Morgunblaðið - 08.08.1987, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 8. ÁGÚST 1987
f
„Ekki eru dásmíðir
áhlaupaverk“
eftír Aðalstein
Jóhannsson
í íslendingasögum segir víða frá
hagleiksmönnum, sem stunduðu
smíðar samfara búskap sínum, enda
var hveijum bónda nauðsyn að kunna
nokkuð til smíða. Og ekki var smíða-
kunnáttan bundin við almenna
bændur, heldur voru einnig ýmsir í
flokki höfðingja góðir verkmenn við
smíðar. T.d. er þess getið að sumir
biskupamir voru miklir hagleiks-
menn og má þar til nefna Guðbrand
Þorláksson og Þórð Þorláksson. Og
í framhaldi þar af kemur upp f hug-
ann nafn trúarskáldsins mikla, séra
Hallgríms Péturssonar. Um hann var
ort:
Hallgrímur sonur hringjarans
hamraði jámið utanlands.
Brynjólfur Sveinsson sæmd þá hlaut
sveininn að leiða á menntabraut.
Þegar Brynjólfur biskup kynntist
Hallgrími var hinn síðamefndi við
jámsmíðanám í Kaupmannahöfn og
höfðu nokkrir íslendingar verið það
á undan honum. Komu þeir svo það-
an að afloknu námi og vom þá
„sigldir" menn og unnu landi sínu
vel með iðn sinni.
Er fram í sótti urðu þeir menn,
sem sköraðu fram úr öðram að hag-
leik í sveit sinni eða héraði, eins
konar bjargvættir nágranna sinna,
að því er varðaði allskonar smíðar,
bæði nýsmíðar og viðgerðir. Á þeim
bæjum komu upp smiðjur þar sem
eldur logaði löngum á afli og heyra
mátti högg á steðja.
Eg hef í huga að segja hér ofurlít-
ið frá einu slíku heimili, sem eg
kynntist í æsku minni, þegar eg var
tvö sumur á Seljavöllum undir Eyja-
flöllum.
Þar bjó þá Jón Jónsson með síðari
konu sinni, Sigríði Magnúsdóttur frá
Rauðsbakka. Hann var fæddur á
næsta bæ vestan Seljavalla, Lamba-
felli, árið 1866 og var á miðjum
sextugsaldri þegar eg var hjá honum.
(Um líkt leyti mun hafa verið tekin
myndin sem hér birtist af honum.)
Fljótt kom fram hjá Jóni mikill
smíðaáhugi og óvenjulegir hæfileikar
til smíða úr jámi og ýmsum málmum.
Þótt heimili Jóns á Seljavöllum
hefði aðalframfæri af búskap vann
húsbóndinn jafnframt að smíðum
seint og snemma, þegar tóm var til
eða þarfir nágrannanna kölluðu.
Gekk hann þá oft og einatt snemma
til smiðju að morgni og smíðaði þar
margvíslega hluti. Hann var óefað
helzti skeifu- og brennimarkasmjður
héraðsins enda vora skeifur hans
rómaðar, en þar fyrir utan smíðaði
hann ýmislegt úr fínni efniviði, t.d.
silfurbúna bauka eða tóbakspontur
úr nautshomi. Og verður þó varla
sagt að smiðja Jóns væri ríkulega
búin verkfæram. En Jón fékkst líka
við trésmíði og gat því kallast alhliða
smiður.
Á byggðasafninu í Skógum era
fáeinir smíðisgripir Jóns varðveittir,
s.s. fagurlega gert nálhús og stór
kaffíkanna úr messing (sbr. mynd),
og mun hann að sögn hafa gert fjór-
ar slíkar könnur, sem bera smiðs-
höndum Jóns gott vitni. Þar er um
dásmíð að ræða.
Jón á Seljavöllum var tvíkvæntur.
Með fyrri konu sinni, Ragnhildi Sig-
urðardóttur frá Hvammi undir
Eyjaflöllum, átti hann fjögur böm
en missti hana eftir 15 ára hjúskap
árið 1903. Nokkru síðar kvæntist
hann Sigríði Magnúsdóttur, sem fyrr
var nefnd og áttu þau hjónin sjö
böm. Tólfta bamið á heimilinu var
drengur sem Sigríður hafði átt með
manni sem fórst í sjóslysi áður en
hún kom að Seljavöllum. Hann ólst
upp sem fóstursonur Jóns á Seljavöll-
um og hét einnig Jón.
