Morgunblaðið - 03.03.1985, Blaðsíða 63

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. MARS 1985
63
Það er oft sagt að kaffi sé þjóðardrykkur okkar fslendinga og er
áreiðanlega mála sannast, en við erum þó langt frá því að teljast
meðal mestu kaffiþjóða heims.
Kaffi or þær veitingar, sem oftast er boðið upp á hér á landi, ekki
síst ef óvæntan gest ber að garði.
Setningin hér að ofan: má (ekki) bjóða þér bolla af kaffi?, heyrist því ótal
sinnum á dag, í öllum landshlutum og við margvísleg tækifæri.
Uppruni kaffis
Kaffi hefur lengi verið við lýði
og fylgt mannfólkinu, það er því
ofur eðlilegt að leitað hafi verið
að uppruna kaffitrésins og
reynt að festa upphaf kaffi-
drykkju í tíma.
Sagnir eru til um geitahirði
upp í Kaffafjöllum í Eþíópíu á
15. öld, sem tók eftir að geitur
hans tóku fjörkipp eftir að hafa
nartað í rauð ber kaffitrésins
Onnur frásögn greinir frá Shes-
eli sheik, sem horfði á úlfalda
sína bregða sér í valhopp eftir að
hafa etið berin.
Það skyldi þó aldrei vera að
við kaffineytendur eigum lífs
„elexír“ okkar geitum og úlföld-
um að þakka? — En hvað um
það — sama er hvaðan gott kem-
í kaffi er kaffín, en það finnst
einnig í tei, kaói, kóladrykkjum,
súkkulaði, örvandi lyfjum alls-
konar og verkjalyfjum. Efnið
finnst í alls 63 jurtategundum.
Eþíópíumenn tuggðu kaffi-
baunir, ásamt fitu, áður en þeir
héldu til bardaga.
Kínverjar notuðu te í sam-
bandi við trúarathafnir og
Maya-indíánar í Mið-Ameríku
notuðu súkkulaðidrykki til hins
sama.
Það er hægt að segja, að í stað
vínsins, sem notað er við kristn-
ar trúarathafnir, komi te hjá
búddatrúarmönnum og kaffi hjá
Islömum — múhameðstrúar-
mönnum.
Margar milljónir manna í hin-
um vestræna heimi fá sér kaffi-
bolla í morgunsárið dag hvern,
til að geta horfst í augu við dag-
inn og verkin framundan. Kaffín
hefur áhrif á miðtaugakerfið
eftir því, sem vísindamenn segja
okkur. Það þekkja áreiðanlega
flestir kaffidrekkendur þá vellíð-
an sem fylgir kaffidrykkju á
góðri stund, þegar kaffið er ný-
lagað, heitt og gott.
I einum kaffibolla eru talin
100—150 milligrömm af kaffíni
(aðrar tölur eru 100) í tebolla
60—75 milligrömm (a.t. 50—70)
og 86—99 milligrömm í bolla af
skyndikaffi — „instant“.
Kaffín er því löglegt fíkniefni,
ásamt nikótíni og alkóhóli, ef
grannt er skoðað.
Útbreiðsla kaffls
Kaffið, upprunnið í Afríku,
barst yfir Bosporussundið .til
Konstantinopel, en þar var
fyrsta kaffihúsið opnað árið
1554. Almenningur kallaði kaffi-
húsin þar skóla hinna lærðu og
kaffið var nefnt drykkur skák-
manna og heimspekinga. Frá
Bosporus barst kaffi„menning-
in“ í norður og austur og í mörg-
um borgum Evrópu voru opnuð
kaffihús á 17. öld. í Feneyjum
var opnað kaffihús árið 1648 og í
London 1652, það var nefnt
Virginu-kaffihúsið.
Kaffihúsin voru auðvitað fyrst
aðeins sótt af karlmönnum sem
sátu þar og skeggræddu um
stjórnmál og spurðu tíðinda. Til
Frakklands barst kaffið með dá-
lítið öðrum hætti, nú til dags
myndi sú aðferð nánast teljast
mútur, ef ekki eitthvað annað
verra. Tyrkneski soldáninn sendi
fulltrúa sinn, Soliman, til Loð-
víks 14. með kaffi, til að fá hann
til að leggja þeim lið gegn Þjóð-
verjum. Arið 1683 voru Tyrkir
komnir að borgarmúrum Vín-
arborgar og þegar þeir voru
hraktir á brott neyddust þeir til
að skilja eftir marga sekki af
kaffi. Þar með er grunnurinn
talinn lagður að kaffihúsunum í
Vín, sem mörg hafa orðið víð-
fræg.
Má
bjóða
þér
bolla af
kaffi?
Kaffið varð eftirsóknarverð
verslunarvara, það voru aðallega
enskir og hollenskir kaupmenn
og sjófarendur, sem fluttu kaffið
til Evrópu frá fjarlægum stöð-
um. Frá upprunalegum heim-
kynnum í fjöllum Eþíópíu var
plantan flutt til Java, Brasilíu,
Ck)lumbíu, Costa Rica, Venezú-
ela, Guatemala, E1 Salvador,
Kenya og Tansaníu og ræktun
hafin. Eins og sést á þessari upp-
talningu er kaffið aðalútflutn-
ingsvara margra þessara landa
enn þann dag í dag.
Kaffíhús og
kaffídrykkja
Kaffidrykkja færðist að sjálf-
sögðu inn á heimilin þegar fram
liðu stundir, en kaffihús hafa
haldið vinsældum sínum allar
götur fram á okkar daga. Kaffi-
hús nútímans eru með ýmsu
sniði, allt frá einföldum stöðum
til viðhafnarsala. Fyrir okkur,
sem búum á norðlægum slóðum,
er það alltaf dálítið ævintýralegt
að setjast niður á útikaffi er-
lendis og virða fyrir sér mannlíf-
ið.
