Morgunblaðið - 27.11.1983, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. NÓVEMBER 1983
21
og í Sturlungu er þess m.a. getið
að höfðingjar hafi haldið sérstaka
hitunarmenn, sem þeir höfðu jafn-
vel með sér til Alþingis. Þá bendir
einnig ýmislegt til, að ekki hafi
aðeins verið bruggað til heimilis-
þarfa, heldur einnig með sölu og
hagnað í huga, þannig að hér hef-
ur verið um iðnað að ræða í nú-
tímaskilningi þess orðs. Þessu til
stuðnings skulum við líta í Öl-
kofra þátt, en þar segir m.a.:
„Þórhallur hét maður. Hann bjó
í Bláskógum á Þórhallsstöðum.
Hann var vel fjáreigandi og held-
ur við aldur, er saga þessi gerðist.
Lítill var hann og ljótur. Enginn
var hann íþróttamaður, en þó var
hann hagur við járn og tré. Hann
hafði þá iðju að gera öl á þingum
til fjár sér, en af þessari iðn varð
hann brátt málkunnugur öllu
stórmenni, því að þeir keyptu
mest mungát. Var þá, sem oft
kann verða, að mungátin eru mis-
jafnt vinsæl, og svo þeir er seldu.
Enginn var Þórhallur veifiskati
kallaður og heldur sínkur. Honum
voru augu þung. Oftlega var það
siður hans að hafa kofra á höfði og
jafnan á þingum, en af því að
hann var maður ekki nafnfrægur,
þá gáfu þingmenn honum það
nafn, er við hann festist, að þeir
kölluðu hann Ölkofra."
Af þessari frásögn er ljóst að
Þórhallur ölkofri hefur stundað
framleiðslu og sölu á öli, farið á
milli vorþinga, leiðarþinga og Al-
þingis, og boðið vöru sína þeim er
sóttu þingin. Og frásögnin ber
einnig með sér að hann hafi ekki
verið einn um þá iðju heldur hafi
margir aðrir gengið um velli og
selt ölhitu sína. Jafnframt því sem
þingin til forna voru dómstólar og
fóru með opinber mál, voru þau
um leið almennar skemmtisam-
komur og þar hafa því ölföng verið
vel þegin, eins og Guðbrandur
Jónsson bendir á í áðurnefndri
grein sinni og þar segir ennfrem-
ur:
„Það er augljóst af stað í Sturl-
ungu, að á Alþingi hafa verið öl-
búðir, þar sem menn settust að
mungátsdrykkju og ræddu sín mál
innbyrðis, rétt eins og gert er á
veitingastöðum vorra daga. Hefur
ölhita væntanlega verið tengd við
þessar búðir, og mun Þórhallur
Ölkofri hafa rekið eina slíka. Að
líkindum mun af þessum sökum
hafa orðið allsvallsamt á þingum,
ekki síst á Alþingi, og drykkju-
skapur hafa orðið fram úr hófi
mikill þar. Til þess bendir ákvæði
Jónsbókar, að „drykk skal engi til
Lögréttu bera, hvorki til sölu eða á
annan veg.“ — En staðurinn sýnir
líka, að ölhitunarmennirnir og öl-
salarnir hafi ekki bundið starf-
semi sína við krárnar, sem þeir
héldu uppi, heldur hafi þeir labbað
út velli og upp í Lögréttu og selt
þar öl sitt úr skjólum eða kútum."
