Morgunblaðið - 17.10.1986, Blaðsíða 28

Morgunblaðið - 17.10.1986, Blaðsíða 28
28 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 17. OKTÓBER 1986 MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 17. OKTÓBER 1986 29 Útgefandi Árvakur, Reykjavík Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson. Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson. Aöstoöarritstjóri Björn Bjarnason. Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, Björn Jóhannsson, Árni Jörgensen. Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst Ingi Jónsson. Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson. Ritstjórn og skrifstofur: Aöalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar: Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033. Áskriftargjald 500 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 50 kr. eintakiö. Kvikmyndasj óður efldur Umsvif Qölmiðla kringum leið- togafundinn um helgina hafa sannað með ótvíræðum hætti, að á ótrúlega skömmum tíma er unnt að tengja ísland umheiminum fyrir tilstilli kvik- mynda- og sjónvarpstækninnar. Hér á Austurvelli stóð Peter Jenn- ings, fréttastjóri ABC-sjónvarps- stöðvarinnar, með þrjá skerma fyrir framan sig, þar sem birtust myndir af mönnum, er sátu í Kalifomíu og annars staðar í Bandaríkjunum, og síðan ræddu þeir saman eins og þeir væru all- ir í sömu stofunni. Vegna myndavélanna, sem beint var að lokuðum dyrum Höfða tímunum saman síðdegis á sunnudag, skap- aðist það andrúmsloft hér á íslandi og meðal erlendu frétta- mannanna, sem hingað komu, að líklega væru samningar að ta- kast. Kvikmynda- og sjónvarpsvélin er það tæki, sem gerir stærstum hópi manna kleift að njóta frétta, menningar og lista nú á tímum. Myndmálið og fjarskiptatæknin til að flytja það til hundruð eða þúsund milljóna manna samtímis er þungamiðja byltingarinnar, sem fært hefiir mannkyn inn í upplýsingaöidina svonefndu. Hafí einhverjir efast um, að við gætum orðið þátttakendur í þess- ari byltingu vegna hinna gamal- kunnu röksemda, að annað eigi við um okkur búsetta úti í miðju Norður-Atlantshafí en hina, er byggja meginlöndin, hljóta þeir hinir sömu að hafa áttað sig á því í tengslum við leiðtogafundinn, að fjarlægðimar skipta ekki máli. Þá hefur einnig sannast, að hér á landi eru starfandi tæknimenn á sviði kvikmynda- og sjónvarps- tækni, sem standast öðrum snúning. A ótrúlega skömmum tíma hefur íslenskum kvikmynda- gerðarmönnum vaxið ásmegin og sumir hveijir vakið verðskuldaða alþjóðlega athygli fyrir verk sín. Kvikmyndalist fær ekki þrifíst fremur en aðrar listgreinar nema hún njóti opinbers skjóls á þann veg, að listamenn á þessu sviði geti leitað í sameiginlegan sjóð landsmanna eftir fjárstuðningi. Af þessum sökum hafa verið sett lög um Kvikmyndasjóð. Vegna erfiðrar fjárhagsstöðu ríkisins hefur ekki verið unnt að leggja þá peninga í sjóðinn, sem mælt er fyrir um í lögum. í frumvarpi til fjárlaga fyrir næsta ár er gerð bragarbót í þessu efni. Þeir Þor- steinn Pálsson, fjármálaráðherra, og Sverrir Hermannsson, menntamálaráðherra, hafa beitt sér fyrir því, að 55 milljónir króna renni í Kvikmyndasjóð á næsta ári. Sverrir Hermannsson, mennta- málaráðherra, studdi þessa ákvörðun meðal annars með þess- um orðum í Morgunblaðsviðtali: „Ég tel að kvikmyndin sé sá mið- ill sem muni laða unga fólkið aftur að landinu og bókmenntum okkar Islendinga. Því er gífurlega mikil- vægt að efla innlenda kvikmynda- gerð.“ Hrafn Gunnlaugsson, kvikmyndaleikstjóri og formaður Sambands kvikmyndagerðar- manna, sagði, að í þessu fælist áskorun á kvikmyndagerðarmenn og bætti við: „Það sem mér sýn- ist vera að gerast er að nú eru komnir til áhrifa í stjómmálunum menn sem skilja nútímann. Kvik- myndin er í raun afsprengi tækniundursins sem við höfum upplifað á undanfömum ámm. Frelsið sem Sjálfstæðisflokkurinn leiddi til sigurs í fjölmiðlun kallar á mikla ábyrgð . . .