Morgunblaðið - 16.12.1965, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLADIÐ
Fimmtudagur 1S. des. 1965
Undir hauststjdrnum
í>AÐ eru fleiri stjörnur en
Stjörnur vorsins, sem geta átt
sína fegurð og sitt gildi. Bóka-
útgáfan Forni hefir nú, eins og
á jólaföstu í fyrra, sent frá sér
litríka bók um fornar Þjóðlífs-
minningar, skráðar af Tómasi
Guðmundssyni og Sverri Kristj-
ánssyni.
Sverrir ritar hér Þátt um
Baldvin Einarsson og ástamál
hans, annan um Sigurð Gottsv-
insson og hans örlög, þann
þirðja um Eirík frá Brúnum.
Tómas ritar hins vegar um for-
vígismanninn séra Odd Gíslason
og aðdragandann að hans brúð-
kaupi, ennfremur þátt um bar-
óninn á Hvítárvöllum og síðast
en ekki sízt um Sólborgu, hina
duldu fylgikonu þjóðskáldsins
Einars Benediktssonar.
Hér eru að vísu gamalkunn-
ar sögur á ferðinni, en þser birt-
ast hér í nýju ljósi. Víkingur-
inn Sigurður Gottsvinsson lifði
um það bil þúsund árum of
seint til þess að fræðimenn vor-
ir væru nú í óða önn að skrifa
doktorsritgerðir um sögu hans.
Hann var kynjaður úr austur-
sveitum. Rangvellingar gætu að
vísu með nokkrum rétti gert til-
kall til hans, en þó verður hann
að teljast Árnesingur. Séra
Árni Þórarinsson lét hann líka
íijóta þess og kallaði hann ,,kon-
unglegan glæpamann“.
Sverrir tekur hér til meðferð-
LEÐUR
TÖSXUR
ÍTALSKAR
ÞÝZKAR
SVISSNESKAR
ENSKAR
ar veraldarsögu hins fræga mor-
móna Eiríks frá Brúnum, en
hann reis upp á annan hátt í
Paradísarheimt Halldórs Laxn-
ess. Hér er mikill arnsúgur í
vængjum Sverris sem oftar, og
þess ber líka að minnast, að
þáttur þessi var upphaflega sam
inn áður en Paradísarheimt kom
út.
Tómas ritar þáttinn um séra
Odd í Grindavík og hans djarfa
brúðarrán, sem öllum viðkom-
endum varð þó til góðs að lok-
um. Ég tel þó meir en vafasamt
að hjónaband dóttur útvegsbónd
ans í Kirkjuvogi, sem til var
stofnað með svo frumlegum
hætti, hafi átt nokkurn þátt í
dauða hans. Hann dó úr sérstök-
um sjúkdómi og hafði mikið fyr
ir að kveðja þenna heim. Hér
vitnar bezt um bréf það, sem
Oddur Gíslason skrifaði Jóni
forseta 14. október 1871, er hann
tilkynnir Jóni lát tengdaföður
síns, minnist hans með söknuði,
virðingu og svolitlu samvizku-
bíti, en getur þess jafnframt, að
traust vinátta og fullar sættir
hafi tekizt með þeim tengdafeðg
um.
Eftir að séra Oddur fluttist
búferlum vestur um haf til Can
ada, lauk hann aldrei fullgildu
læknanámi, enda óhugsandi fyr-
Sverrir
ir nær sjötugan heimilsföður í
framandi landi að ná slíku
marki. Hins vegar hlaut hann
löggildingu þar í landi sem
nuddlæknir, og árið áður en
hann dó, inngöngu í félagsskap
þeirra manna, sem þær lækn-
ingar stunduðu.
Þegar á heildina er litið, verð-
ur að álíta, að bók þessi rísi
hæst í þeim hárfínu tökum, sem
Tómas nær í sögunni af Sól-
rúnu. Þó hygg ég að ferjumað-
urinn, sem flutti skáldið, fyigd-
armann hans og hinn oboðna
gest, yfir Jökulsá, hafi, þótt eitr-
aður væri, ekki verið jofn tann-
hvass við yfirvaldið og sagan
greinir. Hann spurði Einar með
uppgerðareinlægni: ,,En hver
borgar fyrir stúlkuna?" — Vin-
kona mín, frú Hlín heitin í Her-
dísarvík, kunni þessa sögu orði
til orðs og sendi ferjumanriin-
um allt annað. en fallegar bæn-
ir. Hvaða ummæli hún viðhafði
um hann, frændur sína og forna
samsveitunga þar nyrðra get ég
ekki hermt, þau eru ekki prent-
hæf. Hún var aldrei myrk í
máli, gamla konan, og friður sé
með henni.
Tómas hefir sýnt það bezt í
áðurnefndum þætti, hve bilið
getur orðið skammt milli ljóða
og hins óbundna máls, ef nógu
listilega er strokið um strengi.