Af þessu má marka það að mjög
hefur þurft að gæta að þörfum heim-
ilisins og halda vel á spöðum. Mun
afkoman hafa verið nokkuð góð eftir
atvikum, enda tóku eldri bömin til
hendinni við bústörfín, þegar þeim
óx fískur um hrygg. En hagsýni
varð að gæta í öllum hlutum, og var
fjölskyldan samhent í því efni. Hefur
þá komið sér vel fyrir húsbóndann
að geta drýgt tekjur sínar með
smíðavinnu sinni, þótt sjálfsagt hafí
hún ekki ætíð verið fullborguð.
En í byijun þriðja áratugar, þegar
eg var þar á bæ, var gamli tíminn
ennþá við lýði, og stendur mér eitt
dæmi um það ljóslifandi fyrir hug-
skotssjónum. Heimilisfólkið stóð úti
á hlaði í blíðskaparveðri, svo að varla
bærði vind. Húsmóðirin var gengin
inn í eldhúsið, sem var torfhýsi með
hlóðareldstæði — hún ætlaði að hita
vatn í morgundrykkinn handa fólk-
inu. Eldsneytið var mór og gekk
henni illa við að koma í hann glóð,
því að trekkur var sama og enginn.
Eftir alllanga stund kom hún út á
hlaðið aftur með tár í augum og vel
dökk í andliti eftir móreykinn. Lítið
dæmi um lífsbaráttu, sem þekkist
ekki lengur.
Eitt atvik er mér minnisstætt. Jón
bóndi þurfti að fjölga hestum sínum.
Allir sem verið hafa í sveit geta get-
ið sér til hvemig athöfn þurfti að
fara fram. Við krakkamir höfðum
pata af framvindu þessa máls og
voram náttúrlega forvitin. En Jón
bóndi valdi úr hópnum eftir aldri.
Eg var á þessu ári 8 ára og var því
ekki gjaldgengur fyrir athöfnina.
Allt fór þetta fram eftir ströngum
siðareglum, og hefði þvi varla verið
að skapi Jóns bónda, það sem sagt
var frá nýlega í fréttum um nokkuð
svipaðan atburð. Þessir heiðursmenn
litu nokkuð öðram augum á slíkt en
nú er gert af þeim sem fræðslu hafa
fengið í Svíþjóð og telja það geta
heyrt undir list, séu saklaus dýr æst
upp til illskuathafna. En nóg um það.
Eins og fram hefur komið var
bammargt á Seljavöllum í þann tíð.
En sá hópur komst allur vel til
manns. Bömin námu fyrst heima-
fræði margskonar, sem dugðu þeim
vel. Eg fékk líka tækifæri til að nema
án skólagöngu ýmislegt, sem fram
fór á heimilinu. Eg var aðeins 8 og
9 ára þessi sumur og fannst mér að
húsbændumar hafí haft einstakt lag
á að þroska bömin, sem bæði vora
eldri og yngri en eg. Aldrei heyrðist
styggðaryrði frá foreldranum. Mikið
var haldið upp á ýmis stórskáld okk-
ar.og er mér vel í minni að Þorsteinn
Erlingsson var í miklu uppáhaldi
enda fæddur undir Fjöllunum. Kvæði
hans um fuglana og fleiri dýr vora
í hávegum höfð, ekki sizt „Sólskrílq-
an“ hans. Hér skal tilgreint eitt erindi
ljóðsins:
Hún kvað um sitt fíöibreytta Qalldala skraut,
hve frítt er og rólegt að eiga þar heima,
hve mjúkt er í júní í ljósgrænni laut,
hve létt þar er vetrarins hörmum að gleyma,
og hvað þá er indælt við ættjarðarskaut
um ástir og vonir að syngja og dreyma.
Elztur bama Jóns bónda á Selja-
völlum var Guðjón. Hann kom til
Vestmannaeyja ungur maður og
gerðist nemandi fóstra míns, Th.
Thomsens vélsmíðameistara. Guðjón
var meðal fyrstu nemenda hans og
leyndi sér ekki að hann hafði erft
hæfíleika föður síns til smíða. Allt
lék í höndum hans. Lauk hann námi
í vélsmíði með ágætum vitnisburði.
Guðjón ílentist í Eyjum upp frá þessu.
Hann vann um nokkum tíma áfram
hjá fóstra mínum, unz honum gafst
tækifæri til að eignast eigin smiðju.
Guðjón kenndi Vigfúsi bróður sínum
vélsmíði svo og Jóni fósturbróður
sínum en Sigurður bróðir þeirra lærði
Jón Jónsson bóndi og smiður á
Seljavöllum.
