Morgunblaðið - 11.04.1980, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 11. APRÍL 1980
Ólafur M. Jóhannesson
Gagnrýni dagblaða
í seinustu grein um Gagnrýni
dagblaða var fjallað um hinn
Samfélagslega sjónarhól sem
svo oft liggur að baki almennri
blaðagagnrýni. Þar var því hald-
ið fram við lesandann að:
„Verk manneskjunnar verða
... ekki skilin frá því umhverfi
sem hún hrærist í.“
Nú en hvar verða þá þessi
“verk“ manneskjunnar til sem
gagnrýnandinn hyggst grejna.
Að sjálfsögðu í höfði manneskj-
unnar. Ekkert sem kalla má
listaverk verður til í höfði ein-
staklings með greindarvísitölu
neðan við 50. Akveðið vitsmuna-
líf hlýtur að liggja að baki
listaverks. En ekki aðeins kaldir
vitsmunir heldur og næmar vak-
andi tilfinningar, innsæi, hug-
myndaauðgi, formskyn, smekk-
ur. Hlutir sem almennt flokkast
í bás merktum sálarlíf Næst
munum við því líta á verk
manneskjunnar á bókmennta-
sviði — sem spegil sálarinnar.
Hinn sálfræðilegi
sjónarhóil
Ætli sé ekki óhætt að segja að
sálgreining bókmenntanna hafi
risið á grunni kenninga austur-
ríska læknisins og sálfræðings-
ins Sigmund Freud (1856—1939)
um dulvitundina. Freud kappinn
lét sér ekki allt fyrir brjósti
brenna, gerði sér lítið fyrir og
svifti opinni höfuðkúpu mann-
skepnunnar svo sást til botns
þar sem allt kraumaði og vall
líkt og í nornapotti. Katólska
kirkjan hafði með sínu snilldar-
lega sál gæslukerfi girt fyrir að
þessi staður ylli miklum vand-
ræðum með því að hlutgerfa
hann og kalla helvíti. Þær illu
verur sem þarna duldust kallaði
hún síðan púka. Freud kallaði
þær duldir og staðin dulvitund.
Þessum óþægilegu svörtu verum
sálarlífsins var síðan haldið í
skefjum hjá hinum siðmenntaða
manni af því sem hann kallaði
yfirsjálf. Sem ríkti líkt og
himnaríki yfir óþægum púkum.
Menn geta ímyndað sér hvílíkar
hræringar þessar kenningar
komu af stað við byrjun síðustu
aldamóta. Töldu ýmsir að hér
væri kominn spámaður aðrir
ótíndur fantur. Allt um það við
losnum ekki viö Freud svo lengi
sem svartir púkar læðast með
veggjum.
Eins og allir vita eru púkar
brögðóttar verur. Freud var
þetta ljóst — hann skildi einnig
að til að festa hönd á þessum
fyrirbrigðum væri í upphafi
handhægast að lesa það sem
manneskjan setti fram á prenti
og kíkja bak við stafina í leit að
skuggaverunum. Freud var ákaf-
lega víðlesin enda fluglæs á
hebresku, frönsku, þýsku, latínu,
ítölsku, grísku, spænsku og
ensku. Einkum var honum síð-
astnefnda málið kært og tók
hann höfuðskáld þeirrar tungu
fram yfir alla. Honum var ljóst
að hinn dulúðgi heimur Shake-
speare þar sem gripið er um
rætur sálarlífsins meðan hið
fegursta sólarljós leikur um
krónurnar var kjörið svið sál-
könnunar. I sinni merku bók um
draumráðningar Die Traum-
deutung víkur Freud meðal ann-
ars að Hamlet, og skýrir hefnd-
arástríðu hans sem Oedipus
duld. Þessum svarta púka lýsti
Freud svo að hann virtist sem:
dulin óbeit á öðru foreldri ásamt
bældri ást til hins. Dr. Ernest
Jones einn lærisveina Freud
(hann hafði lag á að safna
slíkum kringum sig líkt og bóndi
rollum) skrifaði stórmerka rit-
gerð um þetta efni í tímaritið
The American Journal of
Psychology, XXI (1910) sem
síðan var gefin út 1949 endur-
bætt sem bókin Hamlet and
Oedipus. En Freud karlinn var
ekki aðeins vel læs á bókfell
hann var og læs á myndverk. Og
lýsir svo áhrifum sínum af
andlitsmyndum Rembrandts er
hann augum leit 1908 í Haag.
