Morgunblaðið - 20.11.1984, Blaðsíða 44

52
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 20. NÓVEMBER 1984
Gömlu lummurnar — 4
Enska andhetjan
Myndbönd
Árni Þórarinsson
Breski leikarinn Leslie Howard
var i sinni tíð gasalegur hjartaknús-
ari og myndir hans eru meðal annars
hnýsilegar til samanburðar við
seinni tíma kvennagull eins og Paul
Newman eða Burt Reynolds. Fátt
breytist örar en ímyndir kynþokka
og kvenhylli/karlhylli. Howard var
frekar fínleg, ef ekki væskilsleg
ensk séntilmannstýpa og lék oft
rómantíska gáfumenn sem létu uppi
lítinn áhuga á konum en áttu gríðar-
legan séns í þær samt. Howard var
ekki aðeins leikari, heldur fram-
leiddi hann og leikstýrði eigin mynd-
um. Eftir hann liggja a.m.k. þrjátíu
myndir, sumar sígildar. Nokkrar af
myndum læslie Howard eru finnan-
legar á myndbandaleigunum hér ef
vel er gáð og frægasta rayndin sem
hann lék í er þar á meðal Gone with
the Wind.
önnur er ein af seinni myndum
Howards (hann lést 1943), Pimp-
ernel Smith, gerð 1941 og hann
bæði framleiddi og leikstýrði. Sex
árum áður hafði Howard leikið að-
alhlutverkið í myndinni The
Scarlet Pimpernel eða Rauða ak-
urliljan, þar sem söguhetjan virð-
ist vera fremur andhælislegur
enskur sérvitringur en er í raun
foringi flokks ofurhuga sem bjarg-
ar aristókrötum undan fallöxinni
á fyrstu dögum frönsku byltingar-
innar. Rauða akurliljan sló eftir-
minnilega í gegn og var stæld i
mörgum ævintýramyndum eftir
það. Mynd Howards, Pimpernel
Smith (Akurlilju-Smith) er þann-
ig Rauða akurliljan flutt fram i
seinni heimsstyrjöldina. Howard
leikur utangátta og ánalegan
enskan prófessor i fornleifafræði
sem fer með hóp af stúdentum sín-
um til Þýskalands þegar nasistar
eru að leggja út í styrjöldina 1939
undir því yfirskini að um forn-
leifaleiðangur sé að ræða. Mark-
miðið er hins vegar að bjarga
flóttamönnum undan ógnarstjórn-
inni.
Núna er Pimpernel Smith á
köflum svolítið kjánaleg áróð-
ursmynd. Til dæmis er nasistafor-
ingi á einum stað látinn horfa
beint í myndavélina og lýsa þvf
yfir að í Þýskalandi undir stjórn
nasista sé enginn óhultur. Mikið
grín er gert að meintu húmorleysi
Þjóðverja og m.a. því haldið fram
Leslie Howard ásamt Vivien Leigh og Olivia De Havilland í einni frægustu mynd allra tíma Gone With tbe
Wind.
að leynivopn Englendinga í stríð-
inu sé kímnigáfan. Á hinn bóginn
er víst að leynivopn þessarar
myndar er einmitt kímnigáfan,
auk spennandi sögu sem þó kemst
ekki i gang fyrr en um miðja
mynd. Og samleikur þeirra How-
ards og Francis Sullivan sem leik-
ur andstæðing hans, feitan
nasistaleiðtoga, er oft óborganleg-
ur. Þrátt fyrir neyðarlegar stríðs-
klisjur er Pimpernel Smith
skemmtileg mynd og ágæt kynn-
ing á því sérkennilega átrúnaðar-
goði enskra kvikmynda á fjórða og
fimmta áratugnum — Leslie How-
ard.
Stjörnugjöf: Pimpernel Smith -trtr'Á
Kristín Gestsdóttir
Bragðlaukar
bregða á leik
Bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
Kristín Gestsdóttir: 220 Ijúffengir
lambakjötsréttir.
Myndskreytingar:
Siguróur Þorkelsson.
Ljósmyndir: ímynd.
Útg. Orn og Öríygur, 1984.
