Morgunblaðið - 02.09.1982, Blaðsíða 18

18
: .....'i’.TrVírf^--------------------------------------------
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 2. SEPTEMBER-Í982- - ----
Matthías Jónas-
son — Áttræður
Matthías er borinn og barn-
fæddur í Reykjarfirði í Suður-
fjarðarhreppi í Barðastranda-
sýslu.
Systkinin voru tólf talsins, og
var Matthías hið sjötta í röðinni.
Bræður hans fóru allir ungir á sjó-
inn, og urðu þeir harðfengnir og
framgjarnir sjómenn. — Ekki
þótti vel fara á því, að ófermdir
sveinar sæktu sjóinn, en ferming-
in var bundin við fjórtán ára lág-
marksaldur. Matthíasi var veitt
undanþága frá því ákvæði, og var
hann fermdur þrettán ára gamall.
Var honum þá ekki lengur neitt að
vanbúnaði að sanna deili á sér á
sjónum. Að vísu vann hann heima
á vetrum fyrstu árin. Síðar stund-
aði hann sjóinn alfarið um skeið.
Er hann hafði einn um tvítugt
réðst hann á togara og gegndi
þeim starfa til tuttugu og fjögurra
ára aldurs.
Snemma hneigðist hugur
Matthíasar til bóknáms, en
bernskuhéimilið mátti illa án lið-
sinnis hans vera. Því tókust á um
hann árum saman heit löngun til
náms og þegnlyndi hans við heim-
ili sitt. Hann varð brátt eftirsótt-
ur aflamaður og gat valið um
skipsrúm. Því voru kostir þeir
næsta ljósir, er hann átti um að
velja: Hann hafði afl til hvors er
heldur var að verða heimili sínu
að drjúgu liði eða verja arði vinnu
sinnar í þá skólagöngu, er hugur
stóð til.
Er hann hafði stundað sjóinn í
áratug, var hann einráðinn í að
láta þeim kafla lokið, en byrja
annan nýjan. Þá ollu því spjöll á
mannvirkjum af ofviðrissökum
heima í Reykjarfirði, að hann
frestaði námi enn um eitt ár.
Skólagöngu sína hóf hann því
tuttugu og fjögurra ára gamall.
Séra Böðvar Bjarnason á Rafns-
eyri hafði um alllangt skeið tekið
pilta til náms á vetrum. Matthías
dvaldist vetrartíma hjá presti og
veturinn eftir fékk hann, ásamt
tveimur öðrum piltum, heimilis-
kennara til Bíldudals.
Undir vorið héldu Arnfirð-
ingarnir þrír til Akureyrar á fund
Sigurðar Guðmundssonar skóla-
meistara. Tók hann þeim vel og
bauð þeim að sitja í tímum fram
að prófum og kynnast því, hvers
þeir mættu vænta af kennslu og
skólabrag. Matthías lauk gagn-
fræðaprófi um vorið, sat í fjórða
bekk næsta vetur, las fimmta bekk
sumarið eftir og lauk stúdents-
prófi með góðri fyrstu einkunn
eftir tveggja vetra nám innan
veggja í sex ára skóla, elztur í hópi
fimmtán bekkjarbræðra. Þetta
var vorið 1930.
Samsumars sigldi hann til
Þýskalands og hóf nám í uppeldis-
fræði, sálarfræði, heimspeki, fé-
lagsfræði og mannkynssögu við
háskólann í Leipzig. Að fimm ár-
um liðnum hafði hann lokið próf-
um og ritað doktorsritgerð sína
Recht und Sittlichkeit in Pestal-
ozzis Kulturtheorie. Næsta ára-
tuginn stundaði hann framhalds-
nám í uppeldisfræði og sálarfræði
auk kennslu, fyrirlestrarhalds og
ritstarfa. Hann kom alfarinn
heim til íslands ásamt fjölskyldu
sinni sumarið 1945.
Freistandi væri að tefja enn um
stund við námsferil þessa manns,
er orðið hefur afkastamestur rit-
höfundur í flokki íslenzkra upp-
eldisfræðinga, því að margs mætti
spyrja: Var ekki ómagahálsinn á
hinum væntanlega vísindamanni
óþarflega langur? Hefði ekki verið
nær að drífa strákinn í skóla jafn-
skjótt og bert mátti vera, að „hann
gat lært“? Hefði honum ekki orðið
meira úr þreki sínu, viljafestu og
skörpu gáfum við annað hlutfall
líkamlegrar stritvinnu og bók-
náms á fyrstu áratugum ævinnar?
