Morgunblaðið - 18.02.1990, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 18. FEBRÚAR 1990
Norrænufræðingurinn Heiena Kadeckova gekk með okk-
ur um Prag á sunnudegi og sýndi sögufrægar byggingar
og brýr. Maðurinn, sem stendur þarna hjá henni, gekk
að okkur til að lýsa yfír því, að hann væri enn eldheitur
kommúnisti. Aðeins kommúnistar gætu veitt þjóðinni
nauðsynlega forystu.
Dr. Egon Ditmar er einn af um 20 launuðum
starfsmönnum Borgaravettvangs, regnhlífar-
samtakanna sem urðu til eftir byltinguna í nóv-
ember og ætla að leiða þjóðina til lýðræðis.
Andrúmsloftið í skrifstofúnni einkenndist af því,
að byltingarmennirnir voru að átta sig á aðstæð-
um eftir upphafssigurinn og gera sér grein fyrir
framhaldinu.
TÉKKAR OGTII
SLÓVAKAR
, Á LEIÐ I IL
LYDRÆÐIS
heijum, kaupa merki til að veita fjár-
hagslegan stuðning og almennt til
að sýna samstöðu. A götum úti
ganga margir með merki Borgara-
vettvangs í barminum, myndir af
Havel eða borða með fánalitunum:
hvíta, rauða og bláa.
Þetta eru börnin okkar!
Borgaravettvangur var stofnaður í
Cinohemi klub (Leikhúsi leiklistar-
klúbbsins) í Prag 19. nóvember 1989
til að láta í ljós skoðanir þeirra íbúa
Tékkóslóvakíu, sem gagnrýndu for-
ystumenn þjóðarinnar og blöskraði
harðar árásir lögreglu vegna mót-
mæla stúdenta. Námsmenn í Prag
hópuðust saman klukkan 4 síðdegis
föstudaginn 17. nóvember og sungu
stúdentasönginn Gaudeamus igitur.
Þetta var alþjóðlegur stúdentadagur
og tilgangurinn var að heiðra minn-
ingu Jans Opletals, stúdents sem
nasistar myrtu 1939.
Stúdentamir héldu á um 30 borð-
um, sem báru áletranir eins og þess-
ar: Rís upp, þú mikla borg Prag,
stúdentar allra deilda sameinist! Við
viljum sjálfstætt stúdentaráð! Við
viljum sanna sögu okkar! Aldrei
framar kenningar Marx og Leníns í
skólum okkar! Hvers vegna erum við
neyddir til að læra vitleysu?! Lýð-
ræði, frelsi, frjálsar kosningar! Frelsi
fyrir jól! Loksins eru Sovétríkin okk-
ur fyrirmynd!
Þannig hófst byltingin í Tékkó-
slóvakíu. Það vom stúdentar sem
stóðu fyrir henni og ruddu brautina,
síðan komu verkamenn til liðs við
þá. Stjómarherrarnir siguðu lögregl-
unni á mótmælendur þetta föstu-
dagskvöld, þegar þeir ætluðu að fara
inn á Vaclav-torg. Hrottaskapurinn
var slíkur að hann magnaði andstöðu
gegn kommúnistum og næstu daga
komu sífellt fleiri út á göturnar til
að sýna samstöðu með stúdentum.
Vegna ofsókna í garð mennta-
manna síðan í innrásinni 1968 áttu
þeir og íjölskyldur þeirra undir högg
að sækja. Það voru því börn verka-
manna, sem vom öflugust í háskól-
anum, og þau ræddu við foreldra
sína um kröfur sínar og drauma.
Þessu kynntist Miroslav Stepan, leið-
togi kommúnista f Prag, áþreifanlega
þegar hann fór í stóra verksmiðju í
höfuðborginni og hvatti verkamenn
til þess að rísa upp til vamar ríki
verkalýðsins; hvort þeir ætluðu að
láta krakkaskríl stela frá sér öreig-
aríkinu? Þetta era börnin okkar!
hrópuðu verkamennimir og klöppuðu
Stepan niður. Hann er nú í fangelsi
sakaður um að hafa gefið lögregl-
unni fyrirmæli um að betja á stúdent-
um.