“ Stórefling Kvikmyndasjóðs er gleðilegt dæmi um það, að stjóm- málamenn skilja kall tímans. Við eigum að leggja höfuðkapp á að verða þátttakendur í þeirri bylt- ingu, sem myndtæknin hefur valdið. Fjarskiptatæknin auðveld- ar okkur ekki aðeins að taka á móti myndefni hún gerir okkur einnig kleift að koma því héðan með einföldum hætti. Framtíð rásar 2 Hlutverk rásar 2 hjá Ríkisút- varpinu er ekki þannig vaxið, að ástæða sé til þess, að ríkið stundi atvinnustarfsemi af því tagi. Það var eðlilegt á sínum tíma, á meðan ríkiseinokun var á öldum ljósvakans, að Ríkísútvarp- ið svaraði kröfum tímans og tæki að sér að leika þær hljómplötur, sem njóta mestra vinsælda hveiju sinni og auðvelt er að nálgast í öllum plötubúðum. Eftir að einkaaðilar tóku þessa starfsemi að sér hefur komið í ljós, að mun fleiri hlusta á stöð þeirra en rás 2. Því hefur verið hreyft, hvort yfírstjóm útvarpsins vildi ekki kúvenda í rekstri rásar 2 með því að breyta henni í stöð fyrir sígilda tónlist. Það hefur hiotið dræmar undirtektir. Þá hefur verið vakið máls á því, hvort ekki væri skynsamlegt að selja rás 2. Þar með gætu einkaaðilar tekist á við það verkefni að flytja öllum landsmönnum útvarpsefni, því að dreifíkerfíð hlyti að fylgja með í kaupunum. Mætti ekki hugsa sér, að í fyrstu atrennu yrði kannað, hvort hið þjálfaða og hæfa starfsfólk rásar 2 vildi kaupa hana fyrir verð, sem tæki mið af því fóm- fúsa starfí, sem þetta fólk hefur unnið? Sjónvarpsræða Mikhails Gorbachev, leiðtoga Sovétríkjanna: Reykj aví kurfundur- inn var stórviðburður Símamynd/AP. Mikhail Gorbachev flytur sjónvarpsræðu sina á þriðjudagskvöld. Hér á eftir fer ávarp Mik- hails Gorbachev, aðalritara miðstjórnar Kommúnista- flokks Sovétríkjanna, er hann flutti í sovéska sjón- varpið 14. október: Gott kvöld kæru félagar! Þið vitið að í fyrradag, sunnu- dag, lauk fundi mínum og forseta Bandaríkjanna, Ronalds Reagan, á íslandi. A eftir var haldinn blaða- mannafundur sem var sjónvarpað beint. Ávarp mitt og svör við spum- ingum blaðamanna hafa verið birt. Þegar ég sný aftur heim til foður- landsins tel ég það skyldu mína að segja frá hvemig hlutimir gengu fyrir sig og hvaða augum við lítum á það sem gerðist í Reykjavík. Það er nýbúið að ræða niðurstöð- ur fundarins á fundi í framkvæmda- nefnd miðstjómar. Á morgun verður birt yfírlýsing um hvað for- ystu flokks okkar fínnst um þennan merka stjómmálaviðburð og við erum sannfærðir um að afleiðingar hans eiga eftir að hafa áhrif á al- þjóðasamskipti. Áður en Reykjavíkurfundurinn var haldinn, var mikið skrifað og skrafað um fundinn. Eins og venjan er í slíkum tilvikum, var mikið um tillögur og hugleiðingar. Það er eðlilegt. Og í þessu tilfelli var einn- ig mikið um alls kyns heilabrot. Nú þegar fundinum er lokið eru niðurstöðumar í brennidepli hjá mannkyninu. Allir vilja vita hvað gerðist. Hvað gaf þessi fundur af sér? Hvemig verður heimurinn á eftir? Við leituðumst við að vinna að því að á fundinum í Reykjavík yrðu tekin fyrir þau málefni sem eru sett á oddinn — að binda endi á vígbúnaðarkapphlaupið og kjam- orkuafvopnun. Og þannig var það líka. Hvaða ástæður liggja fyrir því að við höldum okkur svo fast við þetta mál? Það má oft heyra erlend- is frá að ástæðan fyrir því séu erfiðleikar okkar innanlands. í vestri er til kenning þess efnis að Sovétríkin muni að lokum ekki halda vígbúnaðarkapphlaupið út í efnahagslegu tilliti, muni brotna og beygja sig fyrir vestrinu. Það þurfí aðeins að þrýsta á þau, herða á valdbeitingu. Þetta heyrðist í ávarpi forsetans þegar eftir fund okkar. Ég hef oftar en einu sinni sagt að svona áætlanir em ekki aðeins byggðar á sandi, en einnig hættu- legar, þar sem þær geta leitt til óheillavæniegra ákvarðana. Við vit- um betur en aðrir hver eru þau vandamál, sem við eigum við