— Vitaskuld hefði það breytt kost-
um hans og tækifærum, og vanda-
lítið er að velta fyrir sér ýmsum
afbrigðum þeirra. Það verður þó
ekki gert hér.
Frá því að Matthías hóf nám
sitt verður ekki séð, að hann hafi
nokkru sinni hvarflað frá hlut-
verki uppeldisfræðingsins, af slík-
um heillindum valdi hann nám
sitt og vann verk sitt. Rit hans eru
hverjum læsum Islendingi að-
gengileg og auðfundið, hversu
honum svellur enn móðurinn. Eft-
ir heimkomuna hefur hann starf-
að að vísindalegum rannsóknum,
uppeldislegri ráðgjöf, kennslu, fé-
lagsmálum og ritstörfum, en til
þeirra trúi ég, að hann hafi varið
bróðurparti starfsorku sinnar og
tíma. Rit hans eru helguð mann-
fræðilegum viðfangsefnum og
vandamálum.
Hreinar línur í kenningu og
verki og samfelldur efnislegur
trúnaður auðkennir rit hans stór
og smá. Öll eiga þau rætur í þeim
fræðigreinum, er hann lagði stund
á í háskóla, hvort heldur þau eru
frumsamin á þýsku eða íslensku.
Þau fjalla framar öðru um uppeld-
isfræði, sálarfræði og siðfræði og
bera skýr mörk heimspekilega
þjálfaðrar hugsunar, sagnfræði-
legrar yfirsýnar og næmleika á
samfélagsleg tengsl. En þau njóta
ekki síður þeirrar lífsreynslu, er
varð hlutskipti sinnungs unglings
við óbreytt störf á sjó og landi á
fyrsta þriðjungi aldar vorrar.
Hann kynntist í verki tæknibylt-
ingunni við sjávarsíðuna og áhrif-
um hennar á þjóðlífið. Upphaf
heimsstyrjaldar verður honum
nokkurs konar fermingarlexía,
hann fylgist með úrslitaátökum
um fullveldi eigin þjóðar á næmu
skeiði, þjóðfélagslegu umróti og
þróttmiklum hræringum, spá-
kaupmennsku og verðhruni eftir
styrjöldina, náttúruhamförum og
ógnum mannskæðrar drepsóttar.
Síðar verður hann sjónarvottur að
hrikalegum fæðingarhríðum „þús-
und ára ríkis" og fjörbrotum þess
og hruni á tæpum hálfum öðrum
áratug. Svo lítil hefur „þolinmæði
veraldarsögunnar“ verið um daga
hans.
Fyrstu árin eftir heimkomuna
fékkst Matthías einkum við rann-
sóknir og ritstörf. Árangur rann-
sóknanna er m.a. stöðlun og út-
gáfa greindarprófs þess, sem við
hann er jafnan kennt. Árið 1952
varð hann stundarkennari í upp-
eldisfræði við Háskóla íslands og
prófessor 1957. Gegndi hann því
starfi meðan löghelgaður starfs-
aldur entist. Samhliða kennslunni
hélt hann áfram þeim vísinda-
störfum, sem áður voru hafin, og
jók þar við, einkum með samningu
og útgáfu vísindarita um uppeldis-
fræði, sáiarfræði og kennslufræði.
Athöfn og uppeldi kom út árið
1947, og er það viðamesta rit al-
mennrar uppeldisfræði, sem enn
hefur verið samið og birt á ís-
lenska tungu. Á sjötta áratugnum
snýr hann sér af afli að kennslu-
fræði. Nýjar menntabrautir komu
út 1955 og ári síðar Greindarþroski
og greindarpróf. Ljóst er, að um
svipað leyti hefur hann þegar velt
fyrir sér megindrögunum að hinu
mikla riti Námi og kennslu, sem
kom að vísu ekki fyrir sjónir al-
mennings fyrr en löngu síðar.
