Morgunblaðið - 15.01.1986, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR15. JANÚAR1986
„Að sjá fólkið
að baki tölunum“
••
Rætt við Ogmund Jónasson fréttamann um
dvöl hans meðal afganskra flóttamanna
Stríðið í Afganistan hefur nú um sex ára skeið verið raun-
veruleiki. Allt frá því Sovétmenn réðust inn í Afganistan
á annan dag jóla 1979 hafa skæðir bardagar blossað i
landinu. Og eins og fyrr er það ahnenningur sem verður
harðast úti.
Gagnvart okkur Vesturlandabúum hefur þetta stríð birst
fyrst og fremst í formi erlendra fréttaskeyta, þar sem
greint er frá gangi mála. Fréttir hafa verið með þeim
hætti að stríðsaðilar, Sovétmenn og stuðningsmenn þeirra
í Afganistan og svo aftur frelsishreyfingar skæruliða, hafa
lagt mjög ólíkt mat á gang styrjaldarinnar.
Hitt er deginum ljósara að eftir sex ára styrjöld er afg-
anska þjóðin orðin hart keyrð. Flóttamenn frá Afganistan
skipta milljónum, oftast nefnd talan fjórar milljónir en I
Afganistan bjuggu fyrir stríðið um 16 milljónir manna.
Þá er talið að um ein milljón manna hafi fallið í stríðinu.
Og enn er straumur út úr landinu. Flestir flóttamannanna
flýja til Pakistan en talsverður fjöldi hefur einnig farið
yfir vesturlandamæri Af ganistan, til írans.
I desember lögðu íslenskir sjónvarpsmenn leið sina til
flóttamannabúða Afgana í Pakistan til að kynna sér af
eigin raun ástand mála.
Morgunblaðið hafði tal af Ögmundi Jónassyni fréttamanni
og ræddi við hann um stöðu mála hjá hinnm afgönsku
flóttamönnum og á hvern hátt hann skynjaði þær hörmung-
ar sem þetta fólk hefur orðið að þola.
komandi aðstoð að verulegu leyti
og sé dregið úr henni þá leggst
starfsemi af þessu tagi af. Eg held
að það sé afskaplega erfítt að al-
hæfa um þá möguleika sem flótta-
menn hafa á því að sjá sér farborða.
Við megum ekki gleyma því að við
erum að tala um stórt landsvæði
og mikinn fjölda manna.“
Þú segir að fólk hafi verið
staðráðið í því að snúa aftur til
Afganistans um leið og aðstæður
breyttust. Er ættjarðarástin rík-
ur þáttur í baráttu skæruliða og
flóttafólksins eða er annað og
meira að baki?
„Fólk talaði um Afganistan með
eftirsjá og hlýju og allir þeir sem
við höfðum tal af sögðust staðráðnir
í því að frelsa landið eins og gjaman
var komist að orði. Þegar vöngum
er velt yfír því hvað þetta stríð
snýst um, hvað það sé sem menn
eru að veija þá er ljóst að alhæfing-
ar ganga ekki. Annars vegar fínn-
um við menn sem við myndum kalla
ftjálslynda. Þeir eru að veija réttar-
ríkið og gildi sem því tengjast. Það
var kominn vísir að réttarríki í
Afganistan fyrir innrás Sovét-
menna. Þar var að fínna dómstóla
óháða ríkisvaldi og geðþóttaákvörð-
unum. Þetta réttarríki eða vísir að
Ögmundur Jónasson
er fólkið að flýja. Fólkið er að flýja
hemaðinn. Allir þeir sem við hittum
höfðu að segja sögur úr stríðinu
og allir höfðu orðið fyrir missi.
Þeir höfðu misst bræður eða systur,
syni eða dætur, foreldra eða aðra
nákomna ættingja. Þetta voru ekki
áhorfendur að harmleik heldur
beinir þátttakendur."
Þau svæði sem Ögmundur Jón-
asson og ferðafélagar fóru um
voru rétt suðaustan megin við
landamæri Afganistan. Höfuð-
borgin Kabúl, þar sem bardagar
hafa verið hvað harðastir eru
einmitt á því landsvæði. Ög-
mundur var um það spurður
hveijar lýsingar hann hefði
heyrt frá flóttafólkinu varðandi
ástand mála i Kabúl.
„Flóttamenn segja að þar ríki
ógnaröld. Af frásögnum þeirra má
ráða að Sovétmenn haldi Kabúl og
flestum borgum og bæjum landsins.