að etja. Við eigum við vandamál að stríða og ræðum þau opinskátt og leysum. Við höfum komið okkur upp áætlunum í þeim efnum og höfum okkar aðferðir og þar kemur til al- mennur vilji flokksins og þjóðarinn- ar. Ég verð að segja að Sovétríkin eru sterk vegna samheldni sinnar, pólitískrar virkni þjóðarinnar og eldmóðs hennar. Ég tel að þessir straumar, svo og þá styrkur þjóð- félags okkar, eigi eftir að vaxa. Við getum alltaf staðið vörð um okkur sjálf. Sovétríkin geta svarað öllum ögrunum, ef þess þarf. Þetta veit sovéska þjóðin, þetta á fóik um allan heim að vita. En við ætlum ekki að fara í styrkleikaleik. Það er hættulegur leikur á öld eldflauga og kjamorku. En við erttm þess fullvissir að það kæruleysi, sem hefur átt sér stað í alþjóðasamskiptum felur í sér hættu á skyndilegri og hættulegri kreppu. Það er þörf á raunhæfum skrefum í átt frá kjamorkuhörm- ungunum, það er þörf á sameigin- legum aðgerðum Sovétríkjanna og Bandaríkjanna til þess að alþjóða- samskipti batni verulega. í nafni þessara markmiða unnum við í sovésku forystunni mikið und- irbúningsstarf fyrir fundinn og meira að segja áður en Reagan var búinn að fallast á fundinn. I því starfí tóku þátt, auk framkvæmda- nefndar og ritara miðstjómar, utanríkisráðuneytið og vamarmála- ráðuneytið, önnur ráðuneyti, full- trúar vísinda, hemaðarsérfræðing- ar og sérfræðingar á ýmsum iðnaðarsviðum. Sú afstaða sem við mótuðum fyrir fundinn í Reykjavík var árangur af viðtækum og mörg- um viðræðum við vini okkar, við forystumenn í hinu sósialíska sam- félagi. Við reyndum að gæða fund okkar innihaldi grundvallaratriða og tillögum sem gengu langt. Og nú um fundinn sjálfan — hvemig atburðarásin þar var. Það þarf að segja frá því ekki aðeins til þess að staðfesta sannleikann, sem mótaðilar okkar í viðræðunum í Reykjavík eru þegar famir að rangfæra, en einnigtil þess að segja ykkur frá því sem við ætlum að gera í framhaldi af þessu. Fyrsti fundurinn með R. Reagan forseta hófst laugardag klukkan 10.30. Eftir að við höfðum heilsast og rætt aðeins við fréttaritara vor- um við einir ásamt túlkum okkar. Við skiptumst á skoðunum um ástandið almennt, um viðræðumar milli landa okkar og tókum fyrir þau málefni, sem við áttum að ræða. Ég lagði til við forsetann að hann hlustaði á tillögur okkar um aðal- vandamálin, sem við vorum komnir til að ræða á þessum fundi. Ég hef þegar rætt um þau í smáatriðum á blaðamannafundinum. En ég ætla samt að ræða þau í stuttu máli. Á samningaborðið var lagður heill pakki af mikilvægum tillögum, sem hefðu, ef þær hefðu hlotið sam- þykkt, orðið upphaf að nýju tímabili í lífi mannkynsins — kjamorku- vopnalausu tímabili. í því er eðli umfangsmikilla breytinga í heims- málunum fólgið, sem voru í augsýn og mögulegar. Málið snerist ekki aðeins um takmörkun vígbúnaðar- kapphlaupsins, eins og var gert í SALT-1, SALT-2 og fleiri samning- um en um útrýmingu kjamorku- vopna á tiltölulega skömmum tíma. Fyrsta tillagan varðaði strategísk árásarvopn. Ég lýsti yfír að ég væri tilbúinn til að fækka þeim um 50% á fyrstu fímm ámnum. Síðan yrðu strategísk vopn á landi, láði og legi skorin niður um helming. Til þess að greiða fyrir samkomu- lagi, gáfum við mikið eftir, hættum við fyrri kröfur um að taka banda- rískar meðaldrægar eldflaugar, sem ná til landsvæðis okkar, með í strat- egískan jöfnuð, svo og bandarísk framvarðarvopn. Við vorum reiðu- búnir til að taka tillit til kvíða Bandaríkjanna út af þungaeldflaug- um okkar. Við skoðuðum tillöguna um strategísk vopn í tengslum við algera útrýmingu þeirra eins og við lögðum til þann 15. janúar sl. Önnur tillaga okkar varðaði með- aldrægar eldflaugar. Ég lagði til við forsetann að eyðileggja alger- lega sovéskar og bandarískar eldflaugar af þessari tegund í Evr- ópu. Hér gáfum við einnig verulega eftir og lýstum yfír, öfugt við fyrri