Víða erlendis er kaffi selt á
stöðum, þar sem ekki einu sinni
er reiknað með að menn setjist á
meðan þeir drekka sopann sinn.
Þá er kaffið oft framreitt í agn-
arlitlum bollum og er vel sterkt.
Kaffitími á vinnustöðum er víða
lögleiddur í samningum
starfsmanna og vinnuveitenda
hérlendis. En það er víðar sem
kaffitími þykir sjálfsögð hlunn-
indi. Þegar í ljós kom í ríkis-
stofnunum á Ítalíu að í raun var
meðalvinnustundafjöldi starfs-
manna 4 klst. og 20 mín. dag
hvern, í staðinn fyrir þær 6 klst.
og 38 mín. sem samið var um,
sendi ráðuneytisstjóri fjármála-
ráðuneytis, samkvæmt skipun
ráðherra, 3.200 starfsmönnum
bréf þess efnis, að tekið yrði
fyrir „il cappuccino selvaggio",
þ.e. óleyfileg kaffihlé, sem hver
og einn tók að geðþótta utan
vinnustaðar. Ráðuneytisstjórinn
benti líka á, að innan stofnunar-
innar væru tvær kaffistofur, þar
sem kaffið væri meira að segja
ódýrara en á stöðunum í kring.
Bréfið hafði sömu áhrif og ef
sprengju hefði verið varpað. Við
„cappuccino selvaggio", tók nú
„guerra del cappuccino" eða
kaffistríð. Værukærir ríkis-
starfsmenn söfnuðust fyrir utan
skrifstofu ráðherra, hótuðu að
koma honum úr starfi og höfðu
uppi mótmælastöðu (Time 29.
okt. 1984).
Mörg kaffihús hafa orðið
þekkt vegna þeirra manna sem
sótt hafa þau að staðaldri. Þar
má nefna Procope-kaffihúsið í
París, sem var samkomustaður
manna eins og Voltaire, Diderot,
Robespierre, Danton, Bonaparte,
Marat og Balzac. í París voru
líka Rotonde, sem Lenin, Hem-
ingway og Ehrenburg sóttu og
kaffihúsin Flore og Deux Mag-
ots, þar sem Sartre og Simone de
Beauvoir komu daglega.
Á Central-kaffihúsið í Vínar-
borg komu Freu<L Werfel,
Trotzky og Polgar. í Róm var
Café Greco sótt af mönnum eins
og Stendalh og Schopenhauer, og
nær öllum listamönnum, sem
voru þeim samtíma í borginni. í
Zurich er Café Odeon, og getur
það státað af því að þangað kom
Lenin á sínum tíma.
Á kaffihúsi við Tower-stræti í
London í eigu manns að nafni
Lloyd, var tryggingafélagið
Lloyd’s stofnað á 17. öld. Það var
upphaflega tryggingafélag fyrir
skip og sjávarflutninga en hefur
síðar orðið að alhliða starfsemi
eins og kunnugt er.
Kaffihúsin voru lengi vel að-
eins samkomustaður karlmanna,
eins og áður segir, það þótti
beinlínis óviðeigandi að konur
kæmu þangað inn, nema þá í
fygld karlmanns. Fyrsta kaffi-
húsið þar sem konur gátu komið
einar inn var ekki opnað í París
fyrr en í lok síðustu aldar. Kaffi-
drykkja einstakra manna og sið-
ir henni viðkomandi hafa þótt I
frásögur færandi. Þannig er sagt
frá því að Friðrik mikli hafi sett
kampavín saman við kaffið sitt
og kryddað með pipar. Voltaire
er sagður hafa verið mikill kaffi-
svelgur, hann drakk 50 bolla á
dag. Goethe skrifaði vini sínum
um jólin 1772: „Það er enn nótt,
ég fór aftur á fætur til að skrifa
og lét laga kaffi í virðingarskyni
við daginn." Johann Sebastian
Bach samdi einhverju sinni
kaffikantötu og Jonathan Swift,
sem samdi sögurnar af ferðum
Gullivers, sagði við Vanessu sína
að besta meðalið sem hann fengi
væri kaffið hennar.
Það er ekki hægt að skilja við
frásögn af kaffidrykkju án þess
að minnast á rithöfundinn Hon-
oré de Balzac. í bókinni Mann-
kynssaga handa æðri skólum,
Nýja öldin, eftir Ólaf heitinn
Hansson segir: Balzac var
nautnamaður og eyðsluseggur og
þvi alltaf skuldum vafinn. Varð
hann alltaf að vera sískrifandi
til að geta reytt eitthvað í
skuldunauta sína. Æsti hann sig
upp með sterku kaffi og dó á
besta aldri (51 árs) úr ofþreytu
og kaffieitrun. Þessi lýsing á af-
drifum Balzac hefur orðið mörg-
um manninum minnisstæð og
það áratugum eftir að skólabók-
unum var lokað.
í annarri frásögn, sem er sögð
eftir áreiðanlegum heimildum,
er Balzac sagður hafa drukkið
50.000 bolla af kaffi alls um sína
ævidaga, og er ekki vitað til að
það met hafi verið slegið síðan
hann leiö.
Texti: Bergljót Ingólfsdóttir.
Nútíma kaffihús eni af mörgum geróum, látlaus, viöhafnarmikil og jafn-
vel setið utan dyra.