Morgunblaðið - 23.09.1989, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLÁÐIÐ LÁUGÁRDÁGUR 23.' SEPTEMBER 1989
Telekia
TELEKIA
Bupthalmum speciosum
Blóm vikunnar
Umsjón: Agústa Björnsdóttir
141. þáttur
Telekia mun vera mjög fágæt
í görðum hér á landi. í mínum
garði er hún þó alls enginn ný-
græðingur því þar hefur hún lifað
allgóðu lífi í um það bil 40 ár,
fyrst í Hveragerði og síðan í Kópa-
vogi. í Hveragerði vann ég um
árabil að garðyrkju- og ræktunar-
störfum og hafði stundum plöntur
til sölu. Á þeim árum kynntist ég
Kristmanni Guðmundssyni skáldi
og rithöfundi en sem kunnugt er
var hann ötull ræktunarmaður,
einkum áhugasamur um að fást
við tegundir sem ekki höfðu verið
reyndar hér áður og mátti teljast
brautryðjandi á því sviði. Hann
fékk sendar plöntur og fræ víðs
vegar að úr heiminum og oft kom
fyrir að hann bað mig að sá og
koma til plöntum, en að launum
fékk ég hluta af afrakstrinum til
eigin ráðstöfunar. Einhveiju sinni
hafði Kristmann fengið fræ sent
frá Japan og bað mig að sá því
og koma tii piöntunum. Meðal
þeirra jurta sem sáu dagsins ljós
í það sinn var telekian og áskotn-
uðust mér nokkrar plöntur sem
þegar dreifðust nokkuð víða þó
ekki sé mér kunnugt um hvernig
þeim hefur vegnað. Einu sinni
hvarf telekian alveg, sennilega
hefur það verið í páskahretinu ill-
ræmda 1963, en þá vildi svo vel
til að kunningi sem fengið hafði
plöntu hjá mér gat látið mig hafa
eintak og allt hefur gengið að,ósk-
um síðan.
Telekian er stórvaxin og fljót-
vaxin planta. Á fáum árum getur
hún orðið á annan metra að þver-
máli og 120-130 sm á hæð. Blöðin
eru hjartalaga, stór og mjúk og
hættir við að tætast í roki, en í
rigningu verða þau þung og þarfn-
ast jurtin því nokkurrar uppbind-
ingar eða a.m.k. stuðnings. Mikið
gufar upp af þessum stóru blöðum
svo vökvunar þarf vii í þurrkatíð.
Sniglar sækja mikið á þessi sa-
faríku blöð og vert er að vera vel
á verði gegn þeirri plágu. Vel kann
telekian að meta aukaskammt af
áburði og þá gjarnan húsdýraá-
burði á vorin, en hnefa af þrífos-
fati síðla sumars til þess að styrkja
stönglana og búa jurtina undir
næsta árs blómgun.
Telekian er af körfublómaætt,
blómin lýsandi gul með mjóum
krónublöðum og geta körfurnar
orðið 8-10 sm í þvermál þegar vel
lætur. Stærðarinnar vegna þarf
hún helst að standa ein sér eða
framarlega í runnabeði. Blómgun-
artíminn er síðla sumars, ág./s-
ept., og því mjög hæpið að hún
þroski fræ nema í bestu sumrum.
Þrátt fyrir það hefur hún nokkrum
sinnum komist á frælista GÍ ýmist
undir nafninu telekia — eða bupt-
halmum speciosum, síðast á listan-
um fyrir 1989. íslenskt heiti sem
frambærilegt er hefur plantan enn
ekki fengið svo ég viti, í Dan-
mörku er hún nefnd tusindstrále
og hef ég oft freistast til að þýða
það nafn lauslega og kallað plönt-
una þúsundgeisla.
Fyrir þá sem sækjast eftir að
rækta stórvaxnar plöntur er vissu-
lega tilvalið að reyna að fá þessa
með í safnið.
Hermann Lundholm
ItomrfM qdo£D
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
Jón Ásgeir Sigurðsson í Banda-
ríkjunum hefur sent mér símrit,
og fer meginefni þess hér á eftir,
sbr. þætti 483 og 501:
„Sæll Gísli.
Ég skrifa þér í tilefni af nýleg-
um ummælum þínum í Morgun-
blaðinu um íslenskun á orðunum
„telefax" eða „fotofax" ...