afstöðu okkar, að eldflaugar Bret- lands og Frakklands yrðu ekki teknar með í reikninginn. Við geng- um út frá þeirri nauðsyn að ryðja yrði friðarbrautina í Evrópu, losa Evrópuþjóðimar við óttann frammi fyrir kjamorkuhættunni, síðan að halda áfram — til útrýmingar allra kjamorkuvopna. Þið hljótið að vera mér sammála um að þetta er einnig djarft skref af okkar hálfu. Við vissum fyrirfram hvaða mót- bárur gætu vaknað og lýstum yfír að eldflaugar, sem draga minna en 1000 km, yrðu frystar og síðan gengið til samninga um frekari ör- lög þeirra. Hvað aftur á móti snýr að meðaldrægum eldflaugum í Asíuhluta lands okkar — það er mál, sem stöðugt var á sveimi f „heimsafbrigði" Reagans — þá lögðum við til að þama yrði þegar í stað gengið til samninga. Eins og við sjáum, vom hér á ferð mikilvæg- ar tillögur frá okkur og alvarlegs eðlis, sem gáfu möguleika á því að leysa þetta vandamál. Þriðja málið, sem ég lagði fyrir forsetann í fyrstu viðræðu okkar, sem var einnig í tillögupakka okkar — var samningurinn um eldflauga- vamir og bann við kjamorkuvopna- tilraunum. Afstaða okkar var þessi: Þar sem við erum að skapa nýtt ástand, þar sem verið er að hefja veruiegan niðurskurð kjamorku- vopna og útrýmingu þeirra á mjög skömmum tíma, þá er nauðsynlegt að Iosa sig við öll óvænt fyrirbæri. Hér er um að ræða vopn, sem enn era kjaminn í vömum lands okkar. Þess vegna verður að útiloka allt, sem gæti orðið til þess að raska jafnvæginu í þróun afvopnunar, útiloka alla möguleika á því að búa til ný vopn, sem tryggja hemaðar- yfírburði. Við teljum slíka afstöðu lögmæta og réttmæta. Og þar sem hlutunum er þannig varið, lýsum við yfír að nauðsynlegt sé að fara stranglega eftir samning- um um eldflaugavamir frá 1972, sem á sér engin tímamörk. Auk þess lögðum við til við forsetann, í því skyni að styrkja þennan sanm- ing, að Sovétríkin og Bandaríkin tækju á sig gagnkvæma skuld- bindingu um að nota sér ekki réttinn til að fara út fyrir samning- inn a.m.k. næstu 10 ár og losa okkur við strategísku vopnin á þess- um tíma. Með tilliti til einstakra erfíðleika, sem ráðamenn komu sér í varðandi þetta mál, þegar forsetinn tók geim- vopn upp á arma sína, svokallaða geimvamaáætlun, kröfðumst við þess ekki að hætt yrði störfum á þessu sviði. En skilningurinn er sá að eigi að fara í einu og öllu að öllum ákvæðum samningsins um eldflaugavamir, megi rannsóknir og tilraunir ekki fara út fyrir rann- sóknastofumar. Þetta á jafnt við um Sovétríkin og Bandaríkin. Forsetinn hlustaði á okkur, gerði athugasemdir, bað um að eitt eða annað yrði útskýrt betur. í viðræð- um okkar settum við málefni eftir- lits skýrt og greinilega fram og tengdum þau stöðunni í kjamorku- málum, en það ástand krefst sér- legrar ábyrgðar. Ég sagði forsetanum að færi svo að bæði löndin færa út á braut kjamorkuaf- vopnunar, mundu Sovétríkin herða á afstöðu sinni gagnvart eftirliti. Það yrði að vera raunhæft, traust og ná yfír allt. Það yrði að skapa fulla trú á að hægt væri að fylgj- ast með samkomulagi um að viðhafa eftirlit á staðnum. Það verður að segjast félagar, að fyrstu viðbrögð af hálfu forset- ans vora ekki neikvæð. Hann sagði meira að segja: „Það, sem þér haf- ið nú lagt til, gefur okkur vonir." En það fór ekki fram hjá okkur að viðræðuaðilar okkar voru nokkuð órólegir, (en þegar hingað var kom- ið vora félagi Shevardnadze og G. Shultz komnir inn í viðræðumar með okkur.) Auk óskipulegra at- hugasemda kom strax fram efi og mótbárar. Forsetinn og utanríkis- ráðherrann fóra þegar að tala um ágreining og ósamkomulag. í þess- um orðum þeirra heyrðum við greinilega gömlu kunnuglegu hljóð- in, sem við höfðum svo lengi heyrt á viðræðunum í Genf: Við voram minntir á alls kyns undirstig í strat- egiskum kjamorkubúnaði, á „bráðabirgðalausnina" hvað varðar eldflaugar í Evrópu, á það að við ættum að taka