Morgunblaðið - 03.03.1985, Blaðsíða 65

MORGONBLAÐH), SUNNUDAGUR 3. MARS 1985
65
Mikhail Klochko (t.h.) hitti Chou En Lai 1949.
Um höfundinn
Dr. Mikhail Antonovich Klochko fæddist í Úkraínu, sem þá
var hluti rússneska keisaradæmisins, árið 1902. Að loknu
prófi frá Tækniháskólanum í Kiev árið 1925 starfaði hann þar
við rannsóknir, og frá 1930 við sovézku vísindaakademíuna í
Leningrad (1930—34) og Moskvu (1935—61).
Frá 1935 til 1961 var Klochko yfirmaður rannsóknarstofu hjá
Kurnakov-stofnun sovézku akademíunnar fyrir almenna og
ólífræna efnafræði. Klochko lauk doktorsprófi í efnavísindum
árið 1940, og hlaut prófessorsnafnbót árið 1946. Árið 1948 var
hann sæmdur Stalín-orðunni fyrir tæknistörf.
Kanadastjórn veitti Klochko hæli sem pólitískum flóttamanni
í ágúst 1961, og fimm árum síðar varð hann kanadískur
ríkisborgari. Hann hefur starfað sem vísindalegur ráðgjafi í
Kanada, og skrifað vísindagreinar auk frásagna í tímarit um
lífið í Sovétríkjunum.
Kjarnorkusprenging
á Bikini árið 1946.
fyrir geislun úr kjarnarykinu, sem
þeir önduðu að sér. Árangur svona
gróflegs hugsunarleysis vegna ör-
yggisráðstafana var ekki lengi að
koma í ljós. Bldri kona, sem
hreinsaði skerm sem geislavirk
efni höfðu fallið á, lézt nokkrum
mánuðum eftir að kjarnarann-
sóknir hófust hjá IONKH. Stuttu
síðar lézt rafmagnsmaðurinn,
Mochalov, sem gert hafði við loft-
r*stingu skermsins. Hann hafði
nýlega snúið heim eftir fjögurra
^ra herþjónustu á vígvöllunum, til
P^ss eins að látast úr geislunar-
sjúkdómi.
Logið til um
dánarmein
Þegar hér var komið sögu
reyndu starfsmenn Fyrstu deild-
arinnar, það er leynilögregludeild-
ar stofnunarinnar, að koma á
kreik röngum upplýsingum um
dánarmein starfsfólksins. Hélt
leynilögreglan því fram að konan
hafi látizt úr „kvensjúkdómi", en
rafmagnsmaðurinn hafi verið með
illkynjað æxli. Vinir og ættingjar
hinna látnu vissu hinsvegar gjörla
ástæðuna.
Auk sjúkdóma, sem stöfuðu af
geislun, herjaði önnur plága á
starfsmenn okkar, en það var
leynilögreglan. Hún starfaði hjá
ölíum stofnunum og fyrirtækjum
tengdum kjarnarannsóknum við
eftirlit með skírteinum allra sem
komu eða fóru, og njósnaði um
starfsfólkið til þess svo að ákæra
hvem þann er minntist á erfið
vinnuskilyrði eða annað það, sem
bannað var að ræða. Árangur
þessa óþokkastarfs leynilögregl-
unnar, sem naut aðstoðar Fyrstu
deildarinnar í ákærum sínum, var
meðal annars sá að tveir af starfs-
mönnum IONKH voru handteknir.
Annar þeirra lézt í fangelsi, hinn
hvarf sporlaust. Ef slys varð í
stofnunum þessum eins og til
dæmis eldsvoði, var slökkviliðs-
mönnum eða sjúkraliðum ekki
hleypt þar inn á þeirri forsendu að
þeir hefðu ekki tilskilin skilríki.
Skylt atvik gerðist hjá nágranna
okkar, Eðlis- og efnafræðistofnun-
inni. Ung stúlka, sem þar starfaði,
fékk í sig háspennurafstraum.
Hún þarfnaðist læknishjálpar hið
fyrsta, en verðirnir neituðu iækn-
inum um aðgang að stofnuninni. Á
meðan verðirnir voru að hringja
til yfirmanna sinna til að fá til-
skilin leyfi fyrir lækninn lézt
stúlkan.
Fyrsta manntjónið meðal rann-
sóknarmanna IONKH varð í hópi
vísindamanna, sem starfaði við
rannsóknir á úraníumsamböndum
undir stjórn vísindamannsins Ilya
I. Chernyaev. Hvorki hann né að-
stoðarmenn hans höfðu unnið með
kjarnaefni fyrr. Sömu sögu var að
segja frá hundruðum annarra vís-
indastofnana, háskóla og tækni-
skóla, sem virkjuð voru á árunum
1945—46 til að vinna að sprengj-
unni. Það var ekki fyrr en árið
1947 að IONKH setti upp „eftir-
0133100“ þar sem starfsfólkið gat
fylgzt með geislun í líkömum sín-
um og vinnutækjum. Eini sjáan-
legi árangurinn af starfsemi
stöðvarinnar var að forstöðumað-
ur hennar, Seryozha Starostin,
sem var ungur og vel liðinn, veikt-
ist og lézt í sjúkrahúsi stofnunar-
innar hálfum mánuði síðar. Eins
og við lát rafmagnsmannsins og
hreingerningakonunnar reyndi
Fyrsta deildin að koma af stað
orðrómi um að Starostin hefði
blætt út eftir uppskurð. Söguhöf-
undarnir höfðu nærri því rétt
fyrir sér. Starostin lézt úr hvít-
blæði.
