Morgunblaðið - 13.09.1981, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 13. SEPTEMBER 1981
Skömmu áður en Raoul Wallenberg var
handtekinn af rússneskum liðsforingjum sem
lutu stjórn Brezhnevs, hafði Rússum tekist að
lauma njósnara inn í raöir sænskra sendiráðs-
manna í Búdapest.
Njósnarinn var rússneskur greifi og hét
Michael Tolstoy-Kutusov. Það var að tillögu
sænska ráðherrans Ivan Danielssons að
Tolstoy, skyldi settur fulltrúi við sendiráðið og
honum gefnir pappírar sem veittu honum
diplómatiskan úrlendisrétt í Búdapest. Frá-
sögnin sem nú fer á efftir er skrifuð af
sænskum blaðamanni, Anders Hasselbohm,
og segir af fundi hans með njósnaranum árið
1979. Grein þessi birtist í Aftonbladet þann
sautjánda ágúst síðastliðinn.
Leomd
Breshnev
Raoul
Wallenberg
Raoul Wallenberg og nokkrír samstarfsmenn hans í Búdapest.
SOVÉTMENN SETTU NJÓSNARA
TIL HÖFUÐS WALLENBERG
Þaö var fyrir nokkrum árum aö
ég haföi birt grein eftir mig um
mann nokkurn sem staöhæföi aö
hann heföi hitt Raoul Wallenberg í
rússnesku fangelsi. Eftir birtingu
greinarinnar sökkti ég mér í viö-
fangsefnið um hvarf Raoul Wallen-
bergs enda var ég heillaöur af
málinu öllu. Ég las haug af bókum,
blaðaði í ótal skýrslum og fletti
þúsund skjölum til aö kynna mér
þetta mál. Þar rak ég mig á nokkur
atriði sem mér virtust óljós eöa
rakst á nöfn manna sem ekki
virtust hafa komiö hreint fram eöa
af heilindum hvaö viökemur hvarfi
Raoul Wallenbergs.
Því setti ég mig í samband viö
aldraöa móður Raoul Wallenbergs,
Maj von Dardel og eiginmann
hennar Fredrik von Dardel, stjúpa
hans. Mér datt í hug aö þau gætu
kannski gefið einhverjar vísbend-
ingar um örlög Raoul Wailenbergs.
Gömlu hjónin höföu þegar þetta
var, átt í þriggja áratuga stríöi í
tilraunum sínum viö aö hafa upp á
honum og þeim var því treystandi
til aö kunna svör viö spurningum
mínum.
Fljótlega innti ég þau eftir nafn-
inu sem ég haföi mestan áhuga á.
„Hver er þessi Tolstoy-Kutusov?"
Móöur Wallenbergs varö litiö í
augu mér áöur en hún svaraði lágri
og tilfinningari'kri röddu: „Vitið þér
hvaö ég held?" spuröi hún og dró
seiminn. „Ég held aö hann sé
bölvunin í lífi sonar rníns."
Meira fékk ég ekki upp úr Maj
von Dardel.
En mín beið þaö verkefni aö
fræðast lítt meir um þennan
Tolstoy-Kutusov og fljótlega
komst ég að því aö hann var af
rússneskum aöalsættum og því
séð sér þann kost vænstan aö flýja
undan Októberbyltingunni á sínum
tíma. Á flóttanum haföi hann m.a.
haft viödvöl í Svíþjóö. Næst er aö
frétta af Tolstoy-Kutusov, aö hann
kvæntist Duroy de Bliquy nokkurri
í Riga, Lettlandi. Ekki var sælan
mikil í hjónabandinu því þau voru
skilin aö skiptum eftir brúökaups-
nóttina en Tolstoy-Kutusov lét
samt ekki deigan síga, heldur gekk
í þaö heilaga strax áriö eftir. Sú
lukkulega í þaö sinniö var greifynja
de Villiers og liföu þau að því er
virtist rólegu lífi, eöa allt til þess
dags aö Rauöi herinn hélt innreið
sína í Riga. Þá flýöu hjónin í
skyndingu undan.