„Þau hafa ólýsanleg áhrif á
mig.“
Það er ekki að undra þótt
andlit Rembrandts veki hrifn-
ingu Freud, hvílíkur fjársjóður
svipbrigða er fátíður á lérefti.
En Freud valdi sér þó annan
sjónlistamann til sálkönnunar,
Leonardo da Vinci. Eiginlega má
nefna Leonardo fjöllistamann
svo víðfeðnar voru gáfur hans og
spönnuðu langt út fyrir sjónlist-
ina. Freud taldi hina sálfræði-
legu skýringu á þeim mikla
fróðleiksþorsta sem lá þarna að
baki hjá Leonardo stafa af sama
stofni og hjá öðrum mönnum.
Það er forvitni barnsins um
grundvallaratriði lífsins, þýð-
ingu fæðingarinnar og því sem
henni fylgir.
„Þekkingarþráin verður ekki
greind frá forvitni um kyn-
ferðismál."
Þarna erum við í rauninni
komin að kjarnanum í hugsun
Freud sem sé að kynþörfin sé
grunnþátturinn í því mikla
veggjalausa húsi: sem við köllum
sálarlíf. Hún sé það afl sem
mótar athafnir og hugsanir
mannskepnunnar. Því miður
hafa smásálir lagt þann tak-
markaða skilning í þessa hugsun
Freud að þarna sé hann að tala
um ferli sem eigi sér eingöngu
stað fyrir neðan belti. Freud átti
raunverulega við með kynþörf-
inni Eros afl lífsins: Frjómögn
tilverunnar sem berjast við hið
andstæða skaut dauðans — sem
í sálarlífinu verður að dauða
hvöt. Því miður hefur skilningur
smásálnanna leitt til' þeirrar
klámaldar sem riðið hefur yfir
vesturhvel frá láti Freud oft
undir merkjum „vísindalegrar
hugsunar". En til allrar ham-
ingju hafa kenningar Freud á
þessu sviði skilist af mörgum
heilbrigðum höfundum og glætt
bækur þeirra frjórri hugsun og
lifandi tilfinningum en ekki
þeim dauða eðlilegra tilfinninga
sem klámið veldur — dauða sem
verður að dauða hvöt í sálum
saklausra neysluþegna. Þar sem
hinn rétti skilningur á Eros
hugtakinu hefur haft svo gagn-
ger áhrif á marga frambærilega
höfunda þessarar aldar verður
ekki gengið fram hjá þeim að-
ferðum sem Freud beitti til að
nálgast þetta hugtak sitt. Kom-
ast að þeirri lind sálarlífsins
sem allir aðrir þættir þess
bergðu á. Sálgreiningu nefndi
Freud aðferð sína. Hann kom
fyrst orðum að henni upp úr
1895 og hóf síðan að beita henni
á sjúklinga. En skömmu áður
eða 1893 hafði þýskur rithöfund-
ur Ludwig Börne ritað grein í
tímarit sem hann nefndi því
athyglisverða nafni „Listin að
verða rithöfundur á þrem dög-
um“ þar gefur Börne eftirfar-
andi töfraformúlu:
„Utvegaðu þér nokkrar óskrif-
aðar arkir og skrifaðu síðan
án nokkurrar ritskoðunar það
sem þér kemur í hug í þrjá
daga samfleytt ... Þetta er
listin að verða rithöfundur á 3
dögum.“
Nú vill svo til að Börne var
einn eftirlætisrithöfundur Freud
sem fékk unglingur öll hans verk
gefins. Og þau voru einu bók-
menntaverkin sem hann varð-
veitti frá unglingsárunum og gat
vitnað í 1/2 öld seinna. Það er
því máske engin tilviljun að sú
lýsing sem Börne gefur hér að
ofan á leyndardóminum að baki
þess að verða rithöfundur er í
rauninni lýsing á kjarnanum í
sálgreiningaraðferð Freud (Sjá
neðanmáls (I)). En Freud hvatti
ætíð sjúklinga sína til að láta
hugann reika „án nokkurrar
ritskoðunar,,. Síðan raðaði
Freud saman hinum sundur-
lausu hugsunum sem þannig
flæddu upp á yfirborðið saman í
mynd af sjúkdóminum. En með
þessu gagnrýnislausa hugflæði
losnaði sjúklingurinn jafnframt
við hina ýmsu púka sálar sinnar
— sem ekki þoldu að koma upp í
dagsljósið, visnuðu og dóu. Nú
eru lokaskref þessarrar lækn-
ingaaðferðar var að sjúklingur-
inn laus undan hinum svörtu
orkufreku pyttum sálar sinnar
gat með hjálp Freud, byggt sér
heilsteyptari og jákvæðari
sjálfsímynd og öðlast þar með
réttara mat á veruleikanum.
