Morgunblaðið - 24.02.1970, Blaðsíða 15

MORGWN!BLAÍ>IÐ, ÞRIÐJUDAOU'R 24. FHBtRÚAR 1070
15
Andi Stalíns í Prag á ný
— l»ar hefjast handtökurnar klukkan 5 að morgni
Jiri Lederer á bágt með svefn.
Síðla nætur hinn 27. janúar sl.
ráfaði hann um í snjónum í nám-
unda við nýtízkulegt húsið sitt í
Prag. Eftir smástund rakst hann
inn á veitingahús, þar sem
nokkrir kunningjar hans voru.
Ég hef fengið slæma kvef-
pest, þá verstu sem ég hef feng-
ið um ævina, sagði hann. Mér
hefur aldrei liðið eins illa á æv-
inni. En nú er ég heldur að
jafna mig þannig að ég er far-
inn að geta skrifað aftur.
I Prag hefur veturinn verið
mjög harður, og Lederer sagði
að hann langaði til þess að taka
fjölskyldu sína í ferð þangað
sem hlýtt væri og sólskin. „Eina
sólskinið sem ég sé þessa dag-
ana er litia dóttir mín, hún er
svo glöð og ánægð. Hún er mín
mesta huggun í lífinu."
Lederer iór síðan heim til dótt
ur sinnar og pólsku eiginkonu
sinnar, en um klukkan 5 þessa
sömu nótt kom leynilögreglan
heim til hans og fór með hann.
Síðan hefnr ekkert af honum
frétzt.
Lederer er ekki stjórnmála-
maður. Hann er ósköp venjuleg-
ur tékkneskur blaðamaður og
hann hefur verið í mjögskamma
hríð í stöðu, sem skiptir nokkru
máli í Tékkóslóvakíu. Hins veg-
ar endurspeglar líf hans með
ótrúleigri náikvæmini andstreymi
föðurlands hans. Þegar Tékkó-
slóvakía hefur átt í erfiðleikum
hefur Jiri Lederer átt í erfiðleik
um. Þess vegna er handtaka
hans ekki einungis persónuleg-
ur harmle’.kur.
Huisaik iofar í sifellu að Komim
únistaflokkurinn muni ekki
hefna sin á þeim sem stigu
„víxlspordð", en þrátt fyrir það
er Lederer hinn sjöundi í röð-
inni af menntuðum stuðnings-
mönnum Aiexander Dubcek sem
tekinn er fastur. Handtaka hans
fór fram um sama leyti og Hus-
ak fullvissaði almenning einu
sinni enn um að enginn yrði
handtekinn.
Sannleikurinn er sá, að Hus-
ak hefur horfið til sama fyrir-
komulags og var í kring um
1950 og Tékkar og Slóvakar búa
líklega við minna frelsi nú, en
þeir hafa nokkurn tímann gert
síðan árið 1956.
DRUKKINN MAÐUR
EINI LIDSMAÐURINN
Jiri Lederer fæddist skömmu
fyrir 1020. Hainn vaæ að hálfu
Gyðingur, en tókst að komast
Jiri Lederer.
undan ofaóknum Þjóðverja í
heimsstyrjöldinni síðari. Eftir
stríðið fór hann til náms í Há-
skólanum í Krakow í Póllandi.
Árið 1948 snéri hann aftu,r til
Prag, sem ungur og opinskár
maður, en í febrúar það sama
ár tók Kommúnistaflokkurinn
við völdum í Tékkóslóvakíu.
Lederer var sósíal-demókrati,
en var enginn andstæðingur
kommúnista og þegar Kommún-
Husak.
istaflokkurinn og Sósíal-demó-
krataflokkurinn voru sameinað-
ir í júní 1948 gerðist hann komm
únisti fuilur bjartsýni um að
hinn mikli sigur, sem sameining
in hefði í för með sér.
En þá hófu kommúnistar að
takmarka frelsið í staðinn fyrir
að auka það og handtökur
manna með ólöglegar stjórnmála
skoðanir byrjuðu.
Lederer hafði þungar áhyggj-
ur af hinu augljósa missamræmi
milli kenningar kommúnismans
og fram.kvæmd ar hains. Um þðtta
Alexander Dubcek.
leyti var hann orðinn blaðamað-
ur og ein af síðustu sjálfstæðu
greinunum sem birtust áður en
flokkurinn tók yfirráð yfir út-
gáfustarfseminni var skrifuð af
honum í blaðið Socialisticky
Smer. Hann spurði hvernig
mögulegt væri að viðhafa slíkt
ofbeldi í landi, sem lýsti því yf-
ir að það væri lýðveldí.