Nú hefur þú sem fréttamaður
verið allvel kunnugur gangi mála
í Afganistan í gegnum erlend
fréttaskeyti og hefur miðlað
þeim fróðleik til íslenskra sjón-
varpsáhorfenda síðustu ár.
Hvemig varð þér hins vegar við
að koma á vettvang og sjá með
eigin augum, hvað þaraa er að
gerast?
„Ég vissi að sjálfsögðu að þama
var að fínna mikinn fjökia flótta-
manna enda er jafnan skírskotað
til Norðvestur-Pakistans sem
stærstu flóttamannabúða heims.
Sjálfar flóttamannabúðimar vom
hins vegar um margt frábmgðnar
því sem ég hafði búist við. Hveijar
búðir um sig vom til dæmis ekki
eins fjölmennar og ég hafði ætlað
og allur lífsmáti flóttamannanna
ólíkur því sem ég hafði gert mér í
hugarlund. Eftir á að hyggja þykir
mér hugtakið flóttamannabúðir að
mörgu leyti villandi um aðstæður
flóttamanna á þessum slóðum. í
mínum huga gefur það mynd af
fólki sem gefst við í aðgerðarleysi
og bið við bráðabirgðaskilyrði.
Flóttafólkinu má reyndar skipta í
tvo hópa. Annars vegar em þeir sem
dvalist hafa í Pakistan um nokkurt
skeið og á þetta við um þorra flótta-
mannanna. Þetta fólk hefst ekki
við í búðum heldur þorpum sem það
hefur reist af mikilli eljusemi. Það
stundar margvísleg störf til þess
að sjá sér og sínum farborða í
þorpunum sjálfum en einnig sækir
það vinnu annað. Að sönnu bíður
þetta fólk, það bíður eftir því að
komast aftur heim en sú bið er
ekki í aðgerðaleysi.
Hins vegar er um að ræða flótta-
fólk sem nýkomið er til Iandsins
hijáð og hrakið eftir langt og
strangt ferðalag sem í mörgum til-
vikum hefur tekið vikur, jafnvel
mánuði. Enn er straumur flótta-
fólks frá Afganistan og við heim-
sóttum einmitt búðir þar sem var
að fínna fólk nýkomið yfír landa-
mærin. Það liggur við að manni
fínnist flóttamannabúðir vera of
hátíðlegt orð yfír gatslitin tjöldin
og hreysin sem þetta fólk hróflar
upp sér til skjóls. í búðunum sem
við heimsóttum voru ungböm sem
hlutu að hafa fæðst á flótta-
göngunni og djúpur alvörusvipur á
andlitum fullorðna fólksins bar vott
um erfíða daga.
Mér þótti aðdáunarvert hvemig
þetta fólk hélt reisn sinni við þessar
aðstæður. Og sú reisn var ekki lítil.
Hér er komið að kjama málsins.
Það sem mér þótti merkilegast við
að koma á vettvang var að skynja
slenskir sjón varpsmenn i Pakistan.
þetta fólk sem manneskjur en ekki
sem tölfræðilegar stærðir eða
flóttamannavandamál eins og það
heitir stundum á kaldranalegu máli
fréttaskeytanna. Þama sá maður
fólkið að baki tölunum. Tölumar
byijuðu að anda.“
Hversu lengi hefst fólkið við
í bráðabirgðabúðunum?
„Það er undir ýmsu komið. Hér
koma margir aðilar til hjálpar svo
sem yfírvöld í Pakistan, Flótta-
mannahjálp Sameinuðu þjóðanna
en einnig má nefna aðrar stofnanir
sem reyna að greiða götu fóiksins.
Þannig fylgdumst við t.d. með
aðstoð norskra hjálparstofnana við
fólk sem nýkomið var yfír landa-
mærin. Okkur var sagt að fjár-
streymi úr alþjóðlegum sjóðum á
þessar slóðir hefði minnkað í seinni
tíð. Ég geri ráð fyrir því að biðin
í bráðabirgðabúðunum fari að
nokkru leyti eftir þessu fjár-
streymi."
Hversu mikla möguleika hefur
fólkið til þess að framfleyta sér
sjálft þegar það á annað borð
hefur komið sér fyrir?
„í kringum þær búðir eða þorp
sem við sáum höfðu menn brotið
land til ræktunar og þar voru
ræktaðar margvíslegar nytjajurtir.