þátt í geimvamaá- ætluninni, við — Sovétríkin, og það væri best að setja eitthvað nýtt í staðinn fyrir samninginn um eld- flaugavamir og margt fleira í þessum dúr. Ég varð undrandi. Hvemig stendur á þessu? Við leggjum til að bandaríska „núll-Iausnin“ sé samþykkt í Evrópu og að sest sé við samningaborðið og rætt um meðaldrægar eldflaugar í Asíu og þér heira forseti, hafnið fyrri af- stöðu yðar. Þetta er óskiljanlegt. í sambandi við samninginn um eldflaugavamir leggjum við til að þetta mikilvæga grandvallarsam- komulag sé eflt og styrkt, en þér viljið hafna því og leggið til að í stað þess komi nýr samningur og þar með á að eyðileggja þennan fyrri samning eins og SALT-1 og SALT-2, en hann hefur varðveitt strategískan stöðugleika. Þetta er óskiljanlegt. Ég sagði að við hefðum yfírfarið áætlanir varðandi geimvamimar. Ef Bandaríkin mundu koma upp þreföldu geimvamakerfi, mundum við svara því. En við höfum áhyggj- ur af öðra: Framkvæmd geimvama- áætlunarinnar mundi þýða að vopnin flyttust yfír á nýtt svið, sem mundi verða til þess að raska hinu strategfska ástandi, gera það enn verra en það er í dag. Ef markmið Bandaríkjanna er svona, þá verður að segja það hreint út. En ef þið viljið koma á traustu öryggi fyrir þjóð yðar, fyrir allan heiminn, þá er afstaða Bandaríkjanna núna óskiljanleg. Ég sagði við forsetann: Við kom- um með nýjar og mikilvægar tillög- ur og heyram nú frá yður að allir séu orðnir leiðir á þessu og þetta þafi engan tilgang. Ég bið yður herra forseti, að skoða enn einu sinni vandlega tillögur okkar og svara þeim lið fyrir lið. Síðan rétti ég honum drög að mögulegum til- skipunum í enskri þýðingu, sem gerð var í Moskvu, sem við hefðum getað látið utanríkisráðherra okkar og önnur ráðuneyti hafa til að und- irbúa þrenn drög að samkomulagi. Síðan hefði verið hægt að undirrita þetta þegar ég kæmi til Banda- ríkjanna. Síðari hluta dagsins hittumst við aftur. Forsetinn skýrði frá þeirri afstöðu sem skapast hafði meðan hlé stóð yfír. Eftir fyrstu orð hans varð ljóst að aftur var verið að færa okkur, eins og ég tók til orða á blaðamannafundinum, mölkúlu- ruslið sem Genfarviðræðumar anga af: alls kjms bráðabirgðalausnir, tölur, stig, undirstig og fl. Ekki neitt nýtt, engin ný afstaða, engin hugmynd, sem felur í sér tilhneig- ingu til einhverrar þróunar fram á við. Það varð ljóst að Bandaríkja- menn komu til Reykjavíkur og höfðu ekkert í huga. Það leit út fyrir að þeir hefðu komið til að safna ávöxtum í eigin körfu tóm- hentir. Ástandið varð örlagaþrangið. Forseti Bandaríkjanna var ekki tilbúinn til þess að leysa grandvall- armálefni með glæsibrag, koma til móts við okkur, svo að í raun væri hægt að herða á viðræðunum og fjfa þeim hvata árangurs og vona. g hvatti forsetann einmitt til þessa í bréfi mínu — herða á viðræðunum um kjamorku- og geimvopn. Við voram sannfærðir um að til- lögur okkar væra þungar á metunum og tækju tillit til hags- muna félaga okkar og ákváðum að láta ekki undan hvað varðaði að koma á gagngerri breytingu á fundi okkar. Eftir ótal spumingar leit út fyrir að eitthvað færi að ganga með strategískan vígbúnað. Þegar við fundum það, tókum við enn eitt skref til að finna málamiðlunar- lausn. Ég sagði við forsetann: Það er viðurkennt að bæði þið og við eigum þrenns konar strategísk vopn. Það era eldflaugar á landi, það era kjamorkukafbátar og strat- egískar sprengjuflugvélar. Við skulum skera niður um 50% á hveiju sviði. Og þá verður ekki leng- ur nauðsynlegt að tala um alls kyns stig og undirstig, vera með alls konar sparðaútreikning. Eftir langar umræður tókst okk- ur að komast að samkomulagi um þetta. Síðan fóram við að ræða meðal- drægar eldflaugar. Bandaríkja- menn stóðu fast á bráðabirgða- lausninni, sem gerði ráð fyrir að hluti eldflauga þeirra yrði áfram í Evrópu, þar á meðal Pershing-2 og þá yrði auðvitað