Morgunblaðið - 28.07.1985, Blaðsíða 9

MQRGljNBLARlD, SUNNUOAGUR 38. JÚLl 1985
hafa verið fyllt með lofti. Við slíka
myndatöku heilans er nauðsynlegt
að fjarlægja mænuvökvann og
hleypa lofti upp eftir mænunni i
heilahvolfin, en slík meðferð hefur
í för með sér gifurlegan sársauka.
Inni í Cat-skyggninum, sem er
hringlaga, er hreyfanlegur hring-
ur sem beinir örmjóum röntgen-
geislum umhverfis höfuð sjúkl-
ingsins, líkt og pláneta snúist um-
hverfis sólu. Heilavefurinn tekur
við geislunum í mismunandi
magni og ræðst magnið af þétt-
leika þeirra. Á samri stundu
reiknar hin afkastamikla tölva út
mismun heildargeislunar og það
magn röntgengeisla sem heilavef-
urinn tekur við. Útkoman er siðan
sú viðmiðun sem höfð er þegar ný
sneiðmyndun fer fram og myndin
sem þá birtist er afar skýr og svo
nákvæm að vart verður á betra
kosið.
Auk þess gagns sem hafa má af
CAT-skyggni við sjúkdómsgrein-
ingu er þetta tæki farið að hafa
veruleg áhrif varðandi lækningar.
Ein merkasta nýjungin á því sviði
er CAT-stýrt rúmsjárskurðtæki
sem Dr. Arthur E. Rosenbaum,
yfirtaugaskurðlæknir í John
Hopkins-sjúkrahúsinu, fann upp
árið 1977. Höfuð sjúklingsins er
skorðað í traustum ramma rúm-
sjártækisins á meðan tölvan
reiknar út ákjósanlegustu leiðina
til að framkvæma skurðaðgerðina
og notar til þess upplýsingar varð-
andi heila og hauskúpu sjúklings-
ins sem búið er að mata hana á
fyrirfram.
Tækni af þessu tagi getur skipt
sköpum og bjargað mannslífum,
en einmitt hún réð úrslitum hjá
Kenny Silverberg, átta ára að
aldri. Drengurinn virtist alheil-
brigður og hafði varla orðið mis-
dægurt þegar hann fór skyndilega
að kvarta um svima og höfuðverk
kvöld eitt í maímánuði sl. Þegar
faðir hans, heimilislæknirinn
Lawrence Silverberg, sem starfar
í einu úthverfa Baltimore, rann-
sakaði hann kom í ljós að drengur-
inn var bólginn um augun. Augn-
læknirinn sem Silverberg hafði
tafarlaust samband við sendi
drenginn strax til taugasérfræð-
ings sem síðan kvað upp úr með
það að stórt æxli virtist vera byrj-
að að vaxa í miðjum heilanum.
Sama kvöld voru foreldrar Kennys
komnir með hann í taugaskurð-
deild John Hopkins-sjúkrahúss-
ins.
„Fyrsta CAT-skyggnan gaf til-
efni til mikillar svartsýni," segir
Sumio Uematsu, taugaskurðlækn-
irinn, sem hefur haft drenginn i
sinni umsjá. „í miðjum heilanum
var mjög stór kökkur. Okkur var
ljóst að við yrðum að taka til
óspilltra málanna." Þegar Kenny
var ekið inn i skurðstofuna klukk-
an sjö að kvöldi næsta dags var
hann búinn að missa meðvitund.
Nú var hann aftur skoðaður
með CAT-skyggni sem notaði
myndirnar sem hann hafði þegar
numið og geymdi í minnisbankan-
um, um leið og hann samhæfði
upplýsingar varðandi höfuð
drengsins þar sem það var skorðað
í rammanum. Nú fann tækið ýms-
ar leiðir sem unnt var að fara til
að komast inn úr höfuðkúpunni og
framkallaði þær á skjánum.
„Þetta er eins og aðalæfing fyrir
frumsýningu," segir Dr. Rosen-
baum. „Þegar við komumst inn úr
höfuðkúpunni vitum við nokkurn
veginn hvað gera skal."