Hann fékk ákveðin svör. Blað
ið var bannað og Lederer lát-
inn svara til saka á fundi í Jo-
urnalists Union. Á fundinum
varð hann'fyrir hörðum ásök-
unum Mirosalv Karny, en hann
neitaði að draga orð sín tilbaka
og vonaðist til þess að vinir
hans veittu honum stuðning í
þessu máli.
En enginn virtist ætla að lið-
sinna honum fyrr en kallað var
aftast úr fundarsalnum: Hann
hefur rétt fyrir sér.“ Lederer
leiit glaiðuir við, en bomst þá aið
raun um að stuðningsmaður
hans var útúrdrukkinn náungi,
að nafni Dvorak, og vann fyrir
leynilögregluna þegar hann
var ódrukkinn. — Lederer var
rekinn úr félaginu.
Lederer brotnaði alveg saman
við þetta áfall og dvaldist á
taugahæli næstu 12 mánuðina á
eftir. Þegar hann náði sér aftur
fékk hann lengi vel enga vinnu,
en að lokum tókst honum að fá
vinnu sem afgreiðslumaður í
vélaverksmíðju í Prag. Síðar
fékk hann leyfi til þess að rit-
stýra litlu vikutlmariti, sem gef-
ið var út í verksmiðjunni. Síðar
fékk hann leyfi til þess að rita
dálk í Vecerni Praha, sem er
kvöldblað, gefið út í Prag.
Árið 1959 gekk Lederer aftur
of langt í skrifum sínum um bók
ina „The Cowards", eftir Josef
Skvorecky. Lederer missti vinn
una og starfsfélagar hans á
blaðinu iýstu þvi yfir á prenti
að þeir væru á öndverðum meiði
við Lederer á skoðun hans um
bókina. Árið 1964 varð nokkur
tilslölkun yfirv’aldanirua og Led-
erer tókst að fá vinnu við rann
sóknardeild Prag-sjónvarpsins,
og árið 1968 var hann mjög
ánægður með lífið þegar endur-
bótahreyfingin undir stjórn Al-
examders Dubceík fór að verða
áberandi.
SKÝRSLUR FRÁ PÓLLANDI
En þó Lederer dáði Dubcek,
sem mann, var fylgi hans við
skoðanir Dubcek takmarkað. Áð
ur en innrásin var gerð í ágúst,
hafði Dubcek lagt á það ríka
Framhald á bls. 18
Björn G. Jónsson, Laxamýri:
Gróðahygg j a
á villigötum
Eiras alþjóð er kunnugt, sibend-
ur yfir mikil og hörð deila milli
vatraaeigenda í Suður-Þingeyjar-
sýslu og stjómar Laxárvirkjun-
ar á Akureyri. Þótt æskilegt
væri að rekja þetta mál frá upp-
hafi verður ekki rúm til þesa
hér, en mig langar til að gera
nokkur atriði þar að lútandi að
umitalsefni.
Það hefur komið í ljós, að
stjórn Laxárviorkjunar hefur
haft í huga um allmörg ár, og
látið gera teikningar og áætlanir
um viðbótarvirkjanir í Laxá og
vatnsflutninga í vatraahverfi S-
Þingeyjarsýslu í sambandi við
þær.
Ekki var eigendum vatnanna
neitt uim þetta tilkynnt, eða gef-
in nein aðstaða til að fylgjast
með framgangi þessara mála,
sem hlýtur að teljast furðuleg
vinnubrögð. Því nú vi'ta allir
að þetta er fegursta og eitt arð-
bærasta vatnakerfi landsins, og
fjöldá fólks í S-Þingeyjarsýslu
á afkomu sína að meira og min.na
leyti undir þeim arði, er vötnin
gefa, og hefur svo verið frá önd-
verðu. Þótt hin miklu hraun, er
runnið hafa úr eldgtöðvum við
Mývatn og liggja nú kringum
Mývatn, raiður Laxárdal og Aðal
dal, séu fögur yfir á að líta, þá
bjóða þau ekki u.pp á jafn mikla
búsæld. Því er svo að á þeseum
slóðum, er víða mjög þröngt um
rsektiun.arskilyrði, og bændur orð
ið að haga bústærð smni eftir
því. Er því ekki grundvöll.ur fyr
ir byggð í raúverandi formi, með
þessum vötnum, ef þau missa arð
semi sína.