Kjarni málsins er sá, að þessi
nýja „fax“-tækni er ekkert annað
en ljósritun símleiðis. Ljósritun er
gömul tækni, en ljósritun símleið-
is er nýjung. Hugtakið „mynd-
sending" er of þröngt til að tákna
það sem margir nefna: að „faxa“
skjöl. Hægt er að ljósrita ýmislegt
annað en myndir og það gildir
einnig um ljósritun símleiðis . . .
Það nýja og sérstæða við þessa
tækni er notkun símans til að
tengja saman tvær ljósritunarvél-
ar. Ég legg til að framvegis verði
talað um simritun í stað
„(tele)föxunar“. (Símritun sam-
rýmist svo augljóslega íslensku,
að flestir halda að þetta nýyrði
hafi lengi verið til).“
★
Um daginn lagði ég vandlega
hlustir við málfari fréttamanna í
vörpunum. Einnig gaumgæfði ég
r texta við fáeinar sjónvarpsmynd-
ir. Lengst af var málfar slétt og
stórlýtalaust, en þegar ég tók að
merkja við hjá mér plúsa og
mínusa, urðu mínusarnir stórum
fleiri. Plúsinn var reyndar aðeins
einn: Fréttamaður kunni að segja
lét lífið í staðinn fyrir týndi lífi
sem hefur verið syrgilega ofnotað
í fréttum. Nú fór reyndar svo, að
alltaf var sagt lét(u) lífið, og
kemur hér enn að hættunni á ein-
hæfni og málfátækt. Mér finnst
að menn þrástagist á sama orða-
lagi í stað þess að leita tilbrigða
og fjölbreytni. Þess vegna gladd-
ist ég harla mjög fyrir nokkrum
mánuðum, þegar sagt var í frétt-
um að stúdentar í Kína hefðu
farið í námsfall. Þetta er snjallt.
Þetta ber vitni um góða máltil-
finningu og sköpunargáfu.
Nú vona ég að fréttamenn noti
fleira um andlát fólks heldur en
láta lífið, þó gott málfar sé. Menn
farast í slysum, falla í stríði, lát-
ast af sjúkdómum, og svo geta
menn bara dáið, andast eða fall-
ið írá. Er þá úr því að moða.
Aðeins meira um láta. Menn
mega ekki gleyma því að sögnin
merkir líka að missa. í Gylfaginn-
ingu Snorra segir frá ásum og
Fenrisúlfi. Úlfurinn beit höndina
af Tý: „Þá hlógu allir nema Týr.
Hann lét hönd sína.“
Fyrsti mínus: „ . . . spila
matador ofan í kerinu“. Menn
gera eitthvað niðri í kerinu, þegar
þeir ei’u farnir ofan eða niður í
það. Þarna þarf að gæta að mun-
inum á dvölinni á og hreyfing-
unni til. Engu venjulegu barni
er það ofvaxið.
Ánnar mínus: „þegar hún
skyndilega hrapaði til jarðar".
Orðaröð í íslensku er að vísu
býsna fijáls. Til dæmis getur and-
lag (þolandi) vel staðið á undan
frumlagi (geranda). Dæmi: Mig
skal enginn maður kúga. Ef orð-
in eru eins í nefnifalli og auka-
falli getut slík orðaröð þó valdið
misskilningi eða útúrsnúningi.
Fræg var setning í blaði fyrir
mörgum árum: „Órn sá Hákon
Bjarnason á flugi." Hér vill svo
til að Örn og Hákon eru eins í
nefnifalli og þolfalli. Því var ekkj
alveg ljóst hvor sá hvorn. I
Speglinum var þetta teiknað svo,
að örninn (nf.) virti Hákon (þf.)
fyrir sér, þar sem hinn síðar-
nefndi hafði hafið sig til flugs.
En í setningunni um flugvélina
er brotin grundvallarregla um
stöðu atviksorða og algerlega
apað eftir ensku: When it sudd-
enly, o.s.fiv. Hér á atviksorðið
skilyrðislaust að vera á eftir sögn-
inni: þegar hún hrapaði skyndi-
lega til jarðar. Mikil alvara er á
ferðum, ef menn skynja þetta
ekki.