í blaði, sem út kom eftir dauða
hans, var Starostins minnzt með
því að birta nafn hans í svörtum
ramma. Ekki var það venja að
minnast látinna vísindamanna af
yngri kynslóðinni í sovézkum vís-
indaritum. Þó hlutu þrír doktorar
í vísindum við IONKH, sem létust
eftir að hafa orðið fyrir geislun,
þennan „heiður".
Reyndari vísindamenn okkar á
kjarnasviðinu voru oft sendir til
rannsóknarstöðva í Úralfjöllum
þar sem tilraunir þeirra voru út-
færðar í stærra mæli og notaðar
til framleiðslu kjarnaefna. Árið
1955 kom einn þessara vísinda-
manna, dr. Abram M. Rubinstein,
heim til Moskvu — ekki heim til
sín, heldur í sjúkrahús. Þar fékk
hann miklar innvortis blæðingar,
og eftir tveggja vikna legu lézt
hann. Hann „brann upp“ eins og
starfsmenn okkar nefndu það.
Rangar upplýsingar um dauða
hans, sem Fyrsta deildin kom á
kreik, voru til einskis. Fjölskylda
hans og vinir höfðu heimsótt hann
í sjúkrahúsið og vissu hvers eðlis
sjúkdómurinn var, sem leiddi
hann til dauða 46 ára að aldri.
Geislasýkingar
Átta árum síðar lézt aðstoðar-
forstjóri okkar, Vyacheslav P.
Markov, sem hafði starfað við
kjarnarannsóknir áður en hann
kom til IONKH. Hann var á 54.
aldursári. Næst var það Georgi V.
Ellert, sem unnið hafði á kjarna-
sviðinu, og lézt árið 1973, aðeins
ári eftir að hafa lokið doktorsprófi
í vísindum. Hann var 44 ára.
Vísindamennirnir, sem störfuðu
í málmdeild okkar og unnu með
málmblendi með kljúfanlegum
efnum, voru ekki heldur ónæmir
fyrir geislunarsjúkdómum. Yfir-
maður einnar rannsóknarstofunn-
ar, dr. Vladimir A. Nemilov, lézt
árið 1950, 59 ára að aldri. Eftir-
maður hans, dr. Aleksandr A.
Rudnitsky, lézt 57 ára gamall árið
1959. Mjög sennilega átti geislun
sinn þátt í ótímabæru láti þessara
vísindamanna.
Ein af yngri vísindamönnunum,
Markartseva, sem starfaði undir
stjórn dr. I.I. Kornilows við fun-
heitar úraníummálmblöndur, varð
blind (hugsanleg áhrif geislunar).
Henni var neitað um örorkulíf-
eyri, þótt hún væri félagi í komm-
únistaflokknum, vegna þess að yf-
irmaður hennar, sem einnig var
flokksbundinn, vildi hreinsa sig af
allri sök. Eldri vísindamaður,
Anna D. Gelman-Novikova, fór
einnig að missa sjónina eftir að
hafa starfað við transúraníum-
blöndur.
Stéttarfélag okkar, sem var allt-
af undir stjórn flokksbundins
formanns, samþykkti aldrei nein
mótmæli né kröfur varðandi
dauða starfsmanna stofnunarinn-
ar eða geislasýkingar annarra.
Þar kom þó að málið var komið á
það hneykslanlegt stig árið 1947
að stofnunin kom á fót heilsu-
gæzlustöð þar sem ein hjúkrun-
arkona starfaði. Læknir var þar
til viðtals tvisvar í viku. Tekin
voru blóðsýni úr öllum starfs-
mönnum stofnunarinnar til að
kanna áhrif geislunar.
I ljós kom að rúmlega helming-
ur starfsmanna, um 250 manns,
hafði einhver sjúkdómseinkenni
tengd geislun. Þar af voru rúm-
lega 100 alvarlega sýktir. Jafnvel
sumir starfsmannanna, sem ekki
komu nálægt kjarnarannsóknum,
voru sjúkir, vegna þess að öll
stofnunin var menguð.
Radíum-stofnunin
Radíum-stofnunin, sem vísinda-
maðurinn þekkti, Vladimir I.
Vernadsky, stofnaði í Leningrad,
vann að því frá þriðja áratugnum
að vinna og hreinsa radíum úr úr-
aníummálmgrýti frá Mið-Asíu.