Hvergi verður séð að virkjun-
arstjórin hafi í huga, að tilkynna
hvað hún hyggist gera í vir'kj-
unarmálum Laxár, eða að láta
fram fara vísindal.ega raransókn,
til þess hæfra manna, á vatna-
hverfinu, til að kanna, hvað
væri óhætt að framkvæma og
hvað ekki. Er því ekki annað að
sjá, en virkjunarstjórnin hafi fal
ið sér sjálfdæmi um þessi mál, og
aðeins haft í huga einihliða að-
gerðir til framleiðsliu rafmagns
og ekki haft of miklar áhyggjur,
af þótt héraðið, sem orkan er
tekin úr, hlyti óbætantegt tjón.
Að hætta væri á því, að tjón
yrði í hénaðirau, rraá ætla að
stjórn Laxárvirkjunnar hafi hlot
ið að gera sér Ijóst. Hvers vegna
allur þessi laum.uskapur og
leynd yfir þessum málum?
Öllum landsbúuim er ljós nauð-
syn sú að vernda og auka gróð-
urlendi landsins, skyldum við þá
ekki líka sjá nauðisyn á því að
vernda og auka lífið í vötraum
landsins? Er ekki tím.abært að
gera þá kröfu tií þeirra, er
vinraa að og ráða virkjunarmál-
um okkar, að þeir gefi meiri
gaum, að þeirri hlið málsins, er
að vatncifiski lýtur?
Iragólfur Jónsson ráðherra,
upplýsti á si. hausiti, að þegar
virkjuraum við Búrfell yrði lok-
ið, væri búið að virfkja 6% af
vatnsorku landsins. Þá eru 94%
eftir. Að fengnum þessium upp-
lýsingu.m vaknar sú spurninig,
hvort við höfum ekki aðsitæður
tii þess að haga virkjunarfram-
kvæmdum á þann veg, að þau
bæti vötrain okkar, en skemmi
þau ekki.
Ef við athugum aðstæður í S-
Þ in gey j a rsýsht, þá gerium við
okkur eftirfarandi ljóst. Það er
öllum kuranugt, að í enigu vatni
hériendis er silun,gur jafn góður
og í Mývatrai og sikiragsveiðin
þar gífurlega mikil. í Laxá í Lax
árdal er ársilungur stærri og
feitari en í öðrum ám. í Laxá
neðan virkjunar er lax m.un
stærri en í öðrum islenzkuim lax
ám. Það sýna og sanna Skýrsilur
Veiðimálaskrifstofu íslands. Og
síðast og ef til vill ekki sízt, að
í Skjálfandaflóa er, að þeirra
dómi, er til þekkja, fisikur, eink-
um ýsan, betri en af öðrum mið-
umn hér. Hafa sjómen.n á Húsa-
vík látið upp undrun siína yfir,
hvað Skjálfandaflói hefur verið
fengsæll, þrátt fyrir sívaxandi
álag. Þetta er ef til vill ekki
undarlegt, þar sem úr Mývatni
og Laxá berast ógrynni af vatraa
gróðri og lífrœnuim efnum til
sjávar, og virkar því vatna-
hverfið eins og áburðarverk-
smiðja fyrir Skjálfandaflóa. Af
framan greindu má draga þá
ályktun að móður náttúnu hefur
hve,ngi hérlendis tekizt eins vel,
að skapa skilyrði fyrir vatna-
fisk eins og í vatraahverfi Laxár.
Um náttúrufegurð á þessu svæði
þarf ei að fjölyrða, hún er al-
kunn. Mar.gir telja Laxá í Þirag-
eyjansýslu fegunstu laxveiðiá í
Evrópu.
Það fer ekki hjá því, að allir
sjá, að þetta vatn verður ei
bætt xneð virkjunum og miklum
bneytingum heldur skapast
hætta á skemmidium og jafiwel al
gjörri eyðiileggingu, Ef Laxá
væri síðasta orkulind landsins,
er væri virkjaraleg, ýrði aðtaka
tidlrt til an.narira sjónarmiða. En
það er öðru nær. Hér í Þing-
eyjansýslu má benda á Bettifoss
óvirkjaðan, Skjálfaradafljót
óvirkjað, mikil jarðlhitasvæði
einkum í Mývatnssveit. Ef Skjálf
andafljót væri virkjað við ís-
hólsvatn, og Suðuirá veitt in.n í
það, og myndað þar allsitórt lón,
þá eru allar líkur á að fLjótið
myndi hlýna og jökulleir botn
falla i lónið. Við þær aðgerðir
jrrði fljótið miklu betra veiði-
vatn en það er nú.