— Hefði Tómas orkt sínar ljóða-
bækur jafn glæsilega og raun
varð á, á einhverri heimstungu,
en ekki á ,,hávanna máli“, sem
einungis örfámenn þjóð hér
norður við heimskautsbaug ber
skynbragð á, eru öll líkindi til
þess, að hin konunglega sænska
Nobelsverðlaunanefnd hefði
ekki þurft jafn oft að klóra sér
í höfðinu í leit sinni að verð-
leikamönnum. En það er um
það bil jafn vonlaust verk að
þýða ljóð Tómasar á erlendar
tungur eins og hreiminn í Gull-
fossi.
Sú bók, sem að framan er
nefnd. á fullt erindi til eldri
kynslóðarinnar, þótt efnivið
hennar hafi hún áður fengið
eftir öðrum farvegum, en til
hinnar, sem nýlega er úr grasi
vaxin, á hún tvöfalt erindi.
Þessi kynslóð • er illa á vegi
stödd um flestan fornan þjóð-
legan fróðleik. Það ér að vísu
ekki hennar sök. Hún er alin
undir þeim fræðslulögum, sem
verið hafa henni örlátari á
steina en brauð. — En það er
hægt að ná eyrum hennar ef
rétt er að farið. Þessar bækur
Tómasar og Sverris kveða við
nýjan tón í greinum hins forna
stofns. Þess vegna eru þær menn
ingarauki, og komi þær sem
flestar.
Kjartan Sveinsson.
FRUMAN, eftir John Pfeiffer.
Þýðandi dr. Sturla Friðriks-
son. 200 bls. Reykjavík 1965.
Þ A Ð hefur lengi verið talið fs-
lendingum mest til ágætis, að
þeir séu bókmenntaþjóð. Með
því er auðvitað gefið í skyn, að
þeir skrifi, gefi út og væntanlega
lesi meira af því prentaða máli,
sem talist getur til bókmennta,
en almennt gerist hjá þeim þjóð-
um, sem taldar eru læsar^ á sitt
móðurmál. Þetta mat á íslend-
ingum getur verið rétt, en þó því
aðeins að átt sé við húmanísk-
ar bókmenntir, þ.e. Ijóð og sög-
ur, þar með taldar hetjusögur og
sjálfsævisögur. Sé aftur á móti
litið á þann flokk bóka, sem fjall
ar um raunvísindi, þá hafa fs-
lendingar fram til þessa staðið
að baki öðrum menningarþjóð-
um. íslenzka þjóðin hefur um
aldir verið alin upp við kvæði
og sögur. Ef það hefur komið
fyrir að íslenzkt skáld hefur skrif
að um náttúrufræði, eins og t.d.
Jónas Hallgrímsson gerði, þá hef
ur það ekki vakið eins mikla
athygli og lyríkin og rómantík-
in.
Nú síðustu árin hefur það
nokkrum sinnum komið fyrir, að
gefin hefur verið út á íslenzku
bók um náttúrufræðilegt efni.
Einstaka áhugasamur og óeigin-
gjarn náttúrufræðingur hefur
leiðzt til þess að lýsa fyrir sam-
löndum sínum dásemdum nátt-
úrunnar og jafn áhugasamur og
óeigingjarn bókaútgefandi hefur
leiðzt til að gefa ritverkið út.
Venjulega hefur hvorugur haft
neitt upp úr krafsinu, nema full-
nægingu þeirrar barnalegu hvat-
ar, að gera eitthvað, sem ef til
vill verður einhverntíma metið
og þakkað.
Almenna bókafélagið hefur ný-
lega sezt á bekk með þessum
bjartsýnu bókaútgefendum og
lagt í það að gefa út flokk bóka
um náttúrufræðileg efni. Hefur
bókafélagið valið þá leið, sem
sjálfsögð var, einskorða sig ekki
við þá litlu möguleika, sem hér
eru heima til útgáfu slíkra bóka,
heldur leita til stærri þjóða, sem
hafa kunnáttu og reynslu í þess-
um efnum.
Fyrir valinu hefur orðið flokk-
ur bóka,' sem eitt ágætt banda-
rískt útgáfufyrirtæki lætur frá
sér fara og gerður er þannig úr
garði, að unnt er að gefa bæk-
urnar út á mismunandi tungu-
málum með minni tilkostnaði en
gerist. Þarna var tækifæri fyrir
fámenna þjóð, sem reikna verð-
ur með litlum upplögum bóka og
Bygging
getur því ekki lagt í mikinn
kostnað.
Þetta tækifæri notaði Almenna
bókafélagið og þökk sé því.
Fyrsta bókin, sem kemur út í
þessum flokki hjá Almenna bóka
félaginu, er Fruman (The Cell)
eftir John Pfeiffer í þýðingu dr.
