Morgunblaðið - 15.07.1984, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 15. JÚLÍ 1984
29
reikninga sína í Sviss og Miö-
Afríkulýöveldiö eyddi 50 milljónum
bandaríkjadala (jafnviröi helmings
ríkisútgjalda) til aö keisaraleg krýn-
ing einvaldsins Bókassa mætti
veröa sem veglegust. Fleiri dæmi
um óviturlega ráöstöfun fjármagns
eru nefnd annars staöar á síöunni.
Fyrstu árin sáu menn ekkert at-
hugavert viö þaö sem var aö ger-
ast, ef undan eru skildir nokkrir
„sérvitringar", s.s. Harold Lever,
þáverandi efnahagsráöunautur
bresku ríkisstjórnarinnar, sem var-
aöi viö afleiöingum lánastefnunnar
þegar árið 1974, og Arthur Burns,
þáverandi seölabankastjóri Banda-
ríkjanna, sem hreyföi efasemdum
tveimur árum síöar. Á þessa menn
var, aö heita má, ekki hlustaö. Þaö
var almenn skoöun, aö ríki gætu
ekki komist í greiösluþrot; og ef svo
ólíklega vildi til, aö slíkt geröist,
mætti fara margvíslegar leiöir til
björgunar. Þaö hvarflaöi ekki aö
neinum aö mörg ríki gætu komist í
greiösluþrot samtímis.
SVO KOM SKELLURINN
Á árunum 1973—1980 virtist hin
léttúöuga lánastefna skila árangri.
Hagvöxtur í þeim þróunarríkjum
þar sem þjóöartekjur voru fremur
litlar var aö meöaltali um 4,6% á ári,
næstum helmingi meiri en í iönríkj-
unum, þar sem hann var á þessum
árum 2,5%. En svo kom skellurinn.
Síöla árs 1978 ákváðu OPEC-
ríkin enn verulega hækkun á olíu-
veröi. Innan árs hófst Seölabanki
Bandaríkjanna handa um aö draga
úr veröbólgu meö því aö fækka
peningum í umferö. Minni lánafyr-
irgreiösla í Bandaríkjunum leiddi til
þess aö vextir á alþjóölegum fjár-
málamarkaöi hækkuöu upp úr öllu
valdi og höföu ekki veriö hærri síö-
an á dögum heimsstyrjaldarinnar.
Minnkandi veröbólga í Bandaríkj-
unum og mikiö framboö á erlendum
gjaldeyri þar í landi styrkti mjög
stööu bandaríkjadals. Það var ekki
lengur hagstætt fyrir lántakendur
aö skipta meö dali.
Olíuhækkunin og versnandi lána-
kjör banka leiddi síöan til atvinnu-
leysis og efnahagskreppu í iönríkj-
unum, sem haföi þaö í för meö sér
aö dregið var verulega úr innflutn-
ingi á varningi frá þróunarlöndun-
um. Fyrir þróunarríkin var þaö um-
talsvert áfall, því eins og fyrr sagöi
eru iönríkin helstu útflutningsmark-
aöir þeirra. Afuröir þróunarríkjanna
snarféllu í veröi; hvert tonn af sykri,
sem er mikilvægasta útflutnings-
vara Brasilíumanna, lækkaöi úr 495
dölum í 120, svo aöeins eitt dæmi
sé tekiö. Smám saman geröu menn
sér grein fyrir því aö lánadæmiö
gekk ekki upp. Þróunarríkin áttu
ekki fyrir skuldunum.
HAGFfíÆDI EDA
STJÓfíNMÁL?
Eftir aö Ijóst varö, að bæöi lánar-
drottnar og skuldunautar þeirra
voru komnir í klípu féll þaö ekki síst
í hlut sérfræöinga Alþjóöagjaldeyr-
issjóösins (IMF), aö reyna aö finna
lausn á vandanum. Um hitt er deilt,
hvernig þaö verk hefur tekist og aö
undanförnu hefur stjórn sjóösins
sætt æ háværari gagnrýni jafnt í
þróunarríkjunum sem iönríkjunum.
Þaö voru 45 ríki, sem stofnuöu
IMF áriö 1944 og var tilgangur
sjóösins aö vera vettvangur fyrir
samstarf aöildarríkja í efnahags- og
gjaldeyrismálum og greiöa fyrir al-
þjóöaviöskiptum ( því skyni aö
stuöla aö atvinnuöryggi og efna-
hagslegum framförum. Á þeim fjór-
um áratugum sem liönir eru frá
stofnun IMF hefur aöildarríkjunum
fjölgaö í 146 og eru þróunarlönd
þar i meirihluta. Höfuöhlutverk Al-
þjóöagjaldeyrissjóösins, aö veita
aöildarríkjum, sem lenda í tima-
bundnum greiösluerfiöleikum aö-
gang aö lánsfé um stundarsakir,
hefur hins vegar lítiö breyst. Til-
gangur lánveitinga úr sjóönum,
svonefndra gjaldeyrislána, er aö
gefa ríkjum, sem lenda í grelöslu-
halla, svigrúm til þess aö gera vlö-
eigandi ráöstafanir til þess aö ráða
bót á hallanum án þess aö þurfa aö
grípa til of harkalegra samdráttar-
ráöstafana, sem valdiö gætu skaöa,
bæöi heima fyrir og á alþjóöavett-
vangi.