Ekki þarf að fjölyrða um það,
hversu áhugi á fjölbreyttri matar-
gerð og hollri hefur aukizt á síð-
ustu árum. Nægir þar að nefna
hversu eftirsóknarvert það er orð-
ið að útbúa holla og skemmtilega
fiskrétti.
Sama gildir um kjötrétti, þótt
kannski hafi áherzlan verið öllu
meiri á fiskinum. Því er ágætt að
fá nú í hendur kjötréttabók og 220
Ijúffengir lambakjötsréttir býður
upp á nánast ótrúlega marg-
breytui. Það gerir einnig mat-
reiðslubækur meira aðlaðandi á
seinni árum, hversu útgefendur
leggja mikið kapp á að hafa þær
myndarlega úr garði gerðar og
þannig að þær komi i reynd að
gagni. íslenzka lambakjötið er
með ljúffengara kjöti sem til er.
Engu að síður hefur mikil ein-
hæfni verið í matbúningi þess
lengst af. Sjálfsagt hafa hug-
myndaríkar matreiðslumanneskj-
ur þó gert ýmsar tilraunir með
nýja rétti og í formála Kristínar
Gestsdóttur er gerð ágæt grein
fyrir „eiginleikum" lambakjöts og
hvernig þess verði bezt neytt og
hvernig halda skuli bragðinu.
Bókin skiptist í marga kafla, og
teikningar Sigurðar Þorkelssonar
eru til prýði og gagns og sama má
segja um Ijósmyndirnar. Ég gerði
að gamni mínu að prófa einn rétt-
inn á dögunum, ósköp einfaldan
rétt sem heitir Kótelettur með
eggi, raspi og sitrónuberki. Leið-
beiningarnar voru skýrar og rétt-
urinn bragðaðist öldungis dægi-
lega.
Fornminjar og þjóðtrú
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
FRÁSÖGUR UM FORNALDAR-
LEIFAR 1817—1823.1.—II. 739 bls.
Sveinbjörn Rafnsson bjó til pr.
Stofnun Árna Magnússonar. Reykja-
vík, 1983.
Hér er á ferðinni merkilegt
framlag til íslenskra fræða —
nokkurs konar fornleifatal frá ár-
unum 1817—1823. Sveinbjörn
Rafnsson gerir í inngangi grein
fyrir orsökum þess að skrár þess-
ar eða frásögur voru í letur færð-
ar. Rómantík og þjóðernisvakning
við upphaf 19. aldar olli því að
menn tóku að skyggnast eftir
sérhverju sem aukið gæti álit
þjóðar út á við, svo og sjálfstraust
hennar og metnað. Fornleifaáhugi
fór stórlega vaxandi, svo í löndum
Danakonungs sem annars staðar.
Bréf var sent frá prestum á ís-
landi þar sem þeim var boðið að
skrá fornaldarleifar hver i sinni
sókn. Það gerðu þeir og sendu
stjórnskipaðri nefnd í Kaup-
mannahöfn. Loksins hér og nú
kemur svo árangurinn fyrir al-
menningssjónir.
Prestarnir voru meðal annars
beðnir að skrá hauga eða forn-
mannaleiði, stóra steina eða kletta
sem líklega væru reistir af manna
höndum, forna þingstaði og rúna-
steina. Þá áttu þeir að geta um
gamlar myndir eða bílæti og
ennfremur sögusagnir um forn-
menn og fornan átrúnað. Varla
væri þetta allt talið til fornleifa
nú. Haugar og »leiði«, sem um get-
ur í skýrslunum, munu t.d. oftar
en hitt vera nátttúrlegir hólar í
landslaginu og engin mannaverk.
Þá er ekki sennilegt að Grettir
sterki hafi lyft öllum þeim björg-
um sem við hann eru kennd vítt og
breitt um landið, Grettistökunum
svonefndu.
En vorkunn var þeim, lærðu
mönnunum í upphafi 19. aldar.
Þeir höfðu ekki við að styðjast
fornleifarannsóknir þær sem síð-
an hafa verið framkvæmdar. Á
þeim sviðum stóðu þeir öllu nær
miðöldum en nútíma.