Útilóf Akureyringa fer fram,
að mestu leyti í S-Þirageyjar-
sýslu. Nær allri sportveiði sinná
svala þeir í S-Þim.geyjarsýslu og
hafa haft viðskipti við veiði-
bændur í áratugi, og veit ég
ekki annað en þau vlðskipti hafi
verið hin ánægjulegustu á báðia
bóga til þessa. Eru þeir þvi
allra manraa feuiranugastir á þessu
svæði og virðast kunna að meta
það, því varla kom.a þeir gestir
tiil Akuneyrar, sem eitthvað skal
við hafa, að þeir fari ekki með
þá austur í Þin.geyjarsýslu, og
þá einkum að Mývatni og Laxá.
Nær öll umferð ferðafólks, í
Þingeyjarsýslu, liggur usm Atour
eyri og er það, og verður ekki
Akureyri einskis virði. Eruim við
þvi undrun slegnir, að frá Akur
eyri komi þeir kraftar, er vilja
þvinga fr,am stórvirkjanir í
Laxá. En því betur eru ekki all
ir borgarar Akureyrar fylgjandi
by@gi,n,g,u Gljúfurversvirkjun-
ax eða þessum aðförum yfirleitt.
Við hljótum að undrast að jafn
hæfi.r m.en.n, og sitja í stjórn
Laxárvirkjunar, skyldu láta það
fyrir sig koma, að jafn öfuigt er
unnið að þessurn málum eins og
rau.n ber vitni um. Býr mér það
í grun, að þeir hafd látið viðbót-
ax virkjunaráætlanir í smiðju til
annarra til úrlausnar, en eigi
gjörhugsað málin sjálfir. Hér er
að flestu öfugt farið. Hinar laga
legu hWðar framkvæmdaáætlun
arinnar eru ýmist sniðgengnar
eða þverbrotnar. Engiin r,annsókn
gerð á vötnumuim til að hafa til
hliðsjóraar við áætlanir. Og látið
uradir höfuð leggjast að tilkynna
eigendum, hvað í ráði sé, fynr
en allir sáu, hvað átti að gera.
Síðan á að reka allt í gegn, á
þeim forsendu.m að framkvæmd-
in sé svo hagkvæm. Sú röksemd
er algjörlega út í loftið, því hér
er ekki reiknað með raeinu.m bót-
um til tjónþola, utan þess að
relknað er með að greiða það
land, er fer undir va.tn í Lax-
árdal með smánarverði. Eragar
hliðstæðar tölur liggj a fyriir.
Það gætu rraargir hluti.r orðið
hagkvæm.ir, ef garaga má í eign-
ir annarra án þess að bæta fyr-
ir. En slíkir hlutir láta sig ein-
faldLega ekki gerast. Al'lir borg-
arar landsins njóta lögverndar
og annarra mannréttinda. Virkj-
unarmenn hafa látið óskhyggju
sína hlaupa með sig mikið gönu-
hlaup. í vatnahverfi S—Þingeyj
arsýslu er mikið að gerast.
Veiðifélög hafa verið mynduðog
öranur í undirbúningi. Fiskvegir
gerðir og fleiri áætlaðir. Klak-
stöðvar að taka til stanfa. Rækt
un í vötraum viða hafin og í stór
um stíl í Laxá neðan virkjunar,
og er hún þar þegar farin að
gefa árangur. Veiðiheimili byggð
og almeran þjórauista bætt. Ef svo
fer sem útlit er fyrir munu veiði
vötn Þingeyinga margfaldast að
verðmæti næstu tvo áratugi.
Verður þá ekki létt fyrir Gljúf
urversvirkjun að bæta þaðtjón,
sem hún veldur, ef hún hefur þá
burði til þess. Þvi bótakröfur
verða reistar til hennar í hundr
uðum milljóna ef ekki milljörð-
um. Að sjálfsögðu er eigi á mínu
færi að meta það tjón, er hún
veldur en nokkrar staðreyndir,
Framhald á bls. 21