Þar sem CAT-skyggnirinn hafði
þegar látið í té svo nákvæmar
upplýsingar þurfti ekki að fjar-
lægja mikinn hluta höfuðkúpu
drengsins til þess að komast að
því hvernig hentugast væri að
komast að æxlinu, eins og kynni
að hafa verið nauðsynlegt áður
fyrr. Úr fremri hluta heilans tók
dr. Uematsu mikið af mænuvökva
til þess að létta á þrýstingi á höf-
uðkúpuna. Næst boraði hann ann-
að gat á höfuð drengsins — gat
Rafskaut sem tengd eru við
höfuð sjúklings mæla rafboð
heilans er hann bregzt við
margvíslegu utanaökomandi
áreiti, en viðbrögðin koma
síöan fram á BEAM-skján-
um.
sem var á stærð við íslenzkan
50-eyring — og renndi rafeinda-
þreifara ofurhægt í gegnum grá-
gljáandi trefjarnar í heila-
berkinum. Þá ýtti hann þreifaran-
um mjúklega lengra inn í heilann.
Meðan á þessu stóð tók CAT-
skyggnirinn myndir af heila
drengsins öðru hverju, til að
ganga úr skugga um að með að-
gerðinni væri ekki gengið of nærri
einhverjum þætti líkamsstarfsem-
innar, s.s. þeirri stöð heilans sem
öndunin veltur mjög á.
Er dr. Uematsu var kominn inn
í miðjan kökkinn í námunda við
heilahvel drengsins saug hann ör-
lítið af dökkbrúnum vökva úr
ólgandi æxlinu. Meinafræðingur
rannsakaði sýnið og kunngjört var
um hina iskyggilegu niðurstöðu:
Kökkurinn var krabbameinsæxli
þeirrar gerðar sem erfitt er að
komast fyrir og grípur um sig í
stoðvef, þ.e. þeim frumum sem
halda heilanum saman. CAT-
skyggnurnar sýndu líka svo ekki
varð um villzt að ódrátturinn
hafði smogið inn á milli og út um
mikilvægustu svæði heilans svo
stórhættulegt var að reyna að
fjarlægja hann. Klukkan tíu um
kvöldið var fyrsti þáttur skurðað-
gerðarinnar að baki.
öflugri geislun var fram haldið
og nokkrum dögum síðar var
Kenny aftur kominn í geislalækn-
ingadeildina sem einnig var notuð
sem skurðstofa þegar annar þátt-
ur skurðaðgerðarinnar fór fram.
Uematsu notaði rúmsjárrammann
og CAT-skyggninn til að vísa sér
leið er hann opnaði höfuðkúpu
drengsins á ný og saug út um það
bil fjórðung æxlisins. Asamt geisl-
uninni átti þessi aðferð drjúgan
þátt í þvi að minnka æxlið.
„Að sjálfsögðu er heilaæxli á
borð við þetta óskaplega erfitt við-
ureignar," segir Dr. Uematsu þar
sem hann situr á borðinu á
skrifstofu sinni en þar er mynd af
honum og Kenny. „Á hinn bóginn
er heili barna mjög seigur og fljót-
ur að ná sér. Varðandi Kenny er
ég hóflega bjartsýnn — en bjart-
sýnn þó.“
Um þessar mundir eru um 1.300
CAT-skyggnar í notkun i Banda-
ríkjunum og auk þess hlutverks
sem þeir gegna í taugaskurðlækn-
ingum eru þeir notaðir i lýta-
skurðlækningum — til þess að
hanna ný andlit. I læknaskólanum
við háskólann i Pennsylvaniu
skráir CAT-skyggnir t.d. ýtarleg-
ar myndir af höfuðkúpum skjól-
stæðinganna og eftir það getur
lýtalæknirinn „hannað" höfuðið á
ný í þrívídd frá hvaða sjónarhorni
sem vera skal, þannig að hann get-
ur skoðað samstundis hvaða áhrif
það hefði á andlitsdrættina ef
hann tæki burt örlitið bein eða vef
einhvers staðar.
í daufri ljósglætunni í neðri
kjallara sjúkrahúss í New York
liggur ung kona á hreyfanlegu
borði sem rennt er hægt aftur, í
gegnum gin hvitrar vélar sem hef-
ur beinar útlinur. Það er geisla-
tæknimaður sem stýrir borðinu og
hann segir við hana: „Þú verður
þarna í háiftíma og þú ættir ekki
að hreyfa legg eða lið.“ Um leið og
Tom Callahan réttir konunni
langa snúru sem tengd er við lát
únsbjöllu við hliðina á tækinu,
segir hann: „Ef eitthvað er að
skaltu taka í snúruna."