Merkilegur er þessi fróðleikur
eigi að síður. Þarna er lifandi
komin íslensk þjóðtrú eins og hún
lifði kynslóð fram af kynslóð.
Einnig má marka nokkuð af
skrám þessum viðhorf íslendinga
til fornbókmenntanna og þekk-
ingu á þeim áður en tekið var að
gefa þær út og kynna fyrir alvöru.
Efnislega eru svör flestra prest-
anna á sömu lund þó þau séu vit-
Sveinbjörn Rafnsson
anlega stíluð á marga vegu. Sumir
skrifa á dönsku, aðrir á latínu. En
langflestir rita á íslensku. Og
raunar láta sumir í Ijós þakklæti
að mega skrifa á móðurmálinu.
Kansellístíllinn — stofnanamál
þeirra tíma — var enn hinn viður-
kenndi ritháttur lærðra manna.
Sýnilega hafði þessum mönnum
hvorki verið kennt að beita móð-
urmálinu né virða það. Þeir slettu
dönsku og latínu að vild, bæði ein-
stökum orðum og heilum orða-
samböndum. Þó mun hafa verið
tekið að draga úr slíku um þessar
mundir miðað við það sem áður
var. Stafsetningu höguðu menn
eftir tiltölulega frjálsum reglum,
eða bara tilfinningu. Og beyg-
ingarfræðin var ekki enn komin til
skjalanna — til að sníða agnúana
af »rangri« málvenju! Menn not-
uðu t.d. eignarfallið »Grettirs«.
Sumir eiga í hálfgerðu basli við að
tjá sig. Hinir eru þó fleiri sem
fara nokkuð létt með viðfangsefn-
ið enda voru þessir menn vanir að
semja ræður og flytja þær. Til
liprari stílista tel ég t.d. séra Hall-
dór Ámundason á Melstað í Mið-
firði. Hann var Sunnlendingur
(fæddur á Núpi í Fljótshlíð) og tel-
ur upp í viðauka merkisstaði sem
hann segir að sér sé kunnugt um í
Þórsmörk en bætir svo við að »um
slíkt mun koma Underrétting frá
Prestum þar.«
Mislangar og nákvæmar eru
greinargerðir prestanna, mjög
svo. Séra Jón Þorsteinsson var
prestur í Reykjahlíð, ættfaðir
frægur. Hann skilar röskri blað-
síðu. Steingrímur Jónsson i Odda
skrifar hins vegar milli þrjátíu og
fjörutíu síður, enda mörgu að lýsa
þar um slóðir. Þorkell Arnason á
Stöð tilkynnir á dönsku að »þann
stutta tima sem ég hef þjónað hér
í sókninni sem prestur hef ég ekki
komist að neinu sem telja mætti
fornleifar... «
Sveinbjörn Rafnsson upplýsir í
inngangi að »reynt var að koma
textanum til skila með sérvisku
hvers skýrsluhöfundar i horfi sem
líkustu frágangi hans.« Víst getur
stafsetningin, sem hlýtur að koma
nútímamanni furðulega fyrir
sjónir, tafið í lestrinum. Allt um
það eykur sá hátturinn — að birta
þessa hundrað og sextíu ára gömlu
texta stafrétta — á menningar-
sögulegt gildi útgáfunnar. Staf-
setningin var hluti af stil hvers og
eins. Menntun hans og málfar
birtist ekki aðeins I þvi hversu
hann hagaði orðum sínum heldur
einnig í því hvaða bókstafi hann
notaði og hvernig hann notaði þá.
Ekki má svo láta hjá líða að
geta þess að útskýringar og leið-
beiningar umsjónarmanns útgáf-
unnar auka mjög gagn hennar og
almennt notagildi, svo og rit-
handasýnishorn og skýringar-
myndir og þýðingar á dönsku- og
latínutextum.
Hvort eða hversu mikið rit þetta
mun gagnast fornleifafræðinni á
ókomnum árum — um það er valt
að dæma. Hitt er ótvirætt að það
gefur ágæta hugmynd um hvar is-
lensk menning var á vegi stödd á
merkilegum tímamótum: við lok
upplýsingar og dagsbrún þjóðlegr-
ar endurreisnar.