Þegar við spurðum um þá Gustav
Husak, fyrmm forseta, og Milos Jak-
es, fyrrum flokksleiðtoga, var okkur
sagt, að þeir væm einhvers staðar í
Prag. Það skipti ekki máli, hvar þeir
héldu sig, þeir væm úr sögunni. í
Tékkóslóvakíu væri ekki ætlunin að
grípa til sömu ráða og í Austur-
Þýskalandi og hefja málssókn gegn
ráðamönnum kommúnista fyrir land-
ráð, þótt þeir hefðu auðvitað gerst
sekir um þann verknað. í erlendu
blaði las ég síðar, að þeir Husak og
Jakes fengju að búa í sínum gömlu
höfðingjaíbúðum og ættu náðuga
daga.
Tékkóslóvakía var síðasta fylgiríki
Sovétríkjanna í Austur-Evrópu til að
kasta af sér alræðisokinu. Astæðum-
ar fyrir því hve þjóðin tók seint við
sér em vafalaust margar, henni er
enn í fersku minni niðurlægingin frá
1968, þegar byssukjaftar sovésku
skriðdrekanna þögguðu niður í fólk-
inu og kæfðu frelsisandann. At-
burðimir í Austur-Þýskalandi og
hmn Berlínarmúrsins höfðu gífurleg
áhrif í Tékkóslóvakíu. Áður en múr-
inn brast höfðu þúsundir flóttamanna
frá A-Þýskalandi streymt í gegnum
landið til Ungveijalands í leit að
frelsi og þúsundir leituðu hælis í
vestur-þýska sendiráðinu í Prag.
Michael Steiner, starfsmaður í
v-þýska sendiráðinu, sagði að um
7.000 flóttamenn hefðu verið í bygg-
ingu þess og garði, þegar mest var.
Þegar við gengum um húsið mátti
sjá merki þess, að verið væri að koma
hlutum í samt lag aftur. Steiner var
að raða bókum og skjölum á sinn
stað í skrifstofu sinni. Við stikuðum
hana og töldum, að hún væri 48 fer-
metrar, en þar hofðu þijú hundrað
manns, aðallega konur og börn, að-
setur, þegar fjöldi flóttafólksins var
mestur.
Lögreglan i Tékkóslóvakíu gerði
ekkert á hlut flóttafólksins, þegar
það streymdi eftir þröngri götunni í
skjóli Hradcany-kastala, forsetabú-
staðarins, á leið sinni til sendiráðs-
ins. íbúar Prag fylgdust náið með
þessu og litu á atburðina sem niður-
lægingu fyrir eigin stjórnarherra,
samheija Honeckers og félaga í
A-Berlín. Blaðamenn og fjölmiðlar
landsins fylgdust einnig náið með
öllu því sem gerðist í v-þýska sendi-
ráðinu. Almenningur sá, að einbeitni
gegn valdsmönnum gat borið árang-
ur og skapað leið til frelsis.
Havel í Hradcany-kastala
Við höfðum að sjálfsögðu hug á að
hitta Vaclav Havel forseta á meðan
við dvöldum í Prag. Töldum við að
fyrirhuguð ferð hans til íslands
myndi auðvelda okkur það. Raunar
höfðum við vænst þess að sendiráð
Tékkóslóvakíu í Reykjavík myndi
greiða götu okkar í þessu efni, en
ekkert heyrðist frá utanríkisráðu-
neytinu, þegar við komum á hótelið
í Prag. Þegar við hringdum í upplýs-
ingadeild ráðuneytisins sögðust þeir
ekki geta veitt okkur neina aðstoð.
Utanríkisráðherrann Jiri Dienstbier
ætlaði ekki að tala við neina blaða-
menn fyrr en eftir 20. febrúar, við
gætum reynt þá. Ég spurði talsmann
ráðuneytisins, hvort nokkrir blaða-
mannafundir væm á döfínni þá þijá
vinnudaga, sem ég yrði í Prag. Svar-
ið var skýrt: Nei.