Þriðji mínus: „þijátíu áhafnar-
meðlimir". Þetta er klúður. Miklu
betra. þijátíu (menn) úr eða af
áhöfninnL
Fjórði mínus: Nú eru menn
aftur teknir að segja „kúbanskur“
(e. cuban) í stað kúbskur eða
505. þáttur
kúbverskur, sjá hina ágætu bók
Orðalykill eftir Árna Böðvarsson
málfarsráðunaut ríkisútvarpsins.
Þar eru greinargóðar leiðbeining-
ar um orð sem tengjast útlöndum.
Fimmti mínus: „ . . . taka yfir
rekstur Norðursíldar“. Þessi
ósköp að „taka yfir“ (take over)
tröllríða fréttamáli nú um stundir.
Hér er þó hægurinn hjá að segja:
taka við rekstri o.s.frv.
Sjötti mínus: „ . . . spáð yfir-
burðasigur“. Sigur beygist eins
og akur. Mönnum er hægt að spá
yfirburðasigri.
Sjöundi mínus: „ . . . reka
endahnútinn á þetta“. Þvílíkt tal
er samruni úr að binda enda-
hnútinn á og reka smiðshöggið
á. Vorkunnlaust hefði verið að
fara rétt með þetta, einkum þar
sem Jóhann Pétur Sveinsson í
Reykjavík' sagði skilmerkilega í
fréttaviðtali um sama efni að nú
ætti að reka smiðshöggið á
byggingu húss handa fötluðum.
Áttundi mínus: Geld þolmynd:
„Gert var grein íyrir . .Grein
er kvenkyns. Gerð var grein fyr-
ir einhveiju.
Níundi og tiundi mínus voru
svo álappalegir, að ég skirrist við
að fjalla um þá að sinni. Stundum
hvarflar að mér að einstaka
fréttamaður eða textaþýðandi sé
að storka alþýðu manna.
★
Hlymrekur handan kvað:
Að Hallbími heimanað reknum
í hnipri hann svaf úti á bekknum
. hjá lasburða tösku
með leka í flösku
og kött sem hann keypti í sekknum.
Auk þess segir mér Erling
Aspelund í Reykjavík (sjá 503.
þátt) að Samband íslenskra sam-
vinnufélaga flytji inn ,jetski“ og
á máli þeirra sambandsmanna
heiti gripurinn því myndarlega
nafni marþota. Er því hérmeð
komið a framfæri.
Rétt í þessu kemur að máli
við mig Kolbeinn Sigurbjörnsson
á Akureyri og stingur upp á
orðinu sæfákur. Menn ríði á
þessu um sjóinn.
Frá Reykjavíkurprófastsdæmi:
Innritun fermingarbarna
Þessum fáu línum er ætlað að
vekja á því athygli, að um þessar
mundir er vetrarstarf safnaða
Reykjavíkurprófastsdæmis að
hefjast. Barnaguðsþjónustur hefj-
ast yfirleitt 1. sunnudag í október
og æskuiýðs- og öldrunarstarf er
annaðhvort hafið eða í þann veg-
inn að hefjast. Er fólk hvatt til
þess að leita sér upplýsinga um
fyrrgreint starf í kirkjum safnað-
anna.
Þá er einnig innritun í ferming-
arnámskeið safnaðanna að hefjast
og eiga börn, sem fædd eru árið
1976 rétt til innritunar. Ákveðið
hefur verið að breyta innheimtu
fermingargjalds, sem áður var
allt greitt að vori, þannig að hluti
þess, kr. 2.500, greiðist við innrit-
un eða um næstu mánaðamót.
Nauðsynlegt er, að foreldrar
kynni sér hvar börnin þeirra eiga
að innritast og hvenær innritunin
fer fram. Fylgja hér á eftir auglýs-
ingar frá prestum prófastsdæmis-
ins þar að lútandi. Jafnframt eru
foreldrar eindregið hvattir til þess
að fylgjast vel með fermingarund-
irbúningsnámi barna sinna, upp-
örva þau og hvetja og koma með
þeim í guðsþjónustur safnaðanna,
en það er einn liðurinn í námi
væntanlegra fermingarbarna, að
þau kynnist guðsþjónustulífi safn-
aðanna og verði virkir félagar í
safnaðarlífinu. Eitt mikilvægasta
starf kirkjunnar er einmitt ferm-
ingarundirbúningsstarfið. Þar
þurfa heimili og kirkja að leggjast
á eitt og eiga sem best samstarf
með heill og hag barnsins efst í
huga. Ekkert verður börnunum
betur gert en leiða þau til Krists,
að hann megi verða leiðtogi þeirra
og frelsari á ævinnar ferð.