Innlent öl og
útlendur bjór
í íslenskum heimildum er varla
getið um vin eða vínneyslu fyrir
siðaskipti nema þá í tengslum við
altarisgöngur og sakramentið. Því
verður að gera ráð fyrir að til
forna hafi menn aðallega notað öl
sér til hýrgunar en ekki vín. Má í
því sambandi benda á, að langflest
gömul íslensk orð, er lúta að
áfengisnautn, tengjast ölinu:
Menn urðu ölvaðir, ölreifir, öl-
drukknir, ofurölvi og ölóðir, eftir
að hafa setið að ölteiti og öl-
drykkju, þar sem mikið var um
ölföng. Engar áreiðanlegar sagnir
eru þó af því að öldrykkjan hafi
verið í óhófi. En þótt ekki fari
miklar sögur af ofdrykkju hér
fyrir siðaskiptin gæti þögnin um
hana stafað af því, að hún hafi
verið svo hversdagslegt fyrirbrigði
og svo sjáifsögð, að hún hafi ekki
þótt í frásögur færandi. Um slíkt
er þó útilokað að dæma. Hins veg-
ar er fráleitt að byggja á frásögn-
um útlendra manna, sem hingað
rákust, um óhóflegan drykkjuskap
ísiendinga.
ölframleiðsla á íslandi fyrr á
öldum hefur sjáifsagt byggst á
svipuðum lögmálum og iðnaðar-
framleiðsla í dag, þ.e. eftirspurn,
þörf, hráefnum í landinu sjálfu
svo og þéttbýli og samgöngum.
Ljóst er að eftirspurn hefur verið
nokkur þótt við látum þörfina
liggja á milli hluta. Hráefni var til
staðar í landinu á meðan korn-
rækt hélst hér allt fram á 16. öld.
Skilyrði til ölgerðar hafa því verið
fyrir hendi þótt þéttbýli hafi ekk-
ert verið í landinu og samgöngur
ekki ýtt undir iðnaðarframleiðslu.
ölið hefur þó þótt bráðnauðsyn-
legur drykkur hér á fyrri tíð og í
íslensku fornbréfasafni má jafn-
vel finna heimildir fyrir því, að
biskupar hafi tilskilið það í vísi-
tasíum sínum, að öl yrði haft til
reiðu fyrir þá og fylgdarmenn
þeirra. Af sömu heimild má einnig
ráða, að innlenda framleiðslan
fullnægði ekki þörfum lands-
manna og var því snemma farið að
flytja inn öl frá útlöndum, og var
það venjulega nefnt bjór, til að-
greiningar frá innlendu fram-
leiðsiunni. Mun aðflutta ölið aðal-
lega hafa komið frá Rostokk og
Hamborg, og reyndar víða annars
staðar að.
Sumar frásagnir herma, að ís-
lendingar hafi mjög verið sólgnir í
útlenda ölið og tekið það fram yfir
eigin framleiðslu. Segir sagan að
jafnskjótt og skip bar að landi
hafi fólk drifið að og sest að öl-
drykkju og kneifað ótæpilega uns
allt var uppurið. Hafi þetta bráð-
læti stafað af því að menn óttuð-
ust að ölið myndi skemmast ella.
Einhver fótur er eflaust fyrir
þessu því vitað er, að íslenska ölið,
að minnsta kosti framan af, var
mjög gjarnt á að skemmast, enda
var humall ekki tiltækur hér á
landi, en erlendis var hann notað-
ur við ölgerð til að verja það
skemmdum. íslendingar gripu
hins vegar til ýmissa ráða til að
verja öl sitt skemmdum, m.a. með
fyrirbænum og heitum á helga
menn. Þótti þá jafnan vænlegt til
árangurs að heita á Þorlák biskup
helga, en um þann mæta kenni-
mann segir m.a. í Þorláks sögu:
„Svo var honum um drykk farið,
að aldrei mátti finna, að á hann
fengi, þó hann hefði þess kyns
drykk. En hann var svo drykksæll,
að það öl brást aldrei, er hann
blessaði og hann signdi sinni
hendi, þá er gerð skyldi korna."