Svo lítur út sem aö Tolstoy-
Kutusov hafi ekki veriö mjög í mun
að heilsa dátunum, og því skýtur
skökku viö aö sá sami maöur var
ekkert aö flýta sér frá Búdapest
þegar Rauöi herinn hertók hana.
Er allt sem sýnist?
Michael Tolstoy-Kutusov skaut
upp kollinum í Búdapest rétt undir
stríðslokin. Þar átti hann sænska
vini sem komu honum á framfæri
við Ivan Danielsson sem var sendi-
herra Svía í Búdapest. Þaö leið
ekki á löngu aö með þeim tókust
góö kynni og brátt voru þeir orðnir
trúnaðarvinir. Svíþjóð gætti þá
hagsmuna Sovétríkjanna á þeim
landssvæöum Ungverjalands sem
voru undir stjórn þýsku nasist-
anna. Meöal annars kom þaö í
verkahring Svía aö gæta þess aö
Þjóöverjar meðhöndluöu rússn-
eska stríösfanga eftir ákvæöum
Genfarsáttmálans. Sá sem bar
ábyrgð á því starfi í sænska
sendiráöinu var hermálafulltrúinn,
Harry Wester.
En nú tók ýmislegt aö gerast.
Harry Wester var kallaöur heim aö
ófyrirsynju en í staðinn var
Tolstoy-Kutusov settur í störf
hans. Var þaö gert aö undirlagi
vinar hans, Ivan Danielssons.
Tolstoy-Kutusov fékk í hendurnar
diplómata-vegabréf frá sænska
utanríkisráðuneytinu og var þar
meö kominn undir verndarvæng
sænsku hlutleysingjanna, og naut
úrlendisréttar til jafns viö þá.
Þaö er mér nokkur ráögáta
hvernig Svíar sem ráku hagsmuni
Rússa í þýsk-setnu Ungverjalandi,
gátu leyft sér aö setja rússneskan
aðalsmann í starf sem fólst í því aö
liðsinna rússneskum stríösföngum.
Raoul Wallenberg, Lars Berg,
Per Anger ásamt meö um þaö bil
þrjúhundruö núskipuöum aöstoö-
armönnum geröu allt sem í þeirra
valdi stóö til aö foröa sem flestum
gyðingum frá því aö lenda í
dauðabúðum Hitlers. i þeim til-
gangi aö bjarga þeim, dreiföu þeir
óspart sænskum vegabréfum
meðal gyöinganna og leigöu jafn-
vel heilu húsin og skrúfuöu utan á
þau skilti sænska sendiráösins,
sem eins og áður er getiö naut
úrlendisréttar.
Aö baki víglínunnar beiö yfir-
maöur stjórnmáladeildar átjánda
hers Sovétríkjanna. Yfirmaöurinn,
aö nafni Leonid Brezhnev haföi á
herðum sér leyniþjónustustörfin og
það var hans aö vita til hverra ráöa
Rússar ættu aö taka um leiö og
Búdapest félli í hendur Rauöa
hersins. En í húsakynnum sænska
sendiráösins beiö Michael Tol-
stoy-Kutusov eftir aö Rússarnir
geröu áhlaupið.
Gestur eða fangi?
í nokkra daga í miöjum janú-
armánuöi sást Raoul Wallenberg
keyra um göturnar í fylgd rússn-
eskrar vélhjóladeildar úr hernum.
En síöast fréttist af honum þann
sautjánda sama mánaöar.
„Eg verö í burtu í nokkra daga,“
er haft eftir Raoul Wallenberg. „En
mér er ókunnugt um hvort ég
teljist gestur þeirra eöa bandingi,"
bætti hann viö.
Wallenberg var fluttur til
Moskvu en starfslið sænska sendi-
ráösins mátti þola langtíma yfir-
heyrslur og var sett í varöhald.
Rússarnir spuröu mest um Raoul
Wallenberg og starfsemi hans.
En á meðan spókaöi Tolstoy-
Kutusov sig um og fór frjáls feröa
sinna um hina hernumdu borg.