Guð blessi starfið, sem fram-
undan er.
Guðmundur Þorsteins-
son
dómprófastur
Tilkynning frá prestum
Reykjavíkurprófastsdæmis.
Væntanleg fermingarb.örn árið
1990 eru beðin að koma til innrit-
unar og viðtals eins og hér segir:
Árbæjarprestakall: í safnaðar-
heimili Arbæjarkirkju mánudag-
inn 25. sept. kl. 5-6 og hafa með
sér ritföng. Sr. Guðmundur Þor-
steinsson.
Ásprestakall: í safnaðarheimili
Áskirkju þriðjudag 26. sept. kl.
5. Sr. Árni Bergur Sigurbjörns-
son.
Breiðholtsprestakall: í Breið-
holtskirkju fimmtudag 28. sept.
kl. 4. Sr. Gísli Jónasson.
Bústaðaprestakall: í Bústaða-
kirkju þriðjudag 26. sept. kl. 5.
Sr. Pálmi Matthíasson.
Digranesprestakall: 1 safnaðar-
heimilinu v/Bjarnhólastíg, mið-
vikudag 27. sept. kl. 3-5. Sr. Þor-
bergur Kristjánsson.
Dómkirkjuprestakall: í Dóm-
kirkjuna þriðjudag 26. sept. kl.
5. Börnin hafi með sér skriffæri.
Sr. Hjalti Guðmundsson, sr. Jakob
Ágúst Hjálmarsson.
Fellaprestakall: í Fella- og Hóla-
kirkju mánudag 25. sept. kl. 6.
Sr. Hreinn Hjartarson.
Grafarvogssókn: Innritunartími
verður auglýstur síðar.
Grensásprestakall: 1 safnaðar-
heimili Grensáskirkju þriðjudag
26. sept. kl. 4. Sr. Ilalldór S.
Gröndal, sr. Gylfi Jónsson.
Hallgrímsprestakall: í Hallgrí-
mskirkju þriðjudag 26. sept. kl. 5
og fimmtudag 28. sept. kl. 5. Sr.
Ragnar Fjalar Lárusson, sr. Karl
Sigurbjörnsson.
Háteigsprestakall: í Háteigs-
kirkju fimmtudag 28. sept. kl. 4.
Börnin hafi með ’sér ritföng. Sr.
Arngrímur Jónsson, sr. Tómas
Sveinsson.
Hjallaprestakall: í hús KFUM &
K, Lyngheiði 21, þriðjudag 26.
sept. kl. 3-5. Börnin hafi með sér
ritföng. Sr. Kristján Einar Þor-
varðarson.
Hólabrekkuprestakall: í Fella-
og Hólakirkju fimmtudag 28.
sépt. kl. 4. Sr. Guðmundur Karl
Ágústsson.
Kársnesprestakall: Þau ferm-
ingarbörn sem ekki hafa verið
innrituð komi í Kópavogskirkju
miðvikudag_ 27. sept. kl. 11.30-
12.30. Sr. Árni Pálsson.
Langholtsprestakall: I safnaðar-
heimilið laugardag 30. sept. frá
kl. 10-13. Sr. Þórhallur Heimis-
son.
Laugarnesprestakall: í Laugar-
neskirkju þriðjudag 26. sept. milli
5-6. Sr. Jón Dalbú Hróbjartsson.
Nesprestakall: í Neskirkju
þriðjudag 26. sept. kl. 3.20, börn-
in hafi með sér ritföng. Sr. Frank
M. Halldórsson, sr. Guðmundur
Oskar Olafsson.
Seljaprestakall: í Seljakirkju
mánudag 2. okt. Börn úr Selja-
skóla komi kl. 3 og börn úr Öldus-
elsskóla komi kl. 4. Sr. Valgeir
Ástráðsson.
Seltjarnarnesprestakall: Þau
fermingarbörn sem ekki hafa
skráð sig vinsamlega hafi sam-
band við sóknarprest.