Þennan sama mánudagsmorgun
fómm við í fyrrnefnda skrifstofu
Borgaravettvangs og mættum þar
vinsemd og vilja til að gera allt fyrir
okkur, þótt við hefðum gengíð inn í
skrifstofu manns, sem sagðist hafa
komist til að skrifa eina línu í bréf
á síðustu tveimur tímum, það væri
enginn friður fyrir ágangi gesta og
símanum! Þrátt fyrir annir var okkur
sýnd hin mesta vinsemd. Við spurð-
um, hvort þeir gætu hjálpað okkur
við að hitta forsetann, Hringið í þetta
númer, var svarið og talið við Mic-
hael Zantovsky blaðafulltrúa. Við
fórum að þessum ráðum og viti
menn, Havel var með blaðamanna-
fund klukkan þijú síðdegis þennan
sama dag og við væmm velkomnir,
ég gæti reynt að spyija forsetann
þar; því miður hefði hann ekki tíma
til að veita einkaviðtal.
Kastalinn er glæsileg hallaþyrping
og inngangur á blaðamannafundinn
var á mörkum annars og þriðja hall-
argarðs. Þegar gengið var inn í
fyrsta garðinn stóðu þar vopnaðir
heiðursverðir. Það var auðvelt að
komast inn á fundinn. Þar var mik-
ill fjöldi blaðamanna, og þeir spurðu
um allt milli himins og jarðar. Menn
gáfu Zantovsky merki, sem síðan
valdi þá úr hópi blaðamanna er fengu
að spyija forsetann á þessum klukk-
utíma, sjónvarpað var beint frá fund-
inum og endursýnt var frá honum
svo til í heild um kvöldið. Ég komst
að síðastur og áttaði Havel sig greini-
lega ekki í fyrstu á því, hvað um var
að ræða en sagðist hafa „heyrt orð-
róm“ um að hann væri að fara til
íslands.
Havel fór í fyrstu ferð sína til A-
og V-Þýskalands. Hann vildi sýna
þessu volduga nágrannaríki virðingu
og vafalaust draga úr ótta landa
sinna við Þjóðveija, en það hefur
verið kjarninn í áróðri kommúnista
fyrir eigin völdum að þeir séu eina
vörn þjóðarinnar gegn þýskum yfir-
gangi. Þegar innrásin var gerð 1968
var sú tylliástæða notuð, að Þjóðveij-
ar væru að safna árásarliði við landa-
mæri ríkjanna. í Tékkóslóvakíu hefur
verið mikil hræðsla við að Þjóðveijar
myndu með einum eða öðmm hætti
hefna þess, að í lok síðari heimsstyij-
áldarinnar voru 3 til 4 milljónir Súd-
eta-Þjóðveija reknir frá Bæheimi.
Varþeim sýnd mikil grimmd og sagði
Havel, að Tékkóslóvakar ættu að líta
í eigin barm vegna þessa. Hefur
hann sætt gagnrýni fyrir þetta og
þegar hann fór í opinbera heimsókn
til Póllands hitti hann ekki Lech
Walesa, sem sagði, að Havel hefði
átt að fara í fyrstu heimsókn sína
til Póllands en ekki til Þýskalands.
Á blaðamannafundinum sagði Havel,
að tæknilegar ástæður og tímaskort-
ur hefðu komið í veg fyrir að þeir
Walesa hittust.
Af málflutningi Havels má ráða,
að hann ætlar landi sínu og þjóð
mikilvægt hlutverk við mótun nýrrar
Evrópu á rústum kommúnismans,
þegar samskipti þjóða geta færst í
eðlilegt horf eftir niðurrif járntjalds-
ins og afnám alræðisins. Hann lítur
á Tékkóslóvakíu sem 'einskonar
krossgötur á milli Ungverjalands,
Júgóslavíu, Ítalíu og Austurríkis í
suðri og Póllands og Norðurlanda í
norðri. Þegar; við spurðum hvernig
skilja ætti þessi orð forsetans á
blaðamannafundinum gátum viðekki
fengið neina skýringu á þeim. Á því
stigi byltingarinnar, sem nú er í
Tékkóslóvakíu, öðru stigi eftir að
gömlu valdhöfunum hefur verið vikið
frá, eru þau ef til vill aðeins úrræði
til að lyfta þjóðinni upp úr niðurlæg-
ingu kommúnisma og sósíalisma.