samsvarandi magn SS-2 eldflauga okkar áfram í Evr- ópu. Við voram á móti. Ég hef þegar útskýrt hvers vegna. Evrópa verð-. skuldar að losna við kjamorkuvopn- in, að hætta að vera kjamorkugísl. Hins vegar átti forsetinn erfítt með að hafna eigin „núlllausn", sem hann hafði auglýst svo mikið og lengi. Og samt fundum við að Bandaríkjamenn höfðu í hyggju að hætta við samkomulagið og undir því yfírskini að þeir hefðu áhyggjur af bandamönnum sínum í Asíu. Bandarísku aðilamir sögðu margt, sem ekki átti við rök að styðjast. Það er ekki auðvelt að segja frá því öllu. Og málið fór fyrst að leysast þegar við tókum enn eitt skref til móts við þá — samþykkt- um: Engar eldflaugar í Evrópu og 100 kjamaoddar á meðaldrægum eldflaugum hjá okkur í austri og þess vegna einnig hjá Bandaríkja- mönnum á landsvæði þeirra. Aðalatriðið var að það tókst að semja um að losa Evrópu við kjam- orkueldflaugar. Þannig náðist samkomulag um málefni er varða meðaldrægar eld- flaugar. Tekið var stórt stökk fram á við og í átt til kjamorkuafvopnun- ar. Bandarískum ráðamönnum tókst ekki að koma sér undan þeirri löngun okkar til að ná jákvæðum árangri. En nú vora eftir þau mál er lúta að samningnum um eldflaugavamir og bann við kjamorkusprengingum. Áður en við hittumst næsta dag, sunnudag, í þriðja skipti, sem átti að vera síðasti fundur okkar, vora að störfum alla nóttina tveir hópar sérfræðinga af okkar hálfu og hálfu Bandaríkjanna. Þar var farið vand- lega yfír allt, sem sagt var á tveim fyrri fundum með forsetanum og niðurstöðumar af næturviðræðun- um vora lagðar fyrir mig og forset- ann. Niðurstaðan varð þessi: Hvað varðar strategísk árásarvopn og meðaldrægar eldflaugar hefur skapast möguleiki á því að móta samkomulag. Samningur um eldflaugavamir varð lykilatriði við þessar aðstæður. Hlutverk hans varð enn meira og mikilvægara. Ég spurði hvort væri hægt að koma í veg fyrir það sem hingað til hefði haldið vígbúnaðar- kapphlaupinu í skefjum. Ef við fækkum nú meðaldrægum og strat- egískum vopnum, verða báðir aðilar að vera þess fullvissir að enginn búi til á þessum tíma ný vopn, sem rifta jöfnuði og stöðugleika. Þess vegna finnst mér alveg rökrétt að tiltaka visst tímabil — Bandaríkja- menn töluðu um sjö ár, við lögðum til tíu ár — og á þeim tíu áram ætti að útiýma kjamorkuvopnum og hvoragur aðilinn mundi notfæra sér réttinn til að hætta við samning- inn um eldflaugavamir, en rann- sóknir og tilraunir færa eingöngu fram innan veggja rannsóknastofa. Ég hugsa að þið hafið áttað ykkur á því hvers vegna ég talaði um ein- mitt 10 ár. Það er engin tilviljun. Hér er rökfræðin einföld og heiðar- leg. Á fyrstu fímm áranum er strategískum vígbúnaði fækkað um 50%, á næstu fímm um það sem eftir er. 10 ár — gerið svo vel. í þessu sambandi lagði ég til að fulltrúum okkar yrði falið að hefja umfangsmikiar viðræður um niður- skurð kjamorkuvopna um aldur og eilífð og meðan á undirbúningi slíks samkomulags stæði væri hægt að leysa einstök atriði er varða kjam- orkusprengingar. Þegar þessu var svarað fengum við aftur að heyra hugleiðingar Reagans sem við þekkjum svo vel síðan í Genf, þess efnis að geim- vamaáætlunin væri vamarkerfi, hvemig við færam að veijast ein- hveijum bijálasðingi, ef við losuðum okkur við kjamorkuvopn, að hann væri tilbúinn til þess að láta okkur í té niðurstöðumar af geimvamar- annsóknum. Við þessa síðustu athugasemd sagði ég: „Ég tek þessa hugmynd yðar ekki alvarlega, herra forseti. Þér vilduð ekki láta okkur í té upplýsingar um olíubúnað ykkar, ekki um búnað fyrir mjólk- urbú og svo dettur yður í hug að við trúum loforðum um að við fáum aðgang að geimvamaáætluninni. Það væri auðvitað „bandarísk bylt- ing númer tvö“ en byltingar era sjaldgæfar. Við skulum vera raun- sæir. Það er betra. Það er hér um of alvarlegt mál að ræða.