Callahan fer aftur inn i stjórn-
stöðina. Fyrir innan þykku gler-
hurðina er skilti þar sem fólki er
bent á það að skilja eftir lykla, úr
og aðra hluti úr málmi áður en
það kemur nálægt tækinu. Seg-
ulkrafturinn sem knýr tækið er
svo öflugur að hann megnar að
rifa málmhluti úr hendi aðkomu-
manns, þurrka út seguldulmálið á
krítarkortum og setja segulúr
gjörsamlega úr skorðum.
Hár sónn heyrist um leið og
Callahan setur skyggninn i gang.
Fljótlega kemur heili konunnar í
Ijós á skjám i stjórnstöðinni. Á
skjánúm birtist líka nokkuð sem
einungis þrautþjálfað auga greinir
örlítið sár sem er orsök tiðra
flogakasta sem konan fær og ekki
er unnt að binda enda á með lyfj-
um.
Tækið sem nemur þessa sjúk-
dómsorsök er til skamms tíma var
hulin sjónum manna kallast MRI
(Magnetic Resonance Imaging
Device, þ.e. segulmögnunar-
myndtæki).
Segulsviðið sem MRI notar er 3
þúsund til 28 þúsund sinnum
sterkara en segulsvið jarðar og
tækið nemur upplýsingarnar sem
það vinnur úr úr sameindum lík-
amans. Hinn risavaxni hringlaga
segull sem notaður er getur fengið
kjarnann í vetnisfrumeindum lík-
amans til að þyrlast upp i hvirfla
er seilast í áttina að segulsviðinu.
Rafsegulbylgja sem stillt er á
þetta svið gerir það að verkum að
orka leysist úr læðingi og tölvan
„þýðir“ hana og framkallar hana
sem mynd.
Vísindamenn hafa notað tæki á
borð við MRI til að skilgreina efni
í rannsóknastofum i meira en 30
ár en það var ekki fyrr en árið
1977 að reynt var að nota MRI-
skyggni til að rannsaka mannslik-
amann. í marz 1984 heimilaði
Matvæla- og lyfjastofnun Banda-
ríkjanna tveimur bandarískum
fyrirtækjum að hefja sölu slikra
tækja til sjúkrahúsa og lækna.
Síðan hafa þrjú önnur fyrirtæki
fengið heimild til að selja þau og
nú eru 193 MRI-kerfi í notkun i
Bandarikjunum.
Ástæðan fyrir miklum vinsæld-
um MRI-skyggnanna — enda þótt
þessi tæki hafi ekki verið i notkun
lengur en raun ber vitni — er sú
að þau geta gert margt og mikið
sem CAT-skyggnar anna ekki.
Æxli við heilarætur koma ekki i
ljós á CAT-skyggni þar sem bein
skyggir á það en á MRI-skyggni
kemur það hins vegar í ljós skýrt
og greinilega. í fyrra fór fram
rannsókn með þátttöku 40 sjúkl-
inga i New York Hospital, en
stofnunin var meðal þeirra fyrstu
sem tóku í notkun MRI, kom i ljós
að „afturgrófar“-æxli í höfði 13
sjúklinga komu greinilega í ljós á
MRI-skyggni en alls ekki á CAT-
skyggni. Hjá MS-sjúklingum kem-
ur sigg — svæði þar sem hertur
vefur hefur áhrif á taugastarf-
semina — mun skýrar í ljós á
MRI- en CAT-skyggni.
Enda þótt MRI-skyggnir sé að
mörgu leyti ákjósanlegt tæki er
hann harla erfiður í meðförum
sakir hins öfluga segulsviðs. Hann
verður að hýsa á sérstökum stað í
sjúkrahúsum og einangra frá
hugsanlegum rafsegulbylgjum að
utan, s.s. FM- og CB-móttöku-
tækjum. Hið öfluga segulsvið get-
ur truflað hjartagangráða og hit-
að málm i gerviliðum og enn sem
komið er geta margir einstakl-
ingar með slík hjálpartæki ekki
haft gagn af MRI-skyggni. Þá
megnar MRI ekki að greina kölk-
un í vef, en slíkt ástand er oft
mikilvægur liður í sárum eða
meinum og greinist það skýrt með
CAT-skyggni.
CAT- og MRI-skyggnar eru
þeim kostum búnir að geta sýnt
ástand heilans en PET (Positron
Emission Tomography) sýnir á
hinn bóginn hvernig heilastarf-