Enn sækja Eyfellingar
Seljavallalaug og einnig
margir aðrir, sem leið eiga
um Eyjafjallasveit, ekki
sízt þegar sól skin í heiði
að sumarlagi. Þá er að því
hressing til líkama og sálar
að staldra þar við um
stund, því að umhverfið er
svipmikið þarna „inn milli
fjallanna."
hjá Thomsen. Brátt fór gott orð af
kunnáttu Guðjóns og lipurð. Vest-
mannaeyjar vora á þessum tíma í
mikilli uppbyggingu og vora því næg
verkefni fyrir tvær vélsmiðjur. Árið
1925 hættir Thomsen rekstri vél-
smiðju sinnar og selur hana einum
úr hópi fyrri nemenda sinna, en
Guðjón gengur með tveimur öðram
nemendum Thomsens í félagsskap,
og stofna þeir þrír og seinna yngri
bróðir Guðjóns í félagi nýja smiðju,
stærri og fullkomnari en hina eldri,
vélsmiðjuna Magna. Verður Guðjón
þá einn af aðalráðamönnum í þess-
ari iðngrein í Vestmannaeyjum. Svo
mikils meta útgerðarmenn kunnáttu
og hjálpfysi Guðjóns í sambandi við
rekstur þeirra, að þeir sameinuðust
um að gefa Guðjóni nýjan amerískan
fólksbíl þegar hann var fímmtugur

Aðalsteinn Jóhannsson
Guðjón Jónsson vélsmiður í Vest-
mannaeyjum.
eða litlu síðar. Munu ekki vera mörg
dæmi um slíkan vináttuvott. Varð
bíllinn Guðjóni til mikillar ánægju.
Fór hann lengi árlega á honum heim
að Seljavöllum og heilsaði upp á
frændfólk og vini undir Fjöllunum.
Höfðingsskapur og samstaða útgerð-
armanna í Eyjum var á orði höfð,
og þóttu þeir menn að meiri fyrir
vikið.
Jón Jónsson á Seljavöllum andað-
ist á sjötugasta aldursári 1936. Þijú
barna hans era enn á lífí, Magnús
vélsmiður í Vestmannaeyjum, Þor-
steinn bóndi á Sólheimum í Mýrdal
og Anna á Seljavöllum, sem bjó þar
með Óskari Ásbjömssyni manni
sínum í þijá áratugi og fjögur ár að
honum látnum, unz Grétar sonur
þeirra hjóna tók við búi þar 1971
ásamt konu sinni, Vigdísi Jónsdóttur
frá Rifshalakoti. Dvelur Anna þar
nú í skjóli þeirra hjóna, komin fast
að áttræðu.
Hér skulu böm Jóns talin í aldurs-
röð. Af fyrra hjónabandi: Guðjón,
Dýrfinna, Guðrún og Sigurður. Af
síðara hjónabandi; Ragnhildur,
Anna, Magnús, Þorsteinn, Vigfús,
Ágúst og Asta. Ágúst var einn smið-
urinn enn í bamahópnum. Hann rak
blikksmiðju í Hafnarfírði.
Að einu leyti öðra en smiðjunni
hans Jóns höfðu Seljaveliir sérstöðu,
og er vert að greina stuttlega frá því
í framhaldi af smíðaþættinum. í
fjórða bindi Sunnlenzkra byggða
segir fræðimaðurinn kunni, Þórður
Tómasson, þannig frá:
„Við suðausturhom Lambafells-
heiðar, þar sem Langá fellur fram
úr gljúfri og beygir til suðvesturs í
Einn af smíðagripum Jóns á Seljavöllum: Stór kaffi- Bærinn á Se(javöllum í Austur-Eyjafjallahreppi.
kanna, nú safngripur á byggðasafninu í Skógum.