Matthías er kröfuharður og
vandlátur verkmaður. Hann ber
djúpa virðingu, glýjulausa þó,
fyrir vísindum og þekkingarleit,
hann ann þjóð og tungu og treyst-
ir fróðleiksfýsn og dómgreind al-
þýðu. Því gerir hann þá kröfu til
rita sinna, að þau séu í senn fræði-
leg og hagnýt, spunnin af ósvikn-
um toga og rakin og fléttuð með
þeim hætti, að fróðleiksfús leik-
maður hafi þeirra not við uppeldi
barna sinna. Hér er ekki tóm til að
telja upp öll rit Matthíasar, né
gera skilmerkilega grein fyrir
uppeldiskenningu hans, en ég
minni þó á örfá atriði, er birta sýn
hans á manngildi og mannlíf og
benda til stöðu hans í sögu ís-
lenskra mannvísinda.
Kjarna viðhorfs síns ætla ég, að
hann hafi sett fram í þessum
hnitmiðuðu orðum árið 1949:
livert barn á sinn rétt og sína mögu-
leika til þroska.
Svo sem ráða má af þessari
staðhæfingu, er stefna Matthíasar
afdráttarlaus mannúðarstefna.
Uppeldislegt markmið skilgreinir
hann á þessa leið: Markmið uppcld-
isins er samfélagshollur einstakling-
ur í anda vaxandi menningar.
Það leiðir af mannúðarstefnu,
að menntagjafa ber að „gefa fyrst
og fremst gaum að þeim þroska-
möguleikum, sem barnið virðist
eiga, og finna þær uppeldisaðferð-
ir, sem þeim henta". Það var í
anda þessa viðhorfs, sem Matthías
fékk til samstarfs við sig nokkra
unga sálfræðinga og kennara, þeg-
ar hann vann það stórvirki að
staðla greindarpróf það, er fyrr
var að vikið, og staðfesta með því
þann vilja sinn, að uppeldisvísindi
skuli, svo sem framast er unnt,
bera ávöxt í kennslu og öðru upp-
eldi.
En Matthías er eigi aðeins boð-
andi mannúðarstefnu. I hagnýtri
sem fræðilegri kennslufræði boðar
hann öðru fremur athafnarstefnu.
List uppeldisins skilgreinir hann
með þessum orðum: List uppeldis-
ins er í því fólgin að sjá barninu fyrir
hæfilegum viðfangsefnum, og fá það
til að snúast þannig við þeim sem
væru þau þess eigin.
Hlutverk menntgjafa er að leysa
úr læðingi vaxtarmegund vitsmuna-
veru, sem verður að mæta i skilningi
og lotningu.
Engum verður ljóst, hverjar
kröfur Matthías gerir til kennara
og annarra uppalenda, nema hann
lesi orð hans í fullri merkingu
þeirra og velti fyrir sér, hvað af
þeim leiðir í verki, hvort heldur
það varðar mat á getu barns og
stöðu þess eða eðli viðfangsefna:
„Menntgjafinn verður alltaf að
stefna að ákveðnu marki í uppeld-
isstarfi sínu, og þannig ber honum
að velja viðfangsefnin: samkvæmt
æðri tilgangi og hæfileg því
þroskastigi, sem menntþeginn
stendur á. Fullkomin væru þau,
sem vektu barnið til að vilja af
sjálfsdáðum það, sem því sjálfu
væri vænlegast til þroska".
Af sjálfu leiðir, að uppeldisleg
athafnastefna og mannúðarstefna
hljóta að vera jákvæðar í réttri
merkingu þess orðs. Jákvæð upp-
eldisáhrif stuðla að vexti, þroska,
auðgi, styrk. Allt uppeldi skyldi
stefna að því að auðga tilfinningar
og auka dýpt og fjölbreytni í sál-
arlífi barns jafnframt því að æfa
haga hönd og brýna hvassan
skilning. Það gerir sú athöfn, er
svarar fullgildri uppeldislegri
kröfu. Athafnahneigðin er hverju
barni í brjóst lagin. Fullnæging
hennar verður athafnanautn. I og
með slíkri athöfn öðlast barn fjöl-
þættan þroska geðs, vilja, vits og
líkama. Matthías veit af eigin
raun, hvað hann er að fara, þegar
hann gerir grein fyrir því, að „til
óbrotinnar vinnu á sjó og landi
útheimtist viljafesta, þolinmæði
og trúmennska, skilningur, hug-
kvæmni og dómgreind, atorka,
snarræði og hugdirfð". Það er ekki
hending, að sá íslenskur uppeldis-
fræðingar, sem ljósast hefur
skilgreint uppeldisgildi „óbrotinn-
ar vinnu á sjó og landi" hefur og
fjallað öðrum rækilegar um frum-
lega sköpunargáfu.