Vatnsblönduö sýra
í stað öls
Eftir siðaskiptin brá mjög til
hins verra með efnahag og afkomu
íslendinga og smám saman hnign-
aði íslenskri menningu og mann-
lífi, sem varð fábreyttara og öm-
urlegra fyrir örbirgðar sakir. Öl-
gerö meðal almennings iagðist af
smám saman og samkvæmt ís-
landslýsingu Þórðar biskups Þor-
lákssonar, sem út kom 1666, virð-
ist ölhita almennings þá vera úr
sögunni. Þórður biskup segir þar
að sumir íslendingar drekki útlent
öl, sumir geri sér drykk úr jurtum
og berjum, en flestir drekki þó
vatnsblandaða sýru. Höfðingjar
héldu þó ölhitun áfram þar til
bjóriðnaði í útlöndum hafði farið
svo fram, að heimilisiðnaðurinn
gat hvorki keppt við hann um verð
né gæði. Lýður Björnsson, sagn-
fræðingur, sagði í samtali við und-
irritaðan, að heimildir væru þó
fyrir því að bruggað hefði verið á
Bessastöðum alla sautjándu öld-
ina og eitthvað fram á þá átjándu.
SJÁ VIÐTÖL
Á NÆSTU SÍÐU
Einnig benti ýmislegt til þess að
brugg hefði verið stundað í stórum
stíl í Reykjavík á fyrri hluta nítj-
ándu aldar, sem marka mætti m.a.
af óvenju miklum innflutningi á
malti. Ölgerðarsaga íslendinga er
þó ekki öll sögð með þessum orð-
um og skal hér stiklað á stóru með
framhaldið og er að mestu stuðst
við áðurnefnda grein Guðbrands
Jónssonar í „Iðnsögu íslands".
Eftir að kaupstaðamyndun
skapaði skilyrði fyrir bakstursiðn
hér á landi, var notað ölger til að
lyfta með brauðdeiginu, allt fram
til aldamótanna 1900, er farið var
að nota svonefnt pressuger. Fyrir
bragðið hlutu öll bökunarhús í þá
daga að brugga öl. Var þar, sem
bakað var á hverjum degi, hitað öl
tvisvar í viku. Gerið settist undir
og ofan á ölið, og var það tekið og
geymt og hnoðað í súrdeig eftir
þörfum. En ölið sjálft var haft til
drykkjar og þótti gott og var talið
vera vel áfengt. Mest var það not-
að til heimilisþarfa í bökunarhús-
um hér syðra, en. þó ef til vill selt
eitthvað 1 ítilsháttar. En sums
staðar úti á landi höfðu bakarar
drjúgar aukatekjur af því að selja
ölið.
I grein sinni getur Guðbrandur
þess að fleiri en bakarar hafi rekið
ölgerð eftir að þéttbýlið skapaði
möguleika til að gera hana arð-
vænlega. Nefnir hann þar Henrik
Scheel, sem í lok átjándu aldar
rak heimabakstur fyrir menn og
jafnhliða veitingahús, og telur lík-
legt að hann hafi sjálfur bruggað
mungát þá, er þar var framreidd.
Þá nefnir hann einnig ölgerð í
svonefndu Davíðshúsi í Reykjavík
á nítjándu öld og loks, að Guð-
mundur agent Lambertsen hafi
rétt eftir miðja 19. öld haft ölgerð
í Reykjavík. Öll hafi þessi ölhita
verið g.írð í ábataskyni og vel megi
vera að fleiri menn í Reykjavík og
úti á landi hafi rekið ölhitu í sama
tilgangi á öldinni sem leið.
Þá getur Guðbrandur Gísla
Guðmundssonar, gerlafræðings,
sem lét gera öl í „Sanitas" meðan
sú verksmiðja starfaði frammi á
Seltjarnarnesi 1905 til 1912 og
einnig nefnir hann hvítölsgerð
nokkurra Dana, sem búsettir voru
í Reykjavík, en ölgerð þessi var
rekin á árunum 1912 til 1915. Þá
rekur Guðbrandur í stuttu máli
sögu „Ölgerðar Egils Skallagríms-
sonar“ frá því Tómas Tómasson
stofnaði hana árið 1913 og til þess
dags er greinin var rituð, árið
1943.