Burt með sósíalisma!
Havel vill að orðið sósíalismi verði
tekið út úr ríkisheiti Tékkóslóvakíu
og hann neitaði að rita undir eið-
staf forseta ef orðið væri að finna
í honum. Havel er ljóst, að sósíal-
isminn hefur ekki aðeins eyðilagt
efnisleg lífskjör þjóðarinnar heldur
einnig andleg og í þeirri endurbygg-
ingu, sem hann er í forystu fyrir,
hinni andlegu, grípur hann til
ýmissa óvenjulegra ráða. Hann
bauð til dæmis Dalai Lama til sín
í því skyni að hugleiða með honum
og Jóhannes Páll páfi II er væntan-
legur til að efla með þjóðinni trú á
Krist. Skáld og listamenn frá Vest-
urlöndum hafa sótt landið heim, en
útgáfur á bönnuðum ritverkum eða
sýningar á bönnuðum kvikmyndum
hafa ekki enn náð til almennings í
landinu.
Ef til vill verður auðveldara fyrir
íbúa Tékkóslóvakíu en aðra, sem
em að kasta af sér oki alræðis
kommúnismans, að laga sig að nýj-
um stjómarháttum, þar sem lýð-
ræði var í landinu milli stríðanna.
Þeir þurfa hins vegar eins og aðrir
að ganga í gegnum miklar efna-
hagslegar þrengingar á leiðinni frá
áætlunarbúskap sósíalismans til
eignarréttar og einstaklingsfram-
taks. Þar sem við komum á ferð
okkar og ræddum ástandið í
A-Evrópu var samúðin mest með
Pólveijum vegna fátæktar þeirra.
Okkur var gefið til kynna, að ekki
væri allt sem sýndist í Ungveija-
landi vegna mikilla flokkadrátta og
ágreinings um leiðir. Júgóslavía er
að liðast í sundur. Rúmenía á við
óhugnanlega vanda að glíma, en
Sovétríkin kunna að vera verst
stödd af öllum, þegar staðið er upp
að lokum. Förin frá alræði til lýð-
ræðis, frá fátækt til velmegunar
og frá andlegum kyrkingi til fijálsr-
ar sköpunar verður erfið, en von-
andi friðsamleg og án blóðsúthell-
inga.
í ÞIMGHUSINU I PRAG
VIÐ FÓRUM í þinghúsið í Prag, sem er nýr steinkum-
baldi. Ætlunin var að hitta Alexander Dubceck, þingfor-
seta og föður „vorsins í Prag“ 1968. Dubceck var önnum
kafinn og hafði ekki tíma til að hitta okkur. Við fengum
hins vegar að ganga um þinghúsið og kynnast þeim breyt-
ingum, sem eru að verða á útliti þess í tilefiii af bylting-
unni. Myndirnar segja sína sögu.
Þessi stöpull er í anddyri þinghússins. Þar stendur nú blómsturpott-
ur í stað brjóstmyndar af Lenín. Það voru einnig blóm á stöplinum,
þar sem áður var mynd af Gottwald, fyrsta valdamanni kommúnista
í Tékkóslóvakíu.
Þessi stytta er gjöf frá Sovét-
mönnum og sýnir tékkneskan
hermann falla um hálsinn á so-
véskum og þakka honum frelsun-
ina undan nasistum. Leiðsögu-
maður okkar taldi ólíklegt, að
þessi stytta yrði fjarlægð úr þing-
húsinu.
Þessari áletrun fyrir aitan forsetastólinn í þinginu verður breytt.
Havel vill ekki að ríkið sé kennt við sósíalisma, einnig er ætlunin
að taka upp nýtt skjaldarmerki til að þurrka þaðan út áhrif kommún-
ista.
í staðinn fyrir styttur af Lenín og Gottwald á að setja bijóstmynd
af Tomas Masaryk, fyrsta forseta Tékkóslóvakíu, með minningar-
skildi upp í þinghúsinu. Þarna eru menn að finna stað fyrir skjöldin.