stefnu á Lambafell, era nokkrar upp-
sprettur um 60 gráðu heitar og ber
Laugará nafn af þeim. Séra Magnús
Torfason í Eyvindarhólum getur þess
í sóknarlýsingu sinni 1840 að þá
hafí „menn nýlega hlaðið fyrir þessa
bunu og myndað laug af“. Um alda-
mótin 1900 var þar enn baðlaug
hlaðin úr torfí og gijóti og notuð
stöku sinnum. Árið 1922 byggðu
æskumenn sveitarinnar þama hlaðna
laug, 9 m langa. Ári síðar leysti
hana af hólmi 25 m steinsteypt sund-
laug. Seljavallalaug var lengsta
sundlaug landsins til 1936 og í henni
hófst fyrst framkvæmd skyldunáms
í sundi hér á landi árið 1927 (sama
ár í Vestmannaeyjum). Laugin laðar
að sér fjölda fólks á hveiju sumri
og dregur ekki úr að hún er byggð
í sérstæðu og fögra umhverfí. Árið
1977 var lögð hitavatnsleiðsla frá
laugunum heim að Seljavöllum og
hefur reynst vel.“
Hér er svo þvi við að bæta að
núverandi bóndi, Grétar Óskarsson,
dóttursonur Jóns smiðs og bónda,
er að koma sér upp heimalaug með
rennsli frá uppsprettunni hjá Selja-
vallalaug, sem er talsverðan spöl frá
bænum.
Ungmennafélagið Eyfellingur stóð
að gerð Seljavallalaugar, og er það
í samræmi við frásögn Þórðar um
að þar hafí æskumenn verið að verki.
í fyrmefndri bók segir Jóhann Al-
bertsson um þetta framtak:
„Sundlaugin er kveikjan að stofn-
un félagsins. Hún er nú 25 m á
lengd, allt að 10 m á breidd og var
lengi með stærstu sundlaugum
landsins. Hún stendur rétt framan
við gljúfur Laugarár og myndar
klettaveggur norðurhlið hennar.
Búningsklefar vora fljótlega reistir.
Lauginni hefur verið haldið svo við
sem geta hefur verið til, en erfítt er
fyrir févana ungmennafélag að halda
slíku mannvirki í góðu horfí. Öll störf
við byggingu og viðhald laugarinnar
hafa verið unnin í sjálfboðavinnu.
Sumarið 1979 var laugin endurbætt
og lagfærð til muna, að nokkra fyrir
styrk úr sýslusjóði Rangárvallasýslu.
Fleiri aðilar hafa veitt fé til laugar-
innar."
I því sambandi er vert að nefna
Hallgrím Benediktsson stórkaup-
mann, sem gaf sement til endumýj-
unar á laugarveggjum, eftir að skriða
eða flóð höfðu unnið á henni vera-
legt tjón. Þetta mun hafa verið á
stríðsáranum þegar mikill hörgull
var á sementi.
I fyrrgreindu heimildarriti um
sunnlenzkar byggðir fínnst þess
einnig getið að Ungmennafélagið
Trausti í Vestur-Eyjafjallahreppi og
Ungmennafélagið Dagsbrún í Áust-
ur-Landeyjum hafa um skeið átt
aðgang að Seljavallalaug. T.d. starf-
rækti Umf. Trausti þar árlega
sundkennslu meðal skólabarna í
hreppnum. Greiddi þá félagið sjálft
laun kennarans en sveitarsjóður leig-
una fyrir laugina. Svipuð eða sama
mun hafa verið raunin að því er
Austur-Landeyinga áhrærði. — Um
árabil kenndi Eyfellingurinn Leifur
Auðunsson frá Dalsseli sund í Selja-
vallalaug. Dalssel er í tölu Hólma-
bæja, sem heyra til Vestur-Eyja-
fjallahreppi, enda þótt þeir standi
vestan Markarfljóts eins og farvegi
þess er nú háttað. Leifur Auðunsson,
sem var fæddur 1907, stofnaði nýbý-
lið Leifsstaði í Austur-Landeyjum
árið 1954 með kaupum úr landi
Voðmúlastaða og síðar Bólstaðar.
Leifur andaðist árið 1978, en fjöl-
skylda hans býr á jörðinni sem ber
hans nafn.
Síðara sumarið, sem eg var á
Seljavöllum, var nýja laugin komin
í gagnið. Þarna opnaðist nýr heimur
fyrir okkur krakkana. Við lærðum
öll að synda á auðveldan hátt. Fylgzt
var grannt með athöfnum okkar, að
allt væri í góðu lagi. Og eg held að
sjaldan hafí nokkuð gengið úr skorð-
um. Minningar frá vera minni á
Seljavöllum eru með sérstökum hætti
hugljúfar.
Enn sækja Eyfellingar Seljavalla-
laug og einnig margir aðrir, sem leið
eiga um Eyjafjallasveit, ekki sízt
þegar sól skín í heiði að sumarlagi.
Þá er að því hressing til líkama og
sálar að staldra þar við um stund,
þvi að umhverfið er svipmikið þama
„inn milli fjallanna."
Höfundur er tæknifræðingur og
fyrrverandi framkvæmdastjóri Á.
Jóhannsson ogSmith h/f.