Hins vegar má segja að viðfangi
þessa greinarkorns ljúki með
bannlögunum 1915. Síðan þá hefur
íslendingum ekki verið heimilt að
brugga áfengan bjór til eigin nota,
þótt nokkuð hafi verið bruggað af
sterku öli til útflutnings. Raunar
mætti rekja hér tilraunir nokk-
urra stjórnmálamanna til breyt-
inga á þessari löggjöf, svo sem til-
löguflutning alþingismannanna
Lárusar Jóhannessonar, Péturs
Sigurðssonar og Jóns Sólness. Við
látum okkur hins vegar nægja að
nefna að lokum tillögu þá sem nú
liggur fyrir Alþingi þess efnis, að
við næstu kosningar, hvort heldur
sem verða fyrr sveitarstjórnar-
eða alþingiskosningar, verði efnt
til þjóðaratkvæðagreiðslu um
hvort leyfa skuli bruggun og sölu á
meðalsterku öli. Flutningsmenn
eru Magnús H. Magnússon, Frið-
rik Sophusson, Guðrún Helgadótt-
ir og Stefán Benediktsson og í
greinargerð með tillögunni gera
þeir ráð fyrir að ölið verði aðeins
til sölu í Áfengis- og tóbaksversl-
un ríkisins, í heilum eða hálfum
kössum, og svo í vínveitingahús-
um. Hér er að vísu ekki lagt til að
breytingar verði gerðar á áfengis-
löggjöfinni heldur einungis spurt
um vilja þjóðarinnar f þessum
efnum og það gefur augaleið, að
tillagan á eftir að vekja miklar
umræður um þessi mál, enda skoð-
anir skiptar eins og sjá má á
svörum þeirra þriggja manna sem
spurðir voru álits, en þeir eru
Björgólfur Guðmundsson formað-
ur SÁÁ, Halldór Jónsson, verk-
fræðingur, sem ritað hefur grein-
ar um þjóðmál f Morgunblaðið,
þ.á m. bjórmálið, og ólafur Hauk-
ur Árnason, áfengisvarnaráðu-
nautur.
(Samantekt: Sv.G.)
ÁVÖXTUNSf-gy
VERÐBRÉFAMARKAÐUR
Spilið á rétta
strengi
íslendingar
Látið Ávöxtun sf.
annast fjármál ykkar.
Verðtryggð spariskírteini ríkissjóðs
Gengi 28.11.’83
Fl. Sg./100 kr.
1.639 ,
1330 Overðtryggð
1 906 veðskuldabréf
679
593
447
382
282
269
199
153
Ár Fl. Sg./100 kr. Ár 1977 Fl. 2
1971 1 14.598 1978 1
1972 1 13.304 1978 2
1972 2 10.798 1979 1
1973 1 8.164 1979 2
1973 2 7.835 1980 1
1974 1 5.097 1980 2
1975 1 4.012 1981 1
1975 2 2.976 1981 2
1976 1 2.702 1982 1
1976 2 2.239 1982 2
1977 1 1.962 1983 1
Ár 20% 37%
1 75,8 86,5
2 67,3 81,2
3 60,5 76,8
4 55,1 72,9
5 50,8 69,7
6 47,2 66.8
r Verðtryggð veðskuldabréf "N
Ár Söhig. 2 afb/ári.
i 95,2
2 91,9
3 89,4
4 86,4
5 84,5
6 81,6
7 78,8
8 76,1
9 73,4
10 70,8

Höfum
kaupendur
að óverðtryggðum
veðskuldabréfum
20% og 40%
Verðtryggð
Veðskulda-
bréf óskast í
umboðssölu.
Öll kaup og sala verðbréfa miðast við daglegan
gengisútreikning.
Ávöxtun ávaxtar fé þitt betur
ÁVÖXTUNSf^
LAUGAVEGUR 97 - 101 REYKJAVÍK
OPIÐ FRÁ10 — 17 -SÍMI 28815
gjF
Gc)dan daginn!