Flóttamennimir stunda einnig smá-
iðnað af ýmsu tagi og við sáum
mörg dæmi þess að námskeið væru
haldin í smíðum, bifvélavirkjun og
ýmsu öðru þannig að menn voru
greinilega að reyna að búa í haginn
fyrir framtíðina. Ef eitthvert eitt
orð á við um þetta fólk þá er það
sjálfsbjargarviðleitni. Hins vegar
nægir hún ekki ein sér. Þannig er
t.d. námskeiðahaldið háð utanað-
réttarríki er ekki lengur fyrir hendi
en mikill fyöldi manna er hins vegar
greinilega reiðubúinn að fóma
miklu í baráttu fyrir lýðræðislegum
verðmætum af þessu tagi. Á hinn
bóginn eru skæruliðar sem eru fyrst
og fremst að beijast fyrir Islam.
Trúin var fólkinu greinilega afar
hugleikin. Ég man eftir því svo
dæmi sé tekið að yfirstjómandi
skæruliðaheijanna í norðanverðu
Afganistan sagði að baráttu sinni
mætti ekki líkja við baráttu Mao
Tse Tung eða Che Guevara. Hann
sagði: „Það sem greinir okkur frá
þeim er að veija Islam“.“
Er það þá Islam sem sameinar
fólkið?
„Islam er sameiningartáknið en
sá sem sameinar er hins vegar
sovéski herinn. Fólkið sameinast
gegn honum."
Eru það fyrst og fremst átökin
sjálf, árásir sovéska hernámsliðs-
ins sem fólkið er að flýja?
„Þegar Sovétmenn réðust inn í
Afganistan í árslok 1979 þá höfðu
verið þar innanlandsátök um nokk-
urra ára skeið. En með tilkomu
Sovétmanna mögnuðust átökin og
tóku á sig alvarlegri mynd. Nú varð
landið allt blóði drifíð. Menn greinir
á um hve margir hafí fallið í þessum
átökum en þeir skipta að flestra
mati hundruðum þúsunda og er
talan ein milljón oft nefnd. Þessar
tölur segja þó aðeins hluta sannleik-
ans. Ekki má gleyma margvíslegu
harðræði sem landsmenn hafa verið
beittir. Þannig hittum við menn sem
kváðust hafa sætt pyntingum. Þá
má nefna að ræktarland hefur verið
eytt með það fyrir augum að hrekja
fólk af vissum svæðum. Allt þetta
En skæruliðar fara greinilega allra
sinna ferða úti á landsbyggðinni.
Þeir þurfa vissulega að gæta varúð-
ar og ferðast um á nóttunni, en
þeir fara nánast hvert á land sem
þeir vilja. Ekki veit ég með vissu
hve margir skæruliðar taka þátt í
hemaðinum á hveijum tíma en talað
var um að þeir væru um 150 þús-
und. Hjá flóttamönnunum ríkir
herskylda. Hveijum ungum manni
ber að stunda hemað þijá mánuði
á ári hveiju. Geri hann það ekki
er honum gert að greiða sérstakan
skatt eða sekt. Enda þótt vopnabún-
aður skæraliða sé um margt ófull-
kominn, að minnsta kosti borið
saman við Sovétmenn, þá er greini-
legt að þeir hafa gert sovéska hem-
um marga skráveifuna."
En hver er afstaða Pakistana
til flóttafólksins? Varstu var við
neikvæða afstöðu I þeirra garð,
þessa stóra hóps flóttafólks sem
lagt hafði leið sína inn í land
þeirra?
„Pakistanar virðast taka þessu
fólki vel þegar á heildina er litið.
Stundum læddist að mér sá granur
að þeir væra hálf skelkaðir við þessa
dugmiklu og baráttuglöðu fjalla-
menn. Hins vegar átti þetta ekki
við í norðvesturhéraðum Pakistans.
Þau era byggð svokölluðum Paþön-
um en Paþanir eru einmitt §öl-
mennasti þjóðflokkur Afganistans.
Heimamenn litu greinilega svo á
að þeir væra að taka af frændum
\ sínum. Með öðram orðum þama var
' sem ein Norðurlandaþjóð væri að
taka á móti annarri. Að vísu myndi
ég ekki leggja höfuðið að veði fyrir
að Svíar tækju Norðmönnum eins
vel eða við Dönum enda þótt ekki
sé eins þröngt í búi hér á bæ og
gerist í landamærahéraðum Pakist-
ans.“
Það var greinilegt af sjón-
varpsþættinum sem sýndur var
að lokinni Pakistanför ykkar hve
nálægð striðsins var mikil. Til
dæmis í skólum var stríðið áber-
andi í teikningum og handavinnu
bamanna.