Mat Matthíasar á gildi verk-
menntunar og verkmenningar
kemur glöggt fram í athugasemd-
um og tillögum, er hann samdi í
tilefni af stofnun verknámsdeilda
við skóla gagnfræðastigsins, sbr.
lög nr. 48. 7. maí 1947, 26. gr. Rit-
smíð þessi var birt í Menntamál-
um 1949. Hún er eftirtektarverð
fyrir margra hluta sakir, m.a. það,
hversu rækilega höfundur bendir
á, að lagastafur einn sér tryggir
ekki framkvæmd, hvað þá rétta
framkvæmd þess, sem lögboðið er.
Saga slíkra dauðra ákvæða er
íhugunarverður kapítuli íslenskr-
ar skólasögu. Markverð er og
skilgreining höfundar á hugsjón
verknáms og hugleiðingar um
menntun kennara, en öðru fremur
marka athugasemdir hans um
viðfangsefni, kennsluhætti og
námsskipulag skil í þróunarsögu
íslenskrar kennslufræði, þó að
ekki yrði umræðan almenn né
framkvæmdir hafnar að marki
fyrr en á sjöunda og áttunda ára-
tugnum. Honum farast svo orð
m.a.:
„Nú er það svo með allar um-
bætur, sem ákveðnar eru með lög-
um, að á mestu veltur um fram-
kvæmd þeirra. Við vitum dæmi
þess, að framkvæmd slíkra
ákvæða hefir strandað annars
staðar, bæði vegna rótgróinna
hleypidóma almennings og eins
sökum þess, að þeir menn, sem
framkvæmd málsins var falin,
gerðu sér ekki ljóst, að hér var um
gersamlega nýja námstilhögun að
ræða, nýja tegund skóla, ef svo má
að orði kveða."
I greininni gagnrýnir Matthías
íslenskt skólastarf og gerir tillög-
ur um breytt vinnubrögð í íslensk-
um skólum og túlkun á hlutverki
þeirra. Námið skal vera samfellt
og verklegt umfram það, sem tíðk-
að er eða fyrirhugað í fyrrnefnd-
um lagabálki, fáar námsgreinar
skulu hafðar undir samtímis,
námsáfangar skulu vera ljóst af-
markaðir og valfrelsi aukið. Rétt-
indi og tengsl verknáms við aðra
skóla skulu vera skýrt skilgreind.
Meta skal og virða hæfileika og
einstaklingsgerð nemenda, þegar
þeim eru gefin ráð um val á deild.
Með því er báðum þjónað einstakl-
ingi og samfélagi, því að „aukin
verkleg menning er þjóðarnauð-
syn“ en „hugsjón verknámsins er
menntamæti starfsins". Glöggur
lesandi mun hafa tekið eftir því,
að ritgerð sú, sem hér er að vikið,
birtist tveimur árum síðar en lög
þau, er urðu tilefni hennar, og
hann kann að spyrja: Var hinn
harðfylgni höfundur svona lengi
að átta sig á kjarna máls og koma
sér að verki? Ekki var það. Erindi
þétta samdi hann og sendi áhrifa-
mönnum um skólamál þegar eftir
setningu áður nefndra laga, en
mun hafa reynt, þá sem oftar, að
sjaldan fellur eik við fyrsta högg.
En hann var óþreytandi að kynna
ný sjónarmið í ritum sínum, há-
SJálfvirkur
númeraveqaH
við
, simann

Geymir 31 númer í minni.
Geymir síðasta númer til
endurhringingar.
Hringir án þess að lyfta þurfi
taltólinu.
Auðveldur í notkun.
Verð aöeins kr. 2825.-
Leitið upplýsinga.
HMHMHÍ
ál ife
SKRII FST< OFUVÉLAR H.F.