Byggð var verksmiðja til fram-
leiðslu á radium í samræmi við
rannsóknir stofnunarinnar, og var
stjómandi hennar Ivan Bashilov,
sérfræðingur í rannsóknum
sjaldgæfra frumefna. Þessi mað-
ur, sem sovézkir fjölmiðlar hylltu
sem „einn af stofnendum sovézks
radíum- og frumefnaiðnaðar" eft-
ir að hann lézt, var „verðlaunað-
ur“ með sjö ára innilokun í vinnu-
búðum í nánd við Krasnoyarsk,
þar sem hópur vísindamanna
okkar hitti hann árið 1946. Þessi
innilokun, sennilega ásamt geisl-
unaráhrifum, leiddi til dauða hans
á 62. aldursári. í eftirmælum um
hann var talað um „alvarlegan
hjartasjúkdóm“, sem ekki var þó
minnzt á í ummælum í Stóru sov-
ézku alþjóðaorðabókinni.
Radíum-stofnunin var ein
þriggja stofnana (hinar voru Eðl- w
isfræðitæknistofnanirnar í Len-
ingrad og Kharkov), sem komu sér
upp kjarnakljúf fyrir síðari
heimsstyrjöldina. Við upphaf
sprengjuáætlunarinnar haustið
1945 var starfsemi stofnunarinnar
á sviði kjarnarannsókna aukin
verulega. Fyrstur starfsmann-
anna til að látast úr sjúkdómi
tengdum geislun var A.E. Poles-
itsky, en eftirmæli um hann birt-
ust 1945. Vinir Polesitskys álíta að
hann hafi sýkzt meðan hann vann
með radíum fyrir styrjöldina.
Nokkrir aðrir vísindamenn, sem
einnig hefur verið getið um í vís-
indaritum, hurfu af sjónarsviðinu
á sjötta áratugnum. Einn þeirra,
Filip M. Filin, sem lézt á 60. ald-
ursári, var „heiðraður" með eftir-
mælum.
Forstöðumenn Radium-stofnun-
arinnar urðu ekki langlífir, frekar
en margir annarra starfsmanna.
Vitali G. Khlopin, sem tók við af
Vernadsky sem forstöðumaður ár-
ið 1939, lézt árið 1950 60 ára gam-
all. Eftirmaður hans, Boris A.
Nikitin, lézt árið 1952 aðeins 46
ára að aldri. Og næsti forstöðu-
maður átti lengri ævi — varð 62
ára.
Minningargreinar
Tímaritið Uspekhi Fizichezkikh
Nauk (Nýjungar í eðlisfræði) birti
á árunum 1951—1981 eftirmæli
um rúmlega 20 kjarneðlisfræð-
inga, sem flestir létust áður en
þeir náðu 60 ára aldri. Þeir sem
náðu hærri aldri létust eftir „larg-
varandi alvarlegan sjúkdóm". Til
dæmis lézt vísindamaðurinn Lev
A. Artsimovich 64 ára gamall „eft-
ir langvarandi veikindi", og Abr-
am I. Alikhanov, sem hafði átt við
„alvarleg veikindi að stríða" síð-
ustu æviárin, á 67. aldursári. Tveir
aðrir frammámenn í sovézkum
kjarnavísindum — Vladimir I.
Veksler og Gersh I. Budker — lét-
ust áður en þeir náðu sextugsaldri.
Vísindamaðurinn Isaak Pomer-
anchuk lézt á 54. aldursári, og dr.
Lev I. Rusinov, einn nánasti að-
stoðarmaður Kurchatovs, sem
unnið hafði við sprengjuna frá ár-
inu 1946, lézt árið 1960 53 ára að
aldri.
Fimm árum áður lézt vísinda-
maðurinn Pyotr I. Lukirsky, sem
starfaði við Radíum-stofnunina,
60 ára gamall. í eftirmælunum er
minnzt rúmlega 10 annarra kjarn-
eðlisfræðinga, sem létust á aldrin-
um 40—60 ára.
Annarra er eingöngu minnzt
vegna svörtu rammanna um nöfn
þeirra í fyrirsögnum vísinda-
greina, sem birtust að þeim látn-
um, en flestir ungu vísindamenn-
irnir, sem ekki lifðu nógu lengi til
að ljúka doktorsprófi, létust úr
geislunarsjúkdómum án þess að
vinna til eftirmæla.
Meðal þeirra mörg hundruð
rannsóknarstofnana, sem aðild
áttu að kjarnorkusprengjuáætlun-
inni frá ágústlokum 1945 voru svo
til allir háskólar Sovétríkjanna og
tækniháskólar, visindastofnanir
og rannsóknarstofur. Auk þess
létu yfirvöld byggja fjölda nýrra
vísindastofnana fyrir kjarnarann-
sóknir á árunum 1946 til 1960.
Meðal þeirra var svonefnd Devy-
atka (Stofnun númer níu) þar sem
fram fóru rannsóknir á efnasam-
setningu kljúfanlegra efna, en for-
stöðumaður stofnunarinnar frá
1946 til 1953 var einn af fram-
kvæmdastjórum vísindadeildar
SJÁ NÆSTU SÍÐU
Heræfíngar á dögum
kalda stríðsins í
Nevada-eyðimörkinni 1952.