“ í gær, þegar forsetinn rejmdi að réttlæta afstöðu sína til geimvama- áætlunarinnar, lýsti hann jrfír að þessi áætlun væri nauðsjmleg til þess að Bandaríkin og bandamenn þeirra væra öragg fyrir eldflauga- árás frá Sovétríkjunum. Eins og þið sjáið er hér ekki verið að ræða um bijálæðinga. Aftur er „Sovétgrýl- an“ dregin fram í dagsljósið. Hér vora brögð í tafli. Við lögðum til að útrýma ekki aðeins strategísk- um vopnum, en einnig öllum kjamorkuvopnum sem Bandaríkin og Sovétríkin hafa jrfir að ráða og það undir ströngu eftirliti. Hvers vegna þarf að tryggja „frelsi Bandaríkjanna" og vina þeirra fyrir kjamorkueldflaugum Sovétríkjanna — þær verða ekki lengur til. Ef ekki era fyrir hendi kjamorku- vopn, hvers vegna þarf þá að veijast gegn þeim? Allt tal um „sljömu- stríð“ er hemaðarlegs eðlis og beinist að því að ná hemaðaryfír- burðum umfram Sovétríkin. Við skulum snúa okkur aftur að viðræðunum. Þó að hafi náðst sam- komulag um strategískan vígbúnað og meðaldrægar eldflaugar, var of snemmt að reikna með því að þegar væri kominn árangur af fyrstu tveim fundunum. Enn var til stefnu heill dagur, næstum átta klukku- stunda viðræður þindarlaust, þar sem aftur og aftur var komið að þessum málum, sem virtist vera búið að ná samkomulagi um. í þessum umræðum rejmdi for- setinn að taka fyrir hin hugmjmda- fræðilegu vandamál og sýndi, svo vægt sé til orða tekið, fáfræði og skilningsleysi á því, hvað hinn sósíalíski heimur er og hvað fer þar fram. Ég hafnaði tilraunum í þá átt að tengja hugmjmdafræðilegan ágreining málefnum er varða enda- lok vígbúnaðarkapphlaupsins. Við vorum harðir á því að forsetinn og utanríkisráðherrann héldu sig við þau málefni, sem átti að ræða í Reykjavík. Það varð aftur og aftur að minna viðræðuaðila okkar á þriðja atriðið í tillögupakka okkar, en án þess var ekki hægt að ná samkomulagi í heild. Ég á við að farið jrði í einu og öllu eftir samn- ingnum um eldflaugavamir, að þetta mikilvæga plagg jmði treyst í sessi og að kjamorkutilraunir yrðu bannaðar. Það varð enn einu sinni að beina athygli þeirra að því sem maður telur að séu augljósir hlutir: Þar sem við höfðum samþykkt að hefja stórfelldan niðurskurð lqam- orkuvígbúnaðar, urðum við að setja inn ákvæði, þar sem ekki væri hægt að fara í kringum samkomu- lagið, jafnvel ekki í huganum. Þess vegna verðum við að vera vissir um að samningurinn um eldflaugavam- ir sé áfram í gildi. Þér, herra forseti, sagði ég, verðið að samþykkja að þar sem við göngum til fækkunar kjamorkuvopna, hlýtur að vera hægt að kreflast þess að við séum þess fullviss að Bandaríkin geri ekkert til að fara á bak við Sovétrík- in, sem jrrði til þess að ógna öryggi okkar, eitthvað sem jrði til þess að gera þennan samning gildis- lausan, sem skapaði erfiðleika. Þetta er lykilverkefnið — að sfyrkja eldflaugavamasamninginn. Það má ekki fara með úrvinnslu þessarar áætlunar út í geiminn, hún verður að vera áfram innan ramma rannsóknastofanna. Til þess að skapa fullvissu á því að verið sé að leysa þann vanda er lýtur að fækkun vígbúnaðar, verðum við að hafa tíu ára tímabil, þar sem ekki má fara út fyrir ramma samnings- ins og með því tryggjum við öiyggi beggja aðila. Já, öryggi í heiminum öllum. En Bandaríkjamenn ætluðu sér annað. Við sáum að Bandaríkin vildu í raun veikja samninginn um eldflaugavamir, endurskoða hann með það í huga að búa til um- fangsmikið geimvamarkerfi í eigin hagsmunaskjmi. Það hefði verið ábyrgðarlaust af okkar hálfu að samþykkja slíkt. Hvað kjamorkuvopnatilraunir varðar, þá var hér augljóst hvers vegna bandarískir aðilar vilja ekki ræða um þetta mál. Þeir vilja held- ur gera umræður um þetta enda- lausar, teíja fyrir lausn þess máls er varðar lq'amorkutilraunir um áratuga skeið. Hversu oft höfum við ekki þurft að standa gegn til- raunum í þá átt að samningavið- ræður séu notaðar til þess að fela fsrðir á sviði