„Já, þetta er rétt. Alls staðar
fann maður fyrir nálægð stríðsins,
ekki síst í skólunum. Þama kemur
tvennt til. Annars vegar er rekinn
áróður fyrir málstað skæraliðanna
í skólunum og hins vegar og sem
meira er um vert, þetta fólk er allt
þátttakendur í stríðinu. Bræður og
feður bamanna börðust í Afganist-
an. Stríðið var þessu fólki áþreifan-
legur veraleiki."
Nú eru flóttamennirnir úr
ýmsum stéttum þjóðfélagsins.
Hver er hins vegar menntun
þeirra almennt talið?
„Þegar ég var að skrifa handrit
að sjónvarpsþættinum um daginn,
þá var ég búinn að skrifa á einum
það „að það hlytust margvísleg
vandamál af þekkingarskorti fólks-
ins“. En við nánari umhugsun
ákvað ég að strika yfír orðið þekk-
ingarskortur vegna þess hve af-
stætt hugtakið er. Ef ég væri til
dæmis einn og óstuddur sendur
þama upp í Ijöllin, þá héldi ég
sennilega ekki lífí nema örfáa daga.
Ég myndi farast einmitt vegna
þekkingarskorts, vegna þess að ég
byggi ekki yfír þekkingu fjallafólks-
ins.
Þannig er því einnig farið með
gildin. Þau era afstæð. Það þjóð-
félag sem þetta fólk stendur svo
dyggilega vörð um er okkur flestum
framandi. Þama er að fínna sam-
félag sem er á okkar mælikvarða
fomeskjulegt og að mörgu leyti
mjög mannfjandsamlegt, eins og til
dæmis afstaða til kvenna ber með
sér. Konur búa við algert réttleysi
og þurfa oft að sæta illri meðferð.
Annað er að þjóðfélagið er greini-
lega mjög stéttskipt. Höfðingjar
hafa mikil völd á hendi og andúð
þeirra í garð stjómarherranna í
Kabúl má að hluta til rekja til þess
að þeir vildu svipta efnamenn og
höfðingja landareignum og völdum.
Islam tengist í hugum manna þessu
samfélagsmynstri, sem byggist á
fomum siðum og venjum. En þótt
margir fijálslyndir menn felli sig
ekki við þessa samfélagsgerð og
vilji breyta henni telja þeir það engu
að síður vera grandvallaratriði að
það verði innlendir menn sem takist
á um þessi efni án afskipta erlends
herveldis. Ég hef ekki trú á því að
félagslegar aðstæður í Afganistan
skipti Sovétmenn einhveiju máli.
Það sem vakir fyrir Sovétmönnum
er að tryggja þér þæga granna.
Annað hvort skulu þeir barðir til
hlýðni en murkað úr þeim lífíð að
öðra kosti."
Gerðu þeir flóttamenn sem þú
ræddir við sér grein fyrir því
hvemig algengt er að fjallað sé
um striðið sem hluta af deilu
stórveldanna?
„Hvað fréttaflutninginn snertir
þá var þeim mjög umhugað um að
fjallað væri um stríðið í fjölmiðlum
og almennt manna á meðal um
heim allan. Þeir vildu að þetta stríð
gleymdist ekki. En oftar en einu
sinni var sagt við mig að það mætti
ekki blanda pólitík í þetta stríð. í
fyrstu var mér ekki ljóst hvað við
var átt því ég gat ekki annað séð
en stríðið væri rammpólitískt. En
hér áttu þeir við stórveldapólitík.
Þeir kváðust gera sér grein fyrir
því að fjölmiðlum væri tamast að
IQalla um heimsviðburði í austur-
vestur-samhenginu. Þetta vildi oft
verða til þess að manneskjumar,
fólkið sem í hlut ætti gleymdist,
það kæmist aldrei á blað og þeir
bættu við: Við erum menn í frelsis-
baráttu, að beijast fyrir eigin fram-
tíð. Við eram ekki peð á valdatafli
stórvelda.
Þetta kom mér til þess að leiða
hugann að umijöllun okkar um
hörmungar stríðsins og vígtólin sem
þar era notuð. í alþjóðasamningum
era t.d. ákvæði sem banna notkun
efnavopna og lengi hefur það verið
hluti af áróðursstríði á alþjóðavett-
vangi að koma með ásakanir um
að þessum vopnum sé beitt á til-