Þessi sálgreiningaraðferð kemur
þannig inn í bókmenntagrein-
inguna að bókmenntarýnirinn
setur sig í spor sállæknisins.
Leitast við með hjálp fáanlegra
upplýsinga um æviferil skálds-
ins og með
greiningu bóka hans að byggja
sér mynd af sálarlífi höfundar
og þeim hvötum sem liggja að
baki sköpunar hans. Merkt
greiningarstarf íslenskt unnið í
þessum anda er athugun Sigur-
jóns Björnssonar sálfræðings á
Gunnari Gunnarssyni skáldi.
Niðurstöður þessara athugana
birtir Sigurjón í bók sem hann
nefnir: Leiðin til skáldskapar.
Undirtitill bókarinnar er. „Hug-
leiðingar um upptök og þróun
skáldhneigðar Gunnars Gunn-
arssonar." Það er gaman að sjá
hvernig Sigurjón leiðir saman
fræðilega þekkingu sálfræðings-
ins og bókmenntarýnisins í skýr-
ingu sinni á muninum milli
skálds og taugasjúklings.
„Hinn taugaveiklaði verður
sjúkur, vegna þess að hann
getur ekki leyst úr hinni innri
flækju, finur ekki leið út úr
ógöngunum. Hann situr í viðj-
um. Skáldið er aftur á móti sá,
sem hefur fundið leiðina... I
stað þess að baráttan verði
honum fjötur um fót, gerist
hún lyftistöng til nýrra og
frjórra lífs. Og það innsæi,
sem honum þar með birtist í
óendanlega dýpt tilverunnar, í
hið sammannlega, verður öðr-
um að gagni, hjálpar þeim til
að finna sig sjálfa, finna
leiðina úr andlegri kreppu.
Skáldið er því ekki sjúklingur,
hann er fremur læknir sálar-
innar fyrir alla þá, sem kunna
að njóta andlegrar auðlegðar
hans.“
Þarna komum við inn á alger-
lega nýjan flöt, þann að skáldið
rekið áfram af duldum sálar
sinnar nái að göfga þær og í
krafti náðargáfu sinnar að hefja
þær á svið hins „sammannlega"
svið sem allir geta mæst á. Svið
sem er í eðli sínu heilbrigt og því
hliðstætt við það svið sem sál-
læknirinn vill hefja sjúkling
sinn á. Annars víkur Sigurjón
með skírskotun sinni til hins
„sammannlega" að kenningum
eins þekktasta lærisveins Freud,
Carl Gustav Jung.
Jung var upphaflega í hjörð-
inni kringum' Freud. En hann
var í eðli sínu trúhneigðari og
meiri dulhyggjumaður en Freud,
og sú stund kom að hann stökk
úr hópnum. Lýsing Jung á til-
finningum sínum rétt eftir
brotthlaupið sýnir vel ofurvald
Freud.
„Eftir aðskilnaðinn frá Freud
hófst tími innra óöryggis mér
fannst ég algerlega einn. Vinir
mínir — allir nema tveir —
yfirgáfu mig. Ég hafði enga
fasta jörð til að standa á. Eg
var stimplaður dulartrúar-
maður og þar með var málið
afgreitt."
Dulhyggja Jung fólst í því að
hann taldi: Sammannlegan vit-
undargrundvöll vera fyrir hendi.
Þessi grundvöllur væri við rætur
vitundarlífsins og stafaði frá
óskilgreindu forsögulegu skeiði í
þróun mannsins, hann væri virk-
ur á sviði dulvitundarinnar og
birtist óbeint á sviði meðvitund-
arinnar t.d. í formi drauma (líkt
og duldirnar) eða þá sem mýta.
En áhrifavald þeirrar síðast-
nefndu í bókmenntunum löngu
eftir að menn hættu að trúa á
yfirnáttúrulega hluti taldi Jung
vera eina sönnun fyrir virkni
hins forna sammannlega veru-
leika djúpt í dulvitundinni.