kjamorkusprenginga. g sagði hreinskilnislega: Ég er í vafa um heiðarleika Bandaríkjanna í þessu sambandi — er þama ekki eitthvað sem getur skaðað Sovétrfk- in? Hvemig er hægt að semja um útrýmingu kjamorkuvopna, ef Bandaríkin halda áfram að full- komna þau? Og okkur fannst að hér væri geimvamaáætlunin aðal- fyrirstaðan. Þegar væri búið að koma henni til hliðar, væri hægt að semja um bann við kjamorku- sprengingum. Á þessu stigi viðræðnanna, þegar varð alveg ljóst, að áframhald við- ræðna var tímasóun, sagði ég: Við lögðum fram tillögupakka og ég bið um að hann sé skoðaður sem slíkur. Ef við mótuðum með ykkur almenna afstöðu um möguleika á veralegum niðurskurði kjamorku- vopna og næðum ekki samkomulagi um málefni eldflaugavamarsamn- ingsins og um kjamorkuvopnatil- raunir, væri allt sem við höfum rejmt að gera hér unnið fyrir gýg. Forsetinn og utanríkisráðherr- ann kveinkuðu sér undan festu okkar. En ég gat ekki sett málið öðra vísi fram. Hér var um að ræða öryggi landsins, öryggi alls heims- ins, allra þjóða og landa. Við komum með umfangsmiklar málamiðlunartillögur. Við létum undan. En við sáum ekki að banda- rísku aðilamir hefðu löngun til að svara okkur í sömu mjmt. Allt var komið í klemmu. Við fóram að rejma að finna út, hvemig ætti að ljúka fundinum. Og við héldum áfram tilraunum til að fá mótaðila okkar til raunhæfra viðræðna. Sá fundur, sem átti að vera loka- fyndurinn, var kominn í tímahrak. í stað þess að fara heim — til Moskvu og til Washington, var ákveðið að gera hlé. Það væri best að hver um sig hugleiddi málin enn einu sinni. Þegar við komum aftur í hús borgarstjómar, þar sem við- ræður okkar stóðu jfír, gerði sovéska sendinefndin enn eina til- raun til þess að ljúka fundinum með einhveijum árangri. Við lögð- um til að eftirfarandi texti yrði birtur sem grundvöllur jákvæðrar niðurstöðu: Hér er hann: Sovétríkin og Bandaríkin hafa skuldbundið sig til á næstu tíu áram að notfæra sér ekki réttinn til þess að hætta þátttöku í eldflaugavam- arsamningnum og fara á þessum tíma að einu og öllu eftir ákvæðum hans. Bannaðar era tilraunir með alla geimhluta í eldflaugavamar- kerfí í geimnum, utan rannsókna og tilrauna, sem færa fram í rann- sóknastofum. Á fyrstu fimm áranum á þessum áratug (fram til 1991) verður strat- egískum árásarvopnum beggja aðila fækkað um 50%. Þannig verða strategísk árásar- vopn Sovétríkjanna og Banda- ríkjanna horfin að fullu og öllu árið 1996. Þegar ég var að skoða þennan texta, bætti ég við mikilvægu atriði og vitnaði í plagg, sem forsetanum var afhent í lok fyrsta fundar okk- ar. Þar segir að þegar þessi tíu ár séu liðin, þegar kjamorkuvopn verði ekki lengur fyrir hendi, gerum við ráð fyrir að á sérlegum umræðum verði teknar ákvarðanir um hvað verður síðan gert. En í þetta skipti gáfu þessar til- raunir ekki neinn árangur. í flórar klukkustundir voram við að sann- færa viðræðuaðila okkar um að afstaða okkar byggðist á traustum grandvelli, sem ógnaði engum og skaðaði ekki hagsmuni Banda- ríkjanna. En því lengra sem við héldum, því greinilegra varð að Bandaríkjamenn samþykkja ekki
Blaðsíða 1
Blaðsíða 2
Blaðsíða 3
Blaðsíða 4
Blaðsíða 5
Blaðsíða 6
Blaðsíða 7
Blaðsíða 8
Blaðsíða 9
Blaðsíða 10
Blaðsíða 11
Blaðsíða 12
Blaðsíða 13
Blaðsíða 14
Blaðsíða 15
Blaðsíða 16
Blaðsíða 17
Blaðsíða 18
Blaðsíða 19
Blaðsíða 20
Blaðsíða 21
Blaðsíða 22
Blaðsíða 23
Blaðsíða 24
Blaðsíða 25
Blaðsíða 26
Blaðsíða 27
Blaðsíða 28
Blaðsíða 29
Blaðsíða 30
Blaðsíða 31
Blaðsíða 32
Blaðsíða 33
Blaðsíða 34
Blaðsíða 35
Blaðsíða 36
Blaðsíða 37
Blaðsíða 38
Blaðsíða 39
Blaðsíða 40
Blaðsíða 41
Blaðsíða 42
Blaðsíða 43
Blaðsíða 44
Blaðsíða 45
Blaðsíða 46
Blaðsíða 47
Blaðsíða 48
Blaðsíða 49
Blaðsíða 50
Blaðsíða 51
Blaðsíða 52
Blaðsíða 53
Blaðsíða 54
Blaðsíða 55
Blaðsíða 56

x

Morgunblaðið

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.