þær, sem hér eru gerðar, bera
þess augljós merki og þekkjast
úr. En hin nýja bók Ásgríms
stendur fullkomlega jafnfætis
hliðstæðum bókum erlendum,
þeim sem mest er yandað til.
Hér hefur ekkert verið sparað,
hvorki kostnaður né fyrirhöfn,
ef von var um betri árangur.
Flestar myndirnar eru prentað-
ar hver í sínu lagi og aldrei fleiri
en tvær í einu. En til þess að
slíkur árangur náist er ekki nóg

QíQHÍHiHÍHtHÍHiHQ'QHÍHQ
SPILDÐ, sem hér fer á eftir, var
spiíað í tvímenningskeppni og
var lokasögnin sú sama á báð-
um borðum, en árangur varð
ekki sá sami. Á öðru borðinu
gengu sagnir þannig:
Suður Vestur Norður Austur
1 ¥ pass 2 4> pass
2 ¥ pass 3 ¥ pass
4 ¥ pass pass pass
* A D 6
¥ D10 8
+ K 7
* 10 743 2
* 10 8 5 3 2 * K 9 4
V 532 ¥ 7
♦ D 10 6 4 ♦ G 9 8 5 2
♦ 9 * ÁDG8
A G7
¥ ÁKG964'
♦ Á3
* K 6 5
Vestur lét út laufa 9, sem
austur drap með ásnum og lét
þvínæst út laufadrottningu. Á
öðru borðinu drap sagnhafinn
með kónginum, vestur trompaði
og lét út spaða. Spilið tapaðist,
því A-V fengu til viðbótar einn
slag á lauf og einn á spaða.
Á hinu borðinu var sagnhaf-
Inn varkár og gaf laufadrottn-
inguna. Austur lét næst út laufa
8, sagnhafi drap með kóngi og
vestur trompaði. Nú lét vestur
út spaða, en sagnhafi drap með
ásnum, tók trompin af andstæð-
ingnum og trompaði síðan eitt
lauf úr borði og gerði þannig
fimmta laufið gott og kastaði í
það spaða gosa.
Spilið vannst þvi S þessu borði
eingöngu sökum þess að sagn-
bafi sá fyrir hættuna, a8 spaða
jrrði spilað Sður en hann gæti
gert laufið í borði gott.
að vilja vel og veita vel. Fjár-
fúlgur einar saman geta ekki
gert kraftaverk, þegar um
menningarstarfsemi er að ræða.
En allur frágangur á bók Ás-
gríms ber vitni um þekkingu og
örugga smekkvísi, það á jafnt
við um myndasíður, lesmálssíð-
ur, titilblað og hlífðarkápu. Á
kápunni er gömul sjálfsmynd
eftir Ásgrím, ein af allra beztu
myndum hans, og hefur prentun
á henni tekizt með hreinum á-
ágætum. Og fjólublái liturinn á
litaspjaldinu, sem umlykur
myndina, gæti ekki verið betur
valinn til að undirstrika heita
liti myndarinnar. Titilblaðið,
sem prentað er í rauðum og
svörtum lit, er stílhreint og sér-
kennilegt, en einfalt og laust við
tilgerð. Kápu og titilblað hefur
teiknað Tómas Tómasson.
Nokkur mistök hafa orðið á
prentun á Heklumyndinni stóru,
sem er í Listasafni ríkisins (bls.
54), en það er eina myndin í
allri bókinni, sem slíkt verður
sagt um. Og orsökin er án efa
sú, að hún er miklu meira
minnkuð en nokkur önnur af
myndunum, en því fylgja tækni-
legir örðugleikar. (Prentmyndin
er á hvern veg aðeins einn t£-
undi hluti af stærð frummynd-
arinnar). En jafnvel þótt prent-
un takist vel, gefur mjög smá
litprentun aðeins takmarkaða
hugmynd um fyrirmyndina. Þess
vegna hafa tvær myndir í bók-
STEINDÓR Steindórsson: On the
Age and Immigration of the
Ioelandic Flora. (Um aldur og
innflutning íslenzku flórunnar).
Gefin út af Vísindafélagi íslend-
inga. Prentsmiðjan Leiftur, 1962.
Bók þessi lætur ekki mikið
yfir sér. Hún er 10 arkir að
stærð og prentuð á góðan bóka-
pappír í Skírnisbroti. Bókin er
ekki aðgengileg fyrir aðra en þá,
sem hafa gaman af gróðri lands-
ins og kunna nokkuð í grasa-
fræðL
Samt er það ekki aðeins spá
mín heldur vissa, að þegar allar
aðrar bækur ársins 1962 eru
gleymdar, mun þessarar bókar
minnzt. Þessi bók er lykill að
því, að við íslendingar getum
flutt land okkar sunnar á hnött-
inn í gróðurfarslegu tilliti en
það hefur hingað til verið stað-
sett.