Um þaö er mjög deilt hve skyn-
samlegar ráöleggingar sérfræöinga
IMF um hagstjórn skuldugu ríkj-
anna eru. Gagnrýnin er af margvís-
iegum toga. Nefnt er aó sjóöurinn
geri engan greinarmun á því hvort
greiösluhalli ríkja stafar af efna-
hagsstefnu stjórnvalda eöa ytri aö-
stæðum, sem þau ráöa ekki viö. Þá
er sagt, aö áhersla sjóösins á
minnkun veróbólgu á kostnaö at-
vinnuöryggis sé hæpin í þróunar-
löndunum. Loks er bent á, aö sú
stefna IMF aö draga úr neyslueft-
irspurn sé órökvís og uppgjafar-
kennd. Ef stefnunni væri fylgt um
heim allan mundi þaó leiöa til enda-
loka frjálsrar verslunar. Um þetta
efni hefur Joao Camilo Penna, iðn-
aöarráóherra Brasilíu, komist svo
aö orði: „Ef eitt land eða tvö fylgja
heilræðum IMF um samdrátt og
hægari hagvöxt, sem miöa aö því
aö koma þeim á lappir á ný, getur
lækningin heppnast. En ef sömu
heilræói eru gefin heilli heimsálfu,
eöa, þaö sem verra er, þróunarríkj-
unum í heild, þá mun lækningln
leiöa okkur öll í gröfina."
Aó því er líka fundiö, aö stjórn-
endur Alþjóöagjaldeyrissjóösins
geri ekki greinarmun á lýðræöisríkj-
um og einræöisríkjum þegar lána-
fyrirgreiósla er annars vegar, og aö
þeir horfi fram hjá því aö lán og
lánakjör eru ekki aöeins reiknings-
dæmi í hagfræöi, heldur hafa þau
víötækar afleiöingar i stjórnmálum
og almennu þjóölifi. Eru mörg
dæmi þess aö stjórnvöld þróunar-
ríkja, sem aö ráöi IMF hafa gripiö til
harkalegra samdráttaraögeröa til
aó komast upp úr skuldafeni, hafa
orðið aö horfast í augu viö uppþot
og uppreisnartilraunir.
Stjórnendur gjaldeyrissjóösins
vísa þessari gagnrýni á bug. Þeir
segja, sem satt er, aö sjóðurinn
beri ekki ábyrgö á efnahagsvanda
aöildarríkja sinna. Aftur á móti fái
hann skömm í hattinn ef illa tekst
aö fylgja heilræðum hans um hag-
stjórn. „Þetta er eins og aö
skamma lækninn fyrir veikindi
sjúklingsins," er haft eftir einum af
ráöamönnum IMF.
AUKINN ÚTFLUTNINGUfí
SKIPTIR HÖFUOMÁU
Henry Kissinger heldur því fram í
fyrrnefndri grein sinni í Internation-
al Herald Tribune, aö þar eö Al-
þjóóagjaldeyrissjóóurinn hafi verió
stofnaöur til aö fást viö skammtíma
viöskiptahalla einstakra aðildarríkja
og skipulag hans og starfshættir
miðist viö þaó verkefni, skorti sjóð-
inn hvort tveggja fjárhagslega og
pólitíska getu til aó glíma vió
kreppu alþjóölegs fjármálakerfis.
Þess sjáist merki, aö skuldunaut-
arnir hyggist efna til samtaka og
vegna þess aö bankar og aörar
lánastofnanir iönríkjanna vilja ekki
hætta á greiösluþrot skuldugu ríkj-
anna, sé samningsstaöa þróunar-
ríkjanna sterkari en nokkru sinni
fyrr. Ríkisstjórnir Vesturlanda megi
ekki lengur sitja meö hendur í
skauti. Þær veröi aó koma til skjal-
anna og eiga frumkvæöi aö því aö
leiöa heimsbyggöina út úr ógöng-
um skuidakreppunnar. I því efni
ieggur Kissinger til aó stjórnvöld
iönríkjanna fylgi stefnu sem leiði til
þenslu í efnahagslífi og örvi þannig
útflutning þróunarríkjanna. Hann
hvetur einnig til þess aó fallið verói
frá tollverndarstefnu og, þaö sem
hann segir aö mestu skipti, aö vext-
ir veröi lækkaöir í Bandaríkjunum.