Hann taldi einnig að í mýtunum
fælust það sem hann kallaði
„Arketýpur": Jung lýsir þessum
fyrirbærum ekki á mjög skýran
hátt en segir þær vera eins
konar: Birtingarform sálrænna
frummynda sem búa í heila-
stofnunum. Sálrænar formúlur
sem hafa erfst líkt og bragðlauk-
arnir, sem ekki verða virkir
nema við notkun. Meðvitundin
virkjar síðan þessar meðfæddu
ósýnilegu formúlur hugsunar-
innar (Menn þurfa ekki að líta
langt til að sjá' líkingu með
þessum hugmyndum Jung og
kenningum Platons um frum-
myndirnar). Annars varð Jung
áhrifamikill á sviði skáldskapar-
ins með kenningum sínum. D.H.
Lawrence var mjög hrifinn af
hugsun hans og hélt því fram að
eina von hins siðmenntaða
manns væri að fylgja hinum
fornu lögmálum sem væru sam-
eiginleg manninum og færðu
hann í samræmi við náttúruna
og sjálfan sig. Nú Robert Graves
höfundur smásögunnar „Öskrið"
sem samnefnd kvikmynd (sem
hér var fjallað um fyrir nokkru)
var byggð á gaf „Arketýpunum"
auga eins og áhorfendur/
lesendur kannske minnast. Þá
var enska skáldið T.S. Eliot
hlynntur kenningakerfi Jung og
kemur það m.a. fram í höfuð-
verki hans The Waste Land. En
þar sem fjallað verður um T.S.
Eliot í næstu grein sem jafn-
framt er sú síðasta í þessum
greinaflokki — verður numið
staðar.
(I) Lesendur athugi að kenn-
ingin um samband milli hug-
mynda Börne og Freud er
aðeins hugdetta greinarhöf-
undar sett fram til gamans.
(Ath: Fornafn Mme Staél von
Holstein varð óskiljanlegt í
síðustu grein vegna prentvillu,
sem slæddist þar inn).
Mývatnssveit:
Fundust vel í holdum
eftir útigang í vetur
— Sími skjálftavaktarinnar fjarlægður
Mývatnssveit. 9. april
TVÆR útigengnar ær fundust um
páskatio t Suðuraíren. MéFui írá
Akureyri á snjósleiiu.T! pr voru að
koma úr ieiðangri sunnan aí
öræfum fundu ærnar í svokölluð-
um Krákárbotnum, en þeir höíðu
enga aðstöðu til þess að hand-
enma hær
>>utiiu |ru,Z *
Snemma í gærmorgun lögðu svo
þeir b.ræður Björn og Gylfi Ingva-
synir á Skútustöðum af stað frá
Stöng að leita ánna. Þangað urðu
þeir að flytja snjósleða á bílum.
Ferðin gekk ágætlega og voru
þeir komnir til baka í Stöng með
ærhar um hádegi. Helgi Jónasson
hrsppgtjöri á Grænavatni átti
ærnar, en þær hurfii sl- haust úr
Sellöndum og fundust ekki þrátt
fyrir ítrekaða leit. Ekki er vitað
hvar þær hafa gengið í vetur, en
þær eru í mjög góðum holdum.
Síminn tekinn af
skjálftavaktinni
Fyrir skömmu var sími skjálfta-
vaktarinnar í Reynihlíð, 44189,
tekinn og fluttur í hús eins
vélstjóra Kröfluvirkjunar. Þótt nú
sé ekki föst skjálftavakt mun þessi
ráðstöfun mælast heldur illa fyrir.
Nú er talið að land á Kröflusvæð-
inu rísi hraðar en áður og er því
ekki ólíklegt að þar muni draga til
einhverra tíðinda fyrr en varir.
Það er því mikið örvggi að hafa
síma á skjálftavaktinni eins og
verið hefur, enda hafa margir
hringt í síma skjálftavaktarinnar
á undanförnum árum og fengið
ágæíar upplýsingar um ástand og
horfur á Kröflusvæðinu. Fróðlegt
væri því að fá að vita hver bæri
ábyrgð á þessum símaflutningi og
hvort ástandið á þessu svæði nú
réttlætir slíkar aðgerðir.
— Kristján.