Sturla Friðrikssonar. Er það
mjög rétt af stað farið, að gera
fyrst grein fyrir þessari frum-
eind lífsins, því að skilningur á
sjálfri frumunni er undirstaða
þess, að unnt sé að gera sér grein
fyrir þeim margvíslegu lífverum,
sem jörðina byggja. Ekki sízt
þeirri lífveru, er sjálf telur sig
kórónu sköpunarverksins, mann-
inum sjálfum, en um hann fjall-
ar næsta bókin, sem birtist í þess
um flokki, og er hún þegar kom-
in út.
Bókin Fruman er i 8 köflum.
í fyrsta kaflanum er lýst bygg-
ingu frumunnar. Þessi örsmáa
frumeind alls lífs er þarna sýnd
á 10 þúsundfaldri stækkun. Hér
á síðunni er þessi mynd sýnd
helmingi minni, en hver maður
getur þó séð hvílíkur undraheim
ur er þarna opnaður fyrir þann,
sem vill skoða. Nánari lýsingu og
myndir af einstökum hlutum
frumunnar er svo að finna í bók-
inni sjálfri.
í næsta kafla er lýst orkubú-
skap frumunnar, tillífun kolsýr-
unnar með hjálp sólarljóssins og
hinum margbrotnu efnabreyting
um innan frumunnar, sem leysa
úr læðingi þá orku, er knýr
þessa undraverksmiðju. Þá kem-
ur kafli um erfðirnar, hvernig
þær byggjast á ákveðnum efna-
samböndum, sem með nýjustu
rannsóknaraðferðum hefur tekizt
að varpa á nokkru ljósi. Fjórði
kafli er um uppruna lífsins, þetta
eilífa viðfangsefni, sem að vísu
hefur ekki enn verið leyst, én
færist nú stöðugt af sviði hins
yfirnáttúrlega og inn á svið
raunvísindanna. Þá er sérstakur
kafli um vöðvana, þessa lifandi
aflvél, sem tekur flestum þeim
aflvélum fram að orkunýtingu,
sem enn hafa verið gerðar. Sjö-
undi kaflinn lýsir taugafrumum,
skynfærum og taugakerfum, en
þar má segja að þróun frumunn-
ar hafi náð hámarki. Síðasti kafl
inn fjallar um frumuna í sjúk-
leika og dauða, og er það vel,
að minnst sé á hverfulleik lífs-
ins og þau örlög, sem bíða þessa
dásemdarverks náttúrunnar, óhjá
kvæmilega. Og þó, nokkrar út-
valdar frumur komast alltaf lífs
af og verða upphaf nýrra kyn-
slóða til eilífðar.
í bókinni allri er fjöldi ágætra
frumunar.
mynda, og skýra þær efnið miklu
betur en unnt er að gera með
orðum einum. Er þetta höfuð-
kostur bókarinnar, því að til
myndanna hefur verið mjög vand
að og til þeirra varið miklu fé.
Er að bókinni mikill fengur fyr-
ir íslénzka lesendur, og á hún
vafalaust eftir að verða mörgum
skemmtileg dægradvöl.
Snorri Sturluson skrifaði ekki
um frumur, þær voru þá óþekkt-
ar, Robert Hooke sá þær fyrstur
manna árið 1663. í okkar klass-
ísku bókmenntum er heldur
ekki getið um gerhvata, gen eða
veirur, þetta eru allt ný hugtök.
íslenzk tunga hefur gnótt orða
um ástir og stríð, bæði brauð-
stríð og manndráp, en hún hefur
fram til þessa ekki átt orð til um
þá hluti, sem í raun og veru eru
undirstaðan undir öllum við-
brögðum hverrar lifandi veru,
þ.e. hina einstökú hluta frum-
unnar, efnin, sem í henni mynd-
ast, og öll þau atvik, sem gerast
í lífi hennar og dauða. Því er
það, að hver sá, sem skrifa vill
á íslenzku um náttúrulega hluti
verður að nota ný orð. Þýðandi
bókarinnar, Fruman, hefur verið
fundvís á nothæf nýyrði og bætt
nokkrum við, sem vafalaust eiga^
eftir að festast í málinu. Það er
með nýyrðin eins og stökkbreyt-
ingarnar hjá jurtum og dýrum,
sum reynast heppileg og halda
velli, önnur hverfa og gleymast.
Með hverri bók, s'em skrifuð er á
íslenzku um náttúrufræði, hlýtur
íslenzk tunga að auðgast að orð-
um yfir náttúrlega hluti en það
er frumskilyrði þess að náttúru-
fræðin verði eign almennings og
yndisauki ekki síður en lyrík og
rómantík.
Sigurður Pétursson.
að auglýsing
i útbreiddasta blaðlnu
borgar sig bezt.
Alfræðisafn AB
Fruman