Fyrri tíma náttúrufræðingar,
m. a. Þorvaldur Thoroddsen og
Stefán Stefánsson, litu svo á, að
islenzka flóran eða íslenzka gróð-
urríkið væri allt flutt hingað til
lands eftir ísaldarlok. Þeir töldu
að landið hefði verið ördauða og
gróðurvana þegar jöklar hurfu af
landinu fyrir einum 12 — 14 þús-
und árum. íslendingar voru ekki
einir um slíka skoðun. Hún var
líka studd ag erlendum vísinda-
mönnum, og sumir þeirra drógu
víðtækar ályktanir af þessu. Við
samanburð á flóru íslands og
Skandínavíu kom í ljós, að ís-
lenzkum gróðri svipaði einna
mest til þess, sem er í allra
nyrstu héruðum Noregs og í há-
fjöllum Noregs og Svíþjóðar.
Þetta gaf auðvitað auga leið, og
menn skipuðu því íslandi á bekk
með heimskautalöndum og næsta
nágrenni þerira í gróðurfarslegu
tilliti. Á þeim bekk hefur ísland
setið I vitund flestra frá því um
síðustu aldamót, og þannig hefur
inni verið prentaðar yfir heila
opnu. Slíkt er að vísu alltaf
neyðarúrræði, þar sem kjölurinn
kemur yfir miðja myndina og
truflar heildaráhrifin. En ein-
mitt þessar tvær myndir sýna
handbragð Ásgríms og vinnuað-
ferð miklu betur en hinar, þar
sem þær eru ekki minnkaðar
eins mikið og pensilförin sjást
því betur. Þær hafa svipaða þýð
•ingu og þegar prentaðir eru
hlutar úr myndum í stórum
mælikvarða, en það er algengt í
listaverkabókum.
Minningar Ásgríms hafa verið
gefnar út áður (Myndir og
minningar, Rvík 1956). Þær eru
færðar í letur af Tómasi Guð-
mundssyni, skáldi, á síðustu ævi-
árum Ustamannsins. Það var
mikill fengur íslenzkri listasögu,
að sú bók var skráð, og mátti
það ekki seinna vera. Frásögnin
öll er snilldarleg, það eitt tekið
með, sem þýðingu hefur, og sú
mynd, sem lesandinn fær af
listamanninum, er bæði skýr og
sönn. Hann sá íslenzka náttúru
alla tíð með sömu augum og á
barnsárum sínum austur í Flóa.
Hin víðtæka þekking hans og á-
hugi á erlendri list ruglaði hann
aldrei í ríminu. Þess verður
meira að segja varla vart, að
ferð Ásgríms um Mið-Evrópu og
dvöl h’ans á Ítalíu hefði nein
sýnileg áhrif á list hans. Meðan
hann dvaldi í Róm, teiknaði
hann myndir í íslenzkar þjóð-
það verið sett á gróðurkort um
allan heim.
Bók Steindórs Steindórssonar
kippir alveg stoðunum undan
hinni gömlu skoðun, og skal nú
að því vikið. Höfundur skýrir
svo frá, að þegar hann tók þátt
í móti náttúrufræðinga í Hels-
ingfors árið 1936, hafi fyrirlestur
prófessors Nordhagens um fjallá-
flóru Skandínavíu veikt skoðanir
sínar á ördeyðiskenningunni hér
á landi. Nordhagen sýndi þá fram
á, að ýmsar plöritutegundir hefðu
lifað ísaldirnar af í Noregi og
Steindór Steindórsson
Svíþjóð. Upp frá þessu lagði
Steindór stund á að kynna sér
útbreiðslu hinna ýmsu plöntuteg-
unda um land allt.
Sumar eftir sumar í meir en
aldarfjórðung hefur Steindór gert
sínar athuganir í flestum héruð-
um landsins og á öræfum. Og
nú liggja niðurstöður athugan-
anna löks fyrir í bókarformi. Af
þessu má sjá, hvílík feikna vinna
getur legið að baki lítilli bók.
Að vísu hefur Steindór ritað um
þetta efni áður í tímaritsgrein-
um, en hér er allt komið á einn
stað.
sögur, eins og Raffael og Michel-
angelo væru ekki til, en samt
dáðist hann að verkum þeirra
og kynnti sér þau eftir beztu
föngum. En hugurinn var alltaf
heima í Íslandi. Þannig eyddi
Ásgrímur ævi sinni, starfsglað-
ur og yfirlætislaus, sá allt, en
veitti aðeins viðtöku því, sem
honum sýndist.
Því miður var minni Ásgríms
farið að bila, þegar minningar
hans voru skráðar, og hann
hafði engin minnisblöð né dag-
bækur til að styðjast við. Af því
stafar nokkur ruglingur á ártöl-
Nú er það einróma álit jarð-
fræðinga, að á ísöld hafi ávalt
verið einhver jökullaus svæði á
nokkrum stöðum á íslandi, svip-
að og við þekkjum frá Vatnajökii
og Grænlandsströndum. Á þess-
um svæðum voru því skilyrði
fyrir lífi plantna svo framarlega
sem þær voru nógu harðgerðar
til að þola harðæri ísaldar. Talið
er að hin íslausu svæði hér á
landi hafi verið á Vestfjörðum,
í Dalasýslu, umhverfis Eyjafjörð,
í Austfjarðafjöllunum, við Hval-
fjörð og éf til vill undir Eyja-
fjöllum. Hér að auki koma ýms
minni svæði til greina, t. d. á
Snæfellsnesi, við Vopnafjörð og
víðar.
Við athuganir Steindórs Stein-
dórssonar kemur í ljós, að fjöldi
plöntutegunda hnappar sig ein-
mitt á þessum svæðum og í nánd
við þau, alveg eins og að þær
hafi breiðst þaðan út í árdaga.
f bókinni er lýst útbreiðslu 304
tegunda plantna af þeim 434, sem
taldar eru innlendar, en það eru
nærri þrír fjórðu alls íslenzka
gróðurríkisins. Til þess að gera
málið ljósara eru birtar myndir
af útbreiðslu nærri 100 tegunda
um landið.
Af þessum 304 tegundum telur
Steindór að 214 tegundir hafi
lifað ísaldirnar af. En 94 teg-
úndir telur hann að hafi borizt
hingað með mönnum, aðallega
sem slæðingar, eftir að ferðir
hófust til íslands. Höfundur tekur
ekki 130 tegundir til meðferðar
í bókinni en getur þess, að af
þeim kunni 12 að vera slæðingar.
Um þessar tegundir verður ekkert
sagt að sinni, en þær geta ýmist
hafa lifað af eða borizt til lands-
ins eftir ísöld.
Mér virðist Steindór færa svo
gild rök fyrir máli sínu, að héðan
af verður ekki vefengt að meiri
hluti íslenzku flórunnar . hefur
verið ‘kominn til landsins fyrir
ísaldir. Sá gróður, er nú er hér.
um á fyrra hluta ævinnar, en
það verður ekki rakið hér.
Sá sem sér hina nýju bók Ás-
gríms, myndi ekki ætla, að
myndprentun á íslandi ætti sér
svo skamma sögu. Það er
kannski hægt að stofna lýðveldi
á einum degi, en ekki menning-
arríki, og fullkomnun næst
aldrei nema með langri þróun.
Að lokum þökk til allra
þeirra, sem unnið hafa að bók-
inni. Hún er ekki aðeins lista-
manninum og þeim sjálfum til
sóma, heldur landi og þjóð.
er aðeins lítilfjörlegar leifar þess
gróðurs, sem var hér fyrir þerm-
an tíma.
Á kuldaskeiðum ísaldanna hef-
ur urmull plöntutegunda látið
lífið og horfið af landinu, en sakii
einangrunar þess, gat fátt eitt
komið í staðinn af sj álfsdáðun.
Þegar þetta er haft í huga mun
flestum ljóst að það sé engin
furða þótt ísland sé gróðurfá-
tækt og hrjóstrugt. Og það el
líka fásinna að ætla, að menn geti
fundið hver gróðurskilyrði lands-
ins eru, með því að dæma þati
af þeim tegundum, sem nú vaxa
hér. Hinsvegar ætti að mega ráða
nokkuð af ýmsum tegundun,
hvernig veðráttan hafi vei ið
þegar hún var allra verst á ísö.d-
unum.
Ég tel víst, að grasafræðinga
og líffræðinga geti greint á utn
tilkomu einstöku tegunda hér á
landi, en það eru engin líkir dl
til að heildarniðurstöðu höfund ir
verði raskað. Enda eru niðurstoð
ur hans í samræmi við margt
það, sem menn höfðu áður fund-
ið varðandi uppruna ýmissa teg-
unda í Skandínavíu. Hér er þvi
ekki um nýja kenningu að ræ "'a,
en það skiptir engu máli fyrir
okkur. Aðalatriðið er, að við höf-
um fengið vissu fyrir því, að fyrri
tíma hugmyndir um uppruna ís-
lenzku flórunnar voru rangari Og
af því að þær voru rangar, hafa
menn dæmt gróðurskilyrði ís-
lands rangt. Þau munu eitthvað
betri en menn hafa haldið. Til
þess að finna þau, verður að
þræða aðrar og nýjar leiðir, en
það er önnur saga.
Útkoma þessarar bókar markar
tímamót í náttúrusögu fslands.
Bókin er undirstöðuverk, sem
lengi verður vitnað til og aukið
við. Af þeim sökum hef ég leyft
mér að kalla hana merkustu bóik
ársins 1962Í upphafi greinar
minnar.
Hákon Bjarnason
Jóhann Briem.
Hákon Bjarnason:
Merkasta bók ársins 1962