Fleiri en Kissinger hafa vitaskuld
kvatt sér hljóös til aö ræöa erlendar
skuldir þróunarríkjanna og er sam-
dóma álit þeirra, sem um málið
fjalla af þekkingu, aö vandinn sé
umfangsmikill og mjög erfiöur viö-
fangs. Öndvert við þaö sem menn
héldu í fyrstu er engin skjót og ein-
föld lausn í augsýn, en aö öllum
líkindum er þaö hárrétt hjá banda-
ríska utanríkisráöherranum fyrrver-
andi, aö höfuömáli skiptir aö auka
útflutning þróunarlandanna. Þaö
veröur hins vegar ekki gert i ein-
angrun; iönríki veröa aö greiöa fyrir
þvi og þaö kostar aó þau þurfa aö
falla frá verndarstefnu, sem þau
hafa taliö sér hag í aö fylgja. Höfuð-
verkefni alþjóöastjórnmála um
þessar mundir er aö brjótast út úr
þessari sjálfheldu.
GM.
Helatu heimildir: Financial Timaa,
Inlernahonal Harald Tribuna, Timaog
Fré Cartagena-fundinum: Þaö er Belieiario Betancur, forseti Kólombíu, sem er i ræöustóli. rhe Waii str—t Journai.
Vatnsorkuveriö í Itaipu, sem enga orku framleiöir.
Háum upphæðum lánsfjár sóað:
Vanhugsaöar framkvæmd-
ir og arölaus rekstur
Lánin sem þróunarríkjunum buöust á Vesturlöndum á
sl. áratug voru ekki alltaf notuö á skynsamlegan hátt.
Gífurlegum fjárhæöum var sóaö i vanhugsaöar fram-
kvæmdir og rekstur, sem skilar ekki aröi. Sum lánin
hurfu hreinlega, „gufuöu upp“ á dularfullan hátt;
sennilega var þeim stoliö og peningunum komiö fyrir
á leynireikningum í vestrænum bönkum.
Mörg framkvæmdalán uröu aö engu vegna skipu-
lagsleysis og vankunnáttu
í stjórnun. Vatnsorku-
veriö í Chingaza í Kól-
ombíu átti aö kosta 300
milljónir bandaríkjadala,
en reyndin varö sú aö
kostnaðurinn nam einum
milljaröi dala. Orkuveriö
var tekió í notkun áriö
1983 en áöur en fjórir
mánuöir voru liðnir höföu
jarögöngin hrunið saman
og framleiðsla stöövast.
Stjórnvöld í Brasilíu og
Paraguay höföu sam-
vinnu um aö reisa vatns-
orkuver í Itaipu, hiö
stærsta sinnar tegundar í
heiminum. Nú eru liöin
níu ár frá því fram-
kvæmdir hófust og kostn-
aöur hefur numið 18 millj-
öröum bandaríkjadala, en
Brasilíumenn hafa enn
ekki fengiö þaöan eitt
einasta kílówatt af raf-
magni og Paraguaymenn aöeins örlítið. Oft var lánsfé
sett í framkvæmdir af lítilli fyrirhyggju. í Perú var sett
á fót verksmiöja, sem framleiöa átti blaóapappír meö
tækni sem ekki haföi áöur veriö prófuö. Kostnaöurinn
nam 130 milljónum bandaríkjadala, og tapiö fram aö
þessu hefur numið 100 milljónum dala. Fjögur hund-
ruö starfsmenn voru ráönir til starfa og þeir fá enn
laun greidd þótt verksmiðjunni hafi verið lokaö fyrir
tveimur árum. i Rómönsku-Ameríku var háum upp
hæöum lánsfjár eytt til hergagnakaupa. Fimmtungur
af þeim 12,2 milljöröum dala, sem Perúmenn skulda,
var notaöur til vopnakaupa, þ.á m. frá Sovétríkjunum.
Argentínumenn eyddu
13,9 milljöröum dala í
innflutt hergögn á árun-
um 1981 og 1982, en sú
upphæö samsvarar 11%
af vergri þjóðarfram-
leiöslu landsins. Enn
meiri fjárhæöum var eytt í
hió afdrifaríka stríð viö
Breta út af yfirráöum á
Falklandseyjum. Lán sem
Alþjóöagjaldeyris-
sjóöurinn (IMF) veitti
stjórnvöldum á Haiti áriö
1981 og nam 20 milljón-
um bandaríkjadala, hvarf
og hefur ekkert til þess
spurst síðan. Lániö var
lagt inn á reikning stjórn-
valda i Banque Nationale
de la République d’Haiti
og heimildir eru fyrir því
_________________________________________________ aö samtímis var tekin út
Falklandseyjastriö Argentínumanna var að mestu ÍL^ankanu^1.*.a’n^á fj?r"
rekið fyrir elent lánsfé.
hæö og send til hallar Du-
valier-fjölskyldunnar, sem
hefur farið meö völd á eynni síóan 1957. IMF hótaöi
aö stööva frekari lán til stjórnvalda, ef atburóur af
þessu tagi endurtæki sig. Vió þaó situr meö því engar
sannanir um þjófnaö eru fyrir hendi.
Einkum eftir vikuritinu Time.