Fyrr en varöi var hann líka oröinn
yfirmaöur rússneska útlendinga-
eftirlitsins sem var á vegum setu-
liösins.
Lars Berg núverandi aöalræöis-
maöur Svía í Rio de Janeiro og
fyrrum nánasti samstarfsmaöur
Raoul Wallenbergs lét áriö 1949
frá sér bók sem hét: „Þaö sem
gerðist í Búdapest”, og fjallaöi sú
bók að einhverju leyti um skyndi-
legan frama Tolstoy-Kutusovs.
Valdamikil staða
Hér aö neðan er lýsing Lars
Bergs á fundi sem hann átti meö
Tolstoy-Kutusov eftir aö sá síöar-
nefndi hefur gerst handgenginn
rússneska setuliöinu.
„Þaö var orðiö áliöiö kvölds en
ég varö aö hitta Tolstoy. Veröirnir
viö húsiö sem ég bjó í vöruöu mig
viö aö vera þetta seint á feröinni,
en þeir voru samt ekkert aö hefta
för mína. Tolstoy var sem betur fer
heimavið og ekki lítiö undrandi aö
sjá mig þarna kominn. Ég tók eftir
því aö heimsókn mín virtist ekki
gleöja hann ósegjanlega. Eitthvaö
var ööru vísi en þaö átti aö vera,
Tolstoy var sem breyttur maður,
annar en ég taldi mig þekkja. Hálf
taugaóstyrkur innti hann mig eftir
því hvort Rússum væri kunnugt um
þetta næturrölt mitt. Hann spuröi
mig einnig hvort víst væri aö ekki
heföi sést til mín?
Þegar ég vildi vita hvort eitthvað
amaöi aö honum vildi hann lítiö
gefa út á þaö“.
Lars Berg segir ennfremur í
bókinni:
„En þegar umræöan snerist aö
höfuöstöövum útlendingaeftirlits-
ins varð honum hægara um mál.
Þá grunaöi mig hvar landiö lá. Sá
góði Tolstoy, hinn tryggi sam-
starfsmaður viö sænska sendiráö-
iö, var genginn til liös viö rússn-
eska hernámsliöiö, hvort sem
hann hefur gert þaö nauðugur eöa
viljugur. Honum var því um og ó aö
fá mig í heimsókn, handviss um aö
þeim nýju húsbændum myndi líka
þaö stórilla ef þeir kæmust aö því
aö hann fengi grunsamlega gesti
aö næturþeli.“
Lars Berg segir vafningalaust,
aö Tolstoy-Kutusov hafi veriö í afar
valdamikilli stööu, og aö Rússarnir
hafi veriö honum þá þegar vel
kunnugir. Lars Berg nefnir sem
dæmi að þeir hafi einhvern tímann
fariö á fund Tjernyshovs, sem var
rússneskur hershöföingi. Reyndist
þaö engum vandkvæöum bundiö
fyrir þá aö fá áheyrn hjá honum
þótt tugir manna væru komnir í
sömu erindagjöröum. Tolstoy-
Kutusov var tekinn fram fyrir þá
alla.
Hversvegna hvarf
bókin?
Bókin sem Lars Berg sendi frá
sér 1949 er alveg ófáanleg núna.
Hversvegna skyldi þaö vera? Er
hún svona gömul? Seldist hún upp
til agna? Hvorugt, bókin var stööv-
uö af einhverjum sem hér hafði
hagsmuna aö gæta.
I bréfi til mín frá árinu 1979
skrifar Lars Berg hvernig lyktir
bókarinnar uröu: „Bókin vakti at-
hygli á sínum tíma og því stillt út á
mest áberandi staönum í búöar-
glugganum. Þessi auglýsing olli
greinilega áhyggjum einhverra því
bókin hvarf eins og dögg fyrir sólu,
einn fagran veöurdag. Ekki til,
hvorki hjá bóksölum né forlaginu.
Allt geröist þetta án þess aö ég
